Korunması gerekli kültür varlıklarında restorasyon sonrası çağdaş altyapı kurulumu kaynaklı müdahalelerin incelenmesi ve yapı değeri derecelendirilmesi

(1)

T.C.

DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

KORUNMASI GEREKLİ KÜLTÜR VARLIKLARINDA

RESTORASYON SONRASI ÇAĞDAŞ ALTYAPI KURULUMU

KAYNAKLI MÜDAHALELERİN İNCELENMESİ VE YAPI

DEĞERİ DERECELENDİRİLMESİ

Ahmet KAPLAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ MİMARLIK ANABİLİM DALI

DİYARBAKIR Aralık - 2015

(2)

I TEŞEKKÜR

Çalışmanın her aşamasında yanımda bulunan kıymetli arkadaşlarım Doç. Dr. Murat ATAR’a, Doç. Dr. Necmettin PENBEGÜL’e, Yard. Doç. Dr. Mehmet Nuri BODAKÇI’ya, saha çalışmalarına katkılarından dolayı mesai arkadaşım Makine Mühendisi Olcay KOÇ’a,

Yüksek lisans eğitimi boyunca tanıdığım, kıymetli Dicle Mimarlık Fakültesi hocalarıma,

Tez çalışmasının ortaya çıkmasında yardımını, desteğini, ilgisini esirgemeyen, her aşamada tecrübe ve sabırla yol gösteren saygıdeğer hocam Doç. Dr. Mücahit YILDIRIM’a,

Her anımda yanımda olan, tüm hayatım boyunca yanımda olan anneme ve babama,

Çalışmanın yoğunluğundan dolayı ihmal ettiğim, her anımda bana destek olan, beni cesaretlendiren, çalışmada çok fazla emeği olan, çok değerli eşime, oyun vakitlerini tezimle paylaşan sevgili bebeklerim Ömer Ekrem KAPLAN’a ve Ali Said KAPLAN’a

Sonsuz teşekkürler…

Ahmet KAPLAN DİYARBAKIR - 2015

(3)

II

İÇİNDEKİLER ... II

ÖZET ... IX

ABSTRACT ... XI

ÇİZELGE LİSTESİ ... XIII

ŞEKİL LİSTESİ ... XV

EK LİSTESİ ... XXVI

KISALTMA VE SİMGELER ... XXVII

1. GİRİŞ... 1

1.1. Tezin Amacı Ve Kapsamı ... 2

1.2. Korunması Gerekli Kültür Varlıkları Kavramı ve Kavramın Tarihçesi, Kültür Varlıklarında Değerler ve Müdahaleler ... 3

1.2.1. Anıt Kavramının Tanımı ... 3

1.2.2. Mimari Koruma Kavramının Tarihsel Gelişimi ... 4

1.2.3. Cumhuriyet Dönemi Öncesi Koruma Anlayışı ... 6

1.2.4. Cumhuriyet Dönemi Koruma Anlayışı ... 6

1.2.5. Günümüz Türkiye’sinde Koruma İle İlgili Yasal Yaklaşımlar ... 7

1.2.6. Koruma Kavramı İle İlgili Uluslararası Yaklaşımlar ... 8

1.3. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarının Sınıflandırılması... 11

1.3.1. Durumlarına Göre Anıtlar ... 14

1.3.1.1. Taşınır Anıtlar ... 14

1.3.1.2. Taşınmaz Anıtlar ... 14

1.3.2. Türlerine Göre Anıtlar ... 14

1.3.2.1. Dini Anıtlar ... 14

(4)

III

1.3.2.3. Folklorik Anıtlar... 14

1.3.2.4. Sivil Anıtlar ... 14

1.3.2.5. Teknik ve Ekonomik Anıtlar ... 14

1.3.2.6. Yazılı Anıtlar ... 15

1.3.2.7. Sesli Anıtlar ... 15

1.3.2.8. Doğal Anıtlar ... 15

1.3.3. Zaman İçindeki Konumlarına Göre Anıtlar ... 15

1.3.3.1. Ölü Anıtlar ... 15

1.3.3.2. Yaşayan Anıtlar ... 15

1.4. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Değerler ... 15

1.4.1. Yapının Bütünlük Değeri... 15

1.4.2. Yapının Tarihsel Değeri ... 16

1.4.3. Yapının Belgesel Değeri ... 16

1.4.4. Yapının Estetik ve Sanatsal Değeri ... 16

1.4.5. Yapının Teknik ve Teknolojik Değeri ... 16

1.4.6. Yapının Enderlik - Teklik Değeri ... 16

1.4.7. Yapının Grup Değeri ... 16

1.4.8. Yapının Kullanım Değeri ... 16

1.4.9. Yapının Folklorik Değeri... 17

1.4.10. Yapının Özgünlük Değeri ... 17

1.5. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Eskime Türleri ... 18

1.5.1. Fiziksel Eskime ... 18

1.5.2. İşlevsel Eskime ... 18

1.5.3. Ekonomik Eskime ... 19

1.6. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Müdahale Ölçeği ... 19

1.6.1. Bakım ... 19

1.6.2. Basit onarım ... 20

1.6.3. Esaslı onarım ... 20

(5)

IV

1.7.3. Anastylosis ... 21

1.7.4. Taşıma ... 21

1.7.5. Yeniden yapım - Rekonstrüksiyon ... 21

1.7.6. Temizleme ... 22

1.7.7. Yeniden kullanım – Yeni işleve uyarlama ... 22

1.8. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Müdahale İlkeleri ... 22

1.9. Modern Mimari Yapılarda ve Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Kullanılan Çağdaş Mekanik ve Elektrik Sistemleri ... 24

1.9.1. Yapılarda Kullanılan Çağdaş Mekanik Tesisat Sistemleri ... 24

1.9.1.1. Sıhhi Tesisat ... 25

1.9.1.2. Isıtma ve Soğutma Tesisatı ... 26

1.9.1.3. Yangın Tesisatı... 26

- Yangın Söndürme Sistemleri ... 27

- Sulu Yangın Söndürme Sistemleri ... 27

-Yağmurlama (sprinkler) Sistemleri ... 28

-Hidrant Sistemleri ... 29

-Yangın Dolapları ... 29

- Köpüklü Yangın Söndürme Sistemleri ... 30

- Gazlı ve Kimyasal Söndürme Sistemleri ... 30

-Taşınabilir Söndürme Cihazlarıyla Söndürme Sistemleri: ... 31

- Duman Tahliye Sistemleri ... 32

- Basınçlandırma Sistemleri ... 32

1.9.1.4 Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Yangın Güvenlik Önlemleri ve Yasal Yaklaşımlar ... 33

-Avrupa Ulusal Yangın Koruma Konfederasyonu Tarihi Yapılarda Yangın Güvenliği İlke Kararları ... 34

1.9.1.5. Havalandırma Tesisatı ... 35

1.9.1.6 Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında HVAC sistemleri kurulumu ... 37

(6)

V

1.9.2.1. Kuvvetli Akım Sistemleri... 39

- Kuvvetli Akım Elektrik Tesisat İşleri ... 40

- Aydınlatma İşleri ... 40

1.8.2.2. Zayıf Akım Sistemleri ... 43

1.9.3. Elektrik ve Mekanik Otomasyon Tesisatı ... 45

1.10. Proje Yönetimi Kavramı ve Restorasyon Süreçlerinde uygulanması ... 46

1.10.1. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarına Müdahalelerde Proje Yönetimi ... 48

1.11. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarının Derecelendirme Yöntemiyle Gruplandırılması ... 51

1.11.1. Gottfried Kiesow Anıtsal Yapı Değerlendirme Sistemi ... 51

1.11.2. Harold Kalman Anıtsal Yapı Değerlendirme Sistemi ... 52

1.11.3. Thorold Şehri Anıtsal Yapı Değerlendirme Sistemi ... 53

1.11.4. Selwyn ve Erin Şehirleri Anıtsal Yapı Değerlendirme Sistemi ... 54

2. KAYNAK ÖZETLERİ ... 57

3. MATERYAL VE METOD ... 59

3.1. Materyal 59 3.1.1. Diyarbakır Şehri Hakkında Genel Literatür... 59

3.1.1.1. Şehrin Konumu ve Tarihçesi ... 59

3.1.1.2. Şehrin Demografik Yapısı ... 61

3.1.1.3. Şehir Dokusunu Oluşturan Mimari Öğeler ve Koruma Durumu... 61

3.1.2. Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Müdahalelerinin İncelendiği Diyarbakır Örnekleri ... 63

3.1.2.1. Sivil Yapılar ... 63

- Hasan Paşa Hanı ... 63

- Sülüklü Han ... 65

- Cahit Sıtkı Tarancı Evi ... 67

3.1.2.2. Dini Yapılar ... 68

- Ulu Cami ... 68

(7)

VI

3.1.2.3. Askeri Yapılar ... 77

- Diyarbakır Surları Genel Literatür ... 77

- Keçi Burcu ... 79

- İçkale Genel Literatür ... 80

- Kolordu binası ... 81

3.2. Metod 82 3.2.1. Çalışmada İzlenen Yol... 82

3.2.2. Tez Kapsamında Çalışılan Anıtsal Yapılarda Kullanılmak Üzere Hazırlanan Değerlendirme Sistemi ... 84

4. ARAŞTIRMA BULGULARI ... 89

4.1. Sivil Yapılar ... 89

4.1.1. Hasan Paşa Hanı, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 89

4.1.1.1. Kahvaltı Salonu – Restoran bölümü ... 89

4.1.1.2 Zemin kat Hediyelik Eşya Dükkânları ... 92

4.1.1.3. Orta Avlu ... 94

4.1.1.4. Bodrum Kat Restoran ... 94

4.1.1.5. Kitap Satış Dükkânı ... 97

4.1.1.6. Hasan Paşa Hanı cephesi ... 98

4.1.1.7. Hasan Paşa Hanı Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 101

4.1.2. Sülüklü Han, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 102

4.1.2.1. Sülüklü Han Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 109

4.1.3 Cahit Sıtkı Tarancı Evi, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 110

4.1.3.1. Cahit Sıtkı Tarancı Evi Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 119

(8)

VII

4.2.1. Ulu Cami, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin

İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 120

4.2.1.1. Cami girişi ve Avlu ... 120

4.2.1.2. Hanefiler Mescidi: ... 122

4.2.1.3. Ulu Cami Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 127

4.2.2. Mesudiye Medresesi, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi Ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 128

4.2.2.1. Mesudiye Medresesi Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 131

4.2.3. Hz. Süleyman Cami, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi Ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 132

4.2.3.1. Hz. Süleyman Cami Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 138

4.2.4. Saint George Kilisesi Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 139

4.2.4.1. Hamam Bölümü ... 139

4.2.4.2. Kilise Bölümü ... 140

4.2.4.3. Saint George Kilisesi Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 143

4.3. Askeri Yapılar ... 144

4.3.1. Keçi Burcu, Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 144

4.3.1.1. Keçi Burcu Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 150

4.3.2. Kolordu Binası Restorasyon Sonrası Çağdaş Altyapı Kurulumu Kaynaklı Müdahalelerin İncelenmesi ve Yapı Değeri Derecelendirilmesi ... 151

4.3.2.1. Kolordu Binası Değerlendirme Tablosu ve Sonuçlar ... 159

4.4. Tüm Yapıların Skorları ... 160

5.SONUÇ VE ÖNERİLER ... 161

5.1. Diyarbakır Örnekleri Sonuç ve Öneriler ... 161

5.2.1. Hasan Paşa Hanı ... 161

5.2.2. Sülüklü Han ... 162

5.2.3. Cahit Sıktı Tarancı Evi ... 163

(9)

VIII

5.2.7. Saint George Kilisesi ... 165

5.2.8. Keçi Burcu ... 166

5.2.9. Kolordu Binası... 167

5.2. Projecilere Öneriler ... 167

5.3. Uygulamacılara Öneriler ... 169

5.4. Önerilen Uygulama Örnekleri ... 170

5.4.1. Beyazıt Devlet Kütüphanesi ... 170

5.4.2. İstanbul İslam, Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi ... 174

6. KAYNAKLAR ... 179

EKLER ... 189

Ek 1: Madrid Konferansı Tavsiye Kararları: Altıncı Uluslararası Mimarlar Kongresi ... 189

Ek 2: ICOMOS 1931 Carta Del Restauro, Restorasyon Tüzüğü ... 195

Ek 3: Venedik Tüzüğü ... 198

Ek 4: Amsterdam Bildirgesi ... 200

Ek 5: Burra Tüzüğü: Kültürel Öneme Sahip Yerlerin Korunması Amaçlı Tüzüğü ... 208

Ek 6: Nara Özgünlük Belgesi ... 219

Ek 7: Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik ... 222

Ek 8: Türk Mühendis Ve Mimar Odaları Birliği Elektrik Mühendisleri Odası Yapı Elektronik Sistemleri ve Tesisatlarına Ait Mühendislik Hizmetleri Yönetmeliği: ... 223

(10)

IX ÖZET

KORUNMASI GEREKLİ KÜLTÜR VARLIKLARINDA RESTORASYON SONRASI ÇAĞDAŞ ALTYAPI KURULUMU KAYNAKLI MÜDAHALELERİN

İNCELENMESİ VE YAPI DEĞERİ DERECELENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Ahmet KAPLAN DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MİMARLIK ANABİLİM DALI

2015

Bu araştırmada; korunması gerekli kültür varlıklarında, restorasyon sonrası müdahalelerde çağdaş altyapı sistemlerinin kurulumu kaynaklı uygulama ve koruma sorunları gözlenmiştir.

Mimarların, elektrik ve mekanik tesisat projelerinin hazırlanmasında koordinasyon sağlamaması, şantiye aşamasında ise elektromekanik uygulamalar konusunda yeterli tecrübede olmaması ve genelde elektromekanik işleri mimari işler disiplini dışında görmeleri, elektrik ve makine mühendisleri arasında restorasyon konusunda uzmanlaşmanın yaygın olmaması gibi sebepler neticesinde proje ya da uygulamada hatalı elektrik ve mekanik uygulamalar tespit edilmiştir.

Araştırmada, çağdaş altyapı sistemi uygulamaları, elektrik ve makine mühendisliği normlarına uygun olsa dahi temel restorasyon ilkelerine göre değerlendirilmiştir.

Çalışma başlıca altı ana bölümden oluşmuştur.

İlk bölümde; konuya giriş yapılmış, çalışmanın amacı ile korunması gerekli kültür varlıkları kavramı incelenmiş ve koruma kavramının tarihçesi, koruma ile ilgili ulusal ve uluslararası yasal yaklaşımlar anlatılmıştır. Korunması gerekli kültür varlıklarının sınıflandırılması ve kültür varlıklarındaki değerler ile müdahale ölçeği, müdahale yaklaşımı ve müdahale ilkeleri anlatılmıştır. Yapılarda ve korunması gerekli kültür

(11)

X

İkinci bölümde; tezin hazırlanmasında yararlanılan kaynaklar belirtilmiştir.

Üçüncü bölümde; Diyarbakır’da incelenecek sivil, dini ve askeri yapı grupları tanıtılmış ve çalışmada izlenen metod belirtilmiştir.

Dördüncü bölümde; Diyarbakır’ın çeşitli bölgelerindeki, anıt gruplarına ait çağdaş altyapı sistemleri kurulumu amaçlı müdahaleler incelenerek yapıların anıtsal değeri ve kullanım değeri derecelendirilmesi yapılmıştır.

Beşinci bölümde; incelenmiş anıt gruplarındaki müdahalelerde görülen uygulamalar hakkında, oluşturulan sonuçlar çerçevesinde projecilere ve uygulamacılara çözüm önerileri sunulmuştur

Anahtar Kelimeler: Restorasyon, elektromekanik sistemler, Diyarbakır, koruma sorunları, yapı değeri derecelendirme.

(12)

XI ABSTRACT

THE INVESTIGATION OF INTERVENTIONS BORN OF MODERN INFRASTRUCTURE INSTALLATION AFTER RESTORATION OF CULTURAL

ASSETS NEED TO BE PROTECTED AND GRADİNG THE VALUE OF STRUCTURES

M.Sc. THESIS Ahmet KAPLAN

DEPARTMENT OF ARCITECTURE

INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF DICLE

2015

In this research, interventions on cultural properties in need of protection made after restorations were identified to have implementation and protection problems caused by modern infrastructure systems installations.

Incorrect electrical and mechanical implementations are identified that were caused by architects insufficient coordination in preparation of electrical and mechanical installations, insufficient experience in electromechanical implementations in worksites, thinking of electromechanical works as out of architecture discipline and electrical and mechanical engineers insufficient expertise in restoration.

Modern infrastructure implementations are evaluated according to basic restoration principles even if they comply with electrical and mechanical engineering norms.

This thesis consists of six main sections.

Section one includes introduction, purpose of the study, the term cultural property in need of protection, history of the term protection, and legal approaches on protection in Turkey and abroad. Additionally, classification of cultural properties in need of protection and values in these properties with scale of intervention, approaches and principles of intervention are explained. Modern electrical and mechanical systems used

(13)

XII

Section two includes references used for the study.

Section three presents civilian, military and religous buildings that will be examined in Diyarbakır and specifies the methodology of the study.

Section four includes examination of the interventions made due to installation of modern infrastructural systems in groups of monuments in various areas of Diyarbakır and rating of use values and monumental values of buildings.

Final section proposes solutions for project makers and practitioners about aplications in interventions on examined monument groups with the help of obtained results.

Key words: Restoration, electromechanical systems, Diyarbakir, protection of cultural heritage, monumental value evaluation, re-reading.

(14)

XIII ÇİZELGE LİSTESİ

Tablo 1. 1. Miras türleri ... 13

Tablo 1. 2. Restorasyon işleri için proje yönetimi bilgi alanları ... 50

Tablo 1. 3. Gottfried Kiesow anıtsal yapı değerlendirme sistemi ... 52

Tablo 1. 4. Harold Kalman anıtsal yapıl değerlendirme sistemi ... 53

Tablo 1. 5. Thorold Şehri anıtsal yapı değerlendirme sistemi ... 54

Tablo 1. 6. Selwyn ve Erin şehirleri anıtsal yapı değerlendirme sistemi ... 55

Tablo 3. 1. Anıtsal yapılarda, anıtsal değer ve kullanım değeri değerlendirme sistemi…..…….86

Tablo 4. 1. Hasan Paşa Hanı tespit özeti ... 100

Tablo 4. 2. Hasan Paşa Hanı, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 101

Tablo 4. 3. Sülüklü Han tespit özeti ... 108

Tablo 4. 4. Sülüklü Han, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 109

Tablo 4. 5. Cahit Sıtkı Tarancı Evi tespit özeti ... 118

Tablo 4. 6. Cahit Sıtkı Tarancı Evi, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 119

Tablo 4. 7. Ulu Cami tespit özeti ... 126

Tablo 4. 8. Ulu Cami, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 127

Tablo 4. 9. Mesudiye Medresesi tespit özeti ... 130

Tablo 4. 10. Mesudiye Medresesi, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 131

Tablo 4. 11. Hz. Süleyman Cami tespit özeti ... 137

Tablo 4. 12. Hz. Süleyman Cami, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 138

Tablo 4. 13. Saint George Kilisesi tespit özeti ... 142

Tablo 4. 14. Saint George Kilisesi, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu .... 143

Tablo 4. 15. Keçi Burcu tespit özeti ... 149

Tablo 4. 16. Keçi Burcu, anıtsal ve kullanım değerlendirme tablosu ... 150

Tablo 4. 17. Kolordu Binası tespit özeti ... 158

(15)

(16)

XV ŞEKİL LİSTESİ

Şekil 1. 1. Sprinkler – yağmurlama tipi yangın söndürme tesisatı örnekleri ... 28

Şekil 1. 2. Yangın hidrantı ... 29

Şekil 1. 3. Yangın dolabı örnekleri ... 29

Şekil 1. 4. Kimyasal yangın söndürme sistemi şeması ... 31

Şekil 1. 5. Kuvvetli akım elektrik işleri elemanları, kablo tavası, elektrik dolabı ... 40

Şekil 1. 6. Kuvvetli akım elektrik işleri elemanları, zemin buatı, anahtar ve kablolar ... 40

Şekil 1. 7. Bol pencereli bir Diyarbakır evi ... 41

Şekil 1. 8. Pencereli oda, Cahit Sıtkı Tarancı Evi ... 41

Şekil 1. 9. Çimenlik Kalesi, iç mekân led aydınlatma ... 42

Şekil 1. 10. Süleymaniye Cami, cephe aydınlatma ... 42

Şekil 1. 11. Fiber optik aydınlatma ... 43

Şekil 1. 12. Wallwasher, dış cephe aydınlatma armatürü ... 43

Şekil 1. 13. Yangın algılama ve erken uyarı sistem elemanları, alarm, duman dedektörü ... 44

Şekil 3. 1. Türkiye haritası, Diyarbakır’ın konumu ... 59

Şekil 3. 2. Orta Doğu haritası, bereketli hilal bölgesi ... 60

Şekil 3. 3. Hasan Paşa Hanı konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 63

Şekil 3. 4. Hasan Paşa Hanı kat planları ... 64

Şekil 3. 5. Hasan Paşa Hanı batı cephesi görünüşü... 65

Şekil 3. 6. Hasan Paşa Hanı kuzey cephesi görünüşü ... 65

Şekil 3. 7. Sülüklü Han konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 65

Şekil 3. 8. Sülüklü Han girişi ... 66

Şekil 3. 9. Sülüklü Han plan şeması... 66

Şekil 3. 10. Cahit Sıtkı Tarancı Evi konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 67

Şekil 3. 11. Cahit Sıtkı Tarancı Evi zemin kat plan şeması ... 67

Şekil 3. 12. Ulu Cami konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 68

(17)

XVI

Şekil 3. 16. Ulu Cami yapı grubu ve Mesudiye medresesi plan şeması ... 71

Şekil 3. 17. Mesudiye Medresesi plan şeması ... 72

Şekil 3. 18. Hz. Süleyman Cami konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 72

Şekil 3. 19. Hz. Süleyman Cami avlu fotoğrafı ... 73

Şekil 3. 20. Hz. Süleyman Cami plan şeması ... 73

Şekil 3. 21. Hz. Süleyman Cami avlu abdest alma yeri ... 74

Şekil 3. 22. Hz. Süleyman Cami harim fotoğrafı ... 74

Şekil 3. 23. Saint George kilisesi konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 75

Şekil 3. 24. Saint George Kilisesi cephe ... 76

Şekil 3. 25. Saint George Kilisesi plan şeması ... 76

Şekil 3. 26. Diyarbakır Surları Hevsel Bahçeleri görünüşü ... 77

Şekil 3. 27. Diyarbakır Surları, Hevsel Bahçeleri görünüşü ... 78

Şekil 3. 28. Diyarbakır Surları kapı yerlerini gösterir plan şeması ... 78

Şekil 3. 29. Keçi Burcu konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 79

Şekil 3. 30. Keçi Burcu ... 80

Şekil 3. 31. Keçi Burcu ... 80

Şekil 3. 32. Keçi burcu plan şeması ... 80

Şekil 3. 33. İçkaleyi gösterir plan şeması ... 80

Şekil 3. 34. Kolordu Binası konumu gösterir Diyarbakır Suriçi planı ... 81

Şekil 3. 35. Kolordu Binası cephe... 82

Şekil 4. 1. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu mutfağı ... 89

Şekil 4. 2. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu erzak deposu ... 90

Şekil 4. 3. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu elektrikli ısıtıcı yerleşimi ... 90

Şekil 4.4. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu split klima yerleşimi ... 90

(18)

XVII

Şekil 4. 6. Hasan Paşa Hanı yapı rezervasyon ve dış ünite boruları ... 91

Şekil 4. 7. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu priz anahtar ve sigorta kutusu ... 91

Şekil 4. 8. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu sıvaüstü sigorta kutusu ... 91

Şekil 4. 9. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu müşteri mahali elektrik kablosu... 91

Şekil 4. 10. Hasan Paşa Hanı kahvaltı salonu müşteri mahali elektrik kablosu... 91

Şekil 4. 11. Hasan Paşa Hanı klima dış ünitesi, balkon ... 92

Şekil 4. 12. Hasan Paşa Hanı salon tipi klima ... 92

Şekil 4. 13. Hasan Paşa Hanı aydınlatma armatürü ve müzik sistemi ... 92

Şekil 4. 14. Hasan Paşa Hanı aydınlatma armatürü ve müzik sistemi kabloları ... 92

Şekil 4. 15. Hasan Paşa Hanı zemin kat hediyelik eşya dükkânları ... 93

Şekil 4. 16. Hasan Paşa Hanı hediyelik eşya dükkânları ... 93

Şekil 4. 17. Hediyelik eşya dükkânı split klima ve elektrikli ısıtıcı ... 93

Şekil 4. 18. Hediyelik eşya dükkânı tavan ve aydınlatma armatürü ... 93

Şekil 4. 19. Hediyelik Eşya dükkânı klima dış ünitesi ... 93

Şekil 4. 20. Hediyelik eşya dükkânı klima dış ünitesi ... 93

Şekil 4. 21. Hasan Paşa Hanı avlusu panoramik fotoğraf ... 94

Şekil 4. 22. Hasan Paşa Hanı bodrum kat restoranı ... 94

Şekil 4. 25. Hasan Paşa Hanı Bodrum kat restoranı ... 95

Şekil 4. 26. Hasan Paşa Hanı bodrum kat restoran mutfak ... 95

Şekil 4. 27. Hasan Paşa Hanı bodrum kat restoran mutfak ... 95

Şekil 4. 28. Hasan Paşa Hanı bodrum kat restoran mutfağı havalandırma bacası ... 96

Şekil 4. 29. Hasan Paşa Hanı havalandırma kanalı ... 96

(19)

XVIII

Şekil 4. 33. Hasan Paşa Hanı kitap satış dükkânı elektrik kablolama... 97

Şekil 4. 34. Hasan Paşa Hanı kitap satış dükkânı CCTV ... 97

Şekil 4. 35. Hasan Paşa Hanı kitap satış dükkânı aydınlatma armatürleri ... 98

Şekil 4. 36. Hasan Paşa Hanı kitap satış dükkânı aydınlatma armatürleri ... 98

Şekil 4. 37. Hasan Paşa Hanı bodrum kat kitap satış dükkânı ... 98

Şekil 4. 38. Hasan Paşa Hanı bodrum kat kitap satış dükkânı ... 98

Şekil 4. 39. Hasan Paşa Hanı batı cephesi ... 99

Şekil 4. 40. Hasan Paşa Hanı batı cephesi ... 99

Şekil 4. 41. Hasan Paşa Hanı batı cephesi, yağmur iniş boruları ... 99

Şekil 4. 44. Sülüklü Han girişi elektrik panosu ... 103

Şekil 4. 45. Sülüklü Han avlu girişi ... 103

Şekil 4. 46. Sülüklü Han avlu girişi ... 103

Şekil 4. 47. Sülüklü Han avlu... 104

Şekil 4. 48. Sülüklü Han avlu... 104

Şekil 4. 49. Sülüklü han yarı açık servis alanları ... 104

Şekil 4. 50. Sülüklü Han yarı açık servis alanları ... 104

Şekil 4. 51. Sülüklü Han yarı açık servis alanları elektrik kablolama ... 104

Şekil 4. 52. Sülüklü Han merkezi anons tesisatı ... 105

Şekil 4. 53. Sülüklü Han aydınlatma armatürü ... 105

Şekil 4. 54. Sülüklü Han elektrikli ısıtıcı ... 105

(20)

XIX

Şekil 4. 56. Sülüklü Han erzak deposu ... 106

Şekil 4. 57. Sülüklü Han içecek deposu ... 106

Şekil 4. 58. Sülüklü Han içecek deposu ... 106

Şekil 4. 59. Cahit Sıtkı Tarancı Evi avlu ... 110

Şekil 4. 62. Cahit Sıtkı Tarancı Evi dış mekân aydınlatma armatürü ... 111

Şekil 4. 63. Cahit Sıtkı Tarancı Evi dış mekân aydınlatma armatürü ... 111

Şekil 4. 66. Cahit Sıtkı Tarancı Evi çatı saçağı ... 112

Şekil 4. 67. Cahit Sıtkı Tarancı Evi elektrik panosu ... 112

Şekil 4. 68. Cahit Sıtkı Tarancı Evi elektrik panosu ... 112

Şekil 4 69 Cahit Sıtkı Tarancı Evi bodrum kat ... 113

Şekil 4. 70. Cahit Sıtkı Tarancı Evi sergi odası ... 113

Şekil 4. 74. Cahit Sıtkı Tarancı Evi müze odası ... 114

Şekil 4. 75. Cahit Sıtkı Tarancı Evi müze odası ... 114

Şekil 4. 76. Cahit Sıtkı Tarancı Evi sergi bankosu ... 114

Şekil 4. 77. Cahit Sıtkı Tarancı Evi sergi panosu ... 114

(21)

XX

Şekil 4. 83. Cahit Sıtkı Tarancı Evi personel mutfağı... 116

Şekil 4. 86. Ulu Cami avlu panoramik fotoğraf ... 120

Şekil 4. 87. Ulu Cami doğu girişi ... 120

Şekil 4. 91. Ulu Cami avlu ... 121

Şekil 4. 92. Ulu Cami avlu ... 121

Şekil 4. 93. Ulu Cami avludan doğu cephesi ... 122

Şekil 4. 94. Ulu Cami avludan doğu cephesi ... 122

Şekil 4. 95. Ulu Cami Hanefiler mescidi ... 122

Şekil 4. 96. Ulu Cami Hanefiler mescidi ... 122

Şekil 4. 97. Ulu Cami Hanefiler Mescidi fan coil ... 123

Şekil 4. 98. Ulu Cami Hanefiler Mescidi fan coil tesisatı ... 123

Şekil 4. 99. Ulu Cami Hanefiler Mescidi fan coil boruları ... 123

Şekil 4. 100. Ulu Cami Hanefiler Mescidi elektrik priz anahtar ... 123

Şekil 4. 101. Ulu Cami Hanefiler Mescidi CCTV tesisatı ... 124

Şekil 4. 102. Ulu Cami Hanefiler Mescidi anons tesisat ... 124

Şekil 4. 103. Ulu Cami Hanefiler Mescidi mihrap ... 124

Şekil 4. 104. Ulu Cami Hanefiler Mescidi vaaz kürsüsü ... 124

(22)

XXI

Şekil 4. 106. Ulu Cami Hanefiler Mescidi düşey elektrik tavası ... 125 Şekil 4. 107. Ulu Cami Hanefiler Mescidi elektrik panosu ... 125 Şekil 4. 108. Mesudiye Medresesi avlu ... 128 Şekil 4. 109. Mesudiye Medresesi girişi ... 128 Şekil 4. 110. Mesudiye Medresesi duvar buatı ... 128 Şekil 4. 111. Mesudiye Medresesi CCTV tesisatı... 128 Şekil 4. 112. Mesudiye Medresesi CCTV, alarm ve sıvaüstü kablo kanalı ... 129 Şekil 4. 113. Mesudiye Medresesi iç avlu aydınlatma armatürü ... 129 Şekil 4. 114. Mesudiye medresesi iç avlu aydınlatma armatürleri ... 129 Şekil 4. 115. Hz. Süleyman Cami avlu ... 132 Şekil 4. 116. Hz. Süleyman Cami avlu ... 132 Şekil 4. 117. Hz. Süleyman Cami giriş ... 133 Şekil 4. 118. Hz. Süleyman Cami elektrik panosu ... 133 Şekil 4. 119. Hz. Süleyman Cami giriş ... 133 Şekil 4. 120. Hz. Süleyman Cami giriş ... 133 Şekil 4. 121. Hz. Süleyman Cami giriş türbesi ... 134 Şekil 4. 122. Hz. Süleyman Cami harim ... 134 Şekil 4. 123. Hz. Süleyman Cami harim ... 134 Şekil 4. 124. Hz. Süleyman Cami harim ... 135 Şekil 4. 125. Hz. Süleyman Cami harim ... 135 Şekil 4. 126. Hz. Süleyman Cami salon tipi klima ... 135 Şekil 4. 127. Hz. Süleyman Cami salon tipi klima ... 135 Şekil 4. 128. Hz. Süleyman Cami salon tipi klima ... 136 Şekil 4. 129. Hz. Süleyman Cami salon tipi klima ... 136 Şekil 4. 130. Saint George Kilisesi hamam bölümü ... 139

(23)

XXII

Şekil 4. 133. Saint George Kilisesi elektrik panosu ... 139 Şekil 4. 134. Saint George Kilisesi hamam bölümü ... 140 Şekil 4. 135. Saint George Kilisesi hamam bölümü ... 140 Şekil 4. 136. Saint George Kilisesi kilise bölümü ... 140 Şekil 4. 137. Saint George Kilisesi kilise bölümü ... 140 Şekil 4. 138. Saint George Kilisesi kilise bölümü ... 141 Şekil 4. 139. Saint George Kilisesi kilise bölümü ... 141 Şekil 4. 140. Keçi Burcu giriş ... 144 Şekil 4. 141. Keçi Burcu giriş ... 144 Şekil 4. 142. Keçi Burcu iç mekân ... 144 Şekil 4. 143. Keçi Burcu elektrik panosu ... 144 Şekil 4. 144. Keçi Burcu sergi aydınlatma ve kablolama ... 145 Şekil 4. 145. Keçi Burcu priz anahtar ünitesi... 145 Şekil 4. 146. Keçi Burcu sergi aydınlatma ve kablolama ... 145 Şekil 4. 147. Keçi burcu sergi aydınlatma ve kablolama ... 145 Şekil 4. 148. Keçi Burcu iç mekân ... 146 Şekil 4. 149. Keçi Burcu iç mekân ... 146 Şekil 4. 150. Keçi Burcu sergi aydınlatma armatürleri ... 146 Şekil 4. 151. Keçi Burcu aydınlatma armatürleri ... 147 Şekil 4. 152. Keçi Burcu aydınlatma armatürleri ... 147 Şekil 4. 153. Keçi Burcu kafeterya olarak kullanımı ... 147 Şekil 4. 154. Keçi Burcu kafeterya olarak kullanımı ... 147 Şekil 4. 155. Keçi Burcu kafeterya olarak kullanımı ... 147

(24)

XXIII

Şekil 4. 156. Keçi Burcu kafeterya olarak kullanımı ... 147 Şekil 4. 157. Keçi Burcu elektrik kablolama ... 148 Şekil 4. 158. Keçi Burcu elektrik kablolama ve aydınlatma ... 148 Şekil 4. 159. Keçi Burcu priz anahtar ünitesi... 148 Şekil 4. 160. Keçi Burcu iç mekân ... 148 Şekil 4. 161. Kolordu Binası giriş ... 151 Şekil 4. 162. Kolordu Binası giriş ... 151 Şekil 4. 163. Kolordu Binası zemin kat çay ocağı ... 151 Şekil 4. 164. Kolordu Binası zemin kat çay ocağı ... 152 Şekil 4. 165. Kolordu Binası zemin kat çay ocağı fan coil tesisatı ve elektrik kablolama ... 152 Şekil 4. 166. Kolordu Binası zemin kat endüstriyel mutfak ... 152 Şekil 4. 167. Kolordu Binası zemin kat endüstriyel mutfak ... 152 Şekil 4. 168. Kolordu Binası zemin kat mutfak servis asansörü ... 153 Şekil 4. 169. Kolordu Binası zemin kat elektrik panosu ... 153 Şekil 4. 170. Kolordu Binası zemin kat yangın alarm ... 153 Şekil 4. 171. Kolordu Binası mescit asma tavan ... 153 Şekil 4. 172. Kolordu Binası mescit asma tavan ... 153 Şekil 4. 173. Kolordu Binası 1. kat fan coil tesisatı ... 154 Şekil 4. 174. Kolordu Binası 1. Kat fan coil tesisatı ... 154 Şekil 4. 175. Kolordu Binası mescit fan coil tesisatı, borulama ... 154 Şekil 4. 176. Kolordu Binası wc ... 154 Şekil 4. 177. Kolordu Binası wc ... 154 Şekil 4. 178. Kolordu Binası zemin kat ıslak hacim, elektrik buatı ... 155 Şekil 4. 179. Kolordu Binası zemin kat ıslak hacim, elektrik buatı ... 155

(25)

XXIV

Şekil 4. 182. Kolordu Binası 1. kat müşteri servis ... 155 Şekil 4. 183. Kolordu Binası 1. kat müşteri servis ... 155 Şekil 4. 184. Kolordu Binası 1. kat anons tesisatı ... 156 Şekil 4. 185. Kolordu Binası priz ve anahtarlar ... 156 Şekil 4. 186. Kolordu Binası priz ve anahtarlar ... 156 Şekil 4. 187. Kolordu Binası 1. kat servis bölümü... 156 Şekil 4. 188. Kolordu Binası 1. Kat elektrik panosu ve düşey tava ... 156 Şekil 4. 189. Kolordu Binası zemin kat servis asansörü ... 157 Şekil 4. 190. Kolordu Binası 1. Kat servis asansör ... 157 Şekil 4. 191. Kolordu Binası bahçe terası ... 157 Şekil 4. 192. Kolordu binası bahçe terası ... 157 Şekil 5. 1. Beyazıt Devlet Kütüphanesi okuma salonu girişi ... 171 Şekil 5. 2. Beyazıt Devlet Kütüphanesi Okuma Salonu tavan aydınlatma ... 171 Şekil 5. 3. Beyazıt Devlet Kütüphanesi CCTV ... 172 Şekil 5. 4. Beyazıt Devlet Kütüphanesi yükseltilmiş döşeme ... 172 Şekil 5. 5. Beyazıt Devlet Kütüphanesi yükseltilmiş döşeme kenar aydınlatma ... 173 Şekil 5. 6. Beyazıt Devlet Kütüphanesi aydınlatma ... 173 Şekil 5. 7. Beyazıt Devlet Kütüphanesi zemin buatları ... 174 Şekil 5. 8. Beyazıt Devlet Kütüphanesi yangın söndürme tesisatı ... 174 Şekil 5. 9. Teknoloji Tarihi Müzesi alçıpan kolon ve yükseltilmiş döşeme ... 175 Şekil 5. 10. Teknoloji Tarihi Müzesi sergi salonları ... 175 Şekil 5. 11. Teknoloji Tarihi Müzesi aydınlatma ... 176 Şekil 5. 12. Teknoloji Tarihi Müzesi alçıpan konstrüksiyon ... 176

(26)

XXV

Şekil 5. 13. Teknoloji Tarihi Müzesi tesisat panoları ... 176 Şekil 5. 14. Teknoloji Tarihi Müzesi duvar kağıdı kaplanmış pano ... 177 Şekil 5. 15. Teknoloji Tarihi Müzesi sergi bankosu ... 177 Şekil 5. 16. Teknoloji Tarihi Müzesi priz anahtarlar ... 177

(27)

XXVI

Ek 2: ICOMOS 1931 Carta Del Restauro, Restorasyon Tüzüğü ... 195 Ek 3: Venedik Tüzüğü ... 198 Ek 4: Amsterdam Bildirgesi ... 200 Ek 5: Burra Tüzüğü: Kültürel Öneme Sahip Yerlerin Korunması Amaçlı Tüzüğü ... 208 Ek 6: Nara Özgünlük Belgesi... 219 Ek 7: Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik ... 222 Ek 8: Türk Mühendis Ve Mimar Odaları Birliği Elektrik Mühendisleri Odası Yapı Elektronik Sistemleri ve Tesisatlarına Ait Mühendislik Hizmetleri Yönetmeliği: ... 223

(28)

XXVII KISALTMA VE SİMGELER

BYKHY :Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik CCTV :Closed circuit television, Kapalı devre televizyon

CFPA :The Confederation of Fire Protection Association Europe - Avrupa ulusal yangın koruma organizasyonları konfederasyonu

EEK :Eski Eserler Kanunu

EMO :Elektrik Mühendisleri Odası

GEEAYK :Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu HVAC :Heating, Ventilating and Air Conditioning

ICCROM :International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property - Uluslararası Kültürel Varlıkları Koruma Araştırma Merkezi

ICOMOS :International Council on Monuments and Sites - Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi

KTVKK :Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu MMHŞ :Mimarlık ve Mühendislik Hizmetleri Şartnamesi

NFPA :National Fire Protection Association PMBOK :Project Management Body of Knowledge

TKVGBO :Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları TMMKB :Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi

TMMOB :Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği

UNESCO :United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü

(29)

1 1. GİRİŞ

Tarihi eserler, bir toplumun geçmişini yansıtan, kültürünü ve medeniyetini ortaya koyan en önemli varlıkların başında gelir. Geçmişten bugüne gelen yapılar ait oldukları dönemin ve medeniyetin; teknolojisini, kültürünü, ekonomisini, siyasi yaşamını, dini yaşamını yansıtan kültürel mirastır. Geçmişi anlamak için en önemli kaynaklar olmasının yanı sıra bugünden yarınlara da kalması gereken emanetlerdir.

Dünyada özellikle sanayi devriminden ve dünya savaşlarından sonra önem kazanan ve gelişen kültür varlıklarının korunması kavramına yönelik hukuki düzenlemeler ve uygulamalar, ülkemizde, ancak Cumhuriyet sonrası gerçekleşmeye başlamıştır. Osmanlı döneminde, taşınmaz kültür varlıklarını koruma konusunda düzenlemeler pek görülmezken, taşınır kültür varlıkları konusunda çalışmalar Osman Hamdi Bey’in öncülüğünde gerçekleşmiştir. 20. yüzyıl ve 21. yüzyılda ise tarihi kültürel mimari mirasın korunması, anıtsal yapılara yeni işlev verilmesi kavramı, çok yönlü ulusal ve uluslararası çalışmalarla, hükümetler, meslek örgütleri ve insanlar tarafından büyük kabul görmüştür.

Eski ticaret yollarının ve nakil yöntemlerinin değişmesi ile önemini kaybeden hanlar, sıcak suyun elde edilmesinin kolaylığı ve temizlik kültürünün farklılaşması ile önemini yitiren hamamlar, modern tıbbi uygulamaların ihtiyaç duyduğu mekânlara cevap veremeyen hastaneler, çağdaş eğitim sistemine uygun olmayan okullar, medreseler işlevini yitirmiş anıtsal yapılara örnek olarak verilebilir. Korunması gerekli kültür varlıklarında sık rastlanılan bu duruma işlevsel eskime de denilmektedir.

Tarihi yapılarda en sık rastlanan problemlerden biri yapının güncel işlevini yitirmesi ve teknolojik olarak yeni kullanım ihtiyaçlarına cevap verememesidir. Günümüze kadar ayakta kalabilen anıtsal yapıları değerlendirdiğimizde, genelde yapıların özgün işlevlerini yitirdiği halde fiziksel olarak yaşamaya devam ettiği görülmektedir. Bu durumda yapıyı, çağdaş işlev verip modern altyapı sistemleri ile donatıp, modern koşullara uygun hale getirmek taşınmaz kültür varlığının yaşatılarak korunması açısından etkin ve yaygın bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hızlı kentleşme ve plansız yapılaşmayla sürekli değişen çağdaş gerekliliklerin düzenlediği yaşam alanlarımızda yer alan taşınmaz kültür varlıklarını korumanın en etkin

(30)

2

yöntemi, yapıtları yaşatmaktır. Bu hedef, yapıya uygun ve kullanılabilir bir işlev kazandırarak topluma faydalı olmasını sağlamak ve toplumun yapıyı yaşamasını, yaşatmasını sağlayarak sürdürülebilirliğini sağlamak olmalıdır.

Yukarıda sözü edilen çağdaş altyapı sistemleri kurulumu amaçlı müdahalelerde karmaşık mühendislik ve mimarlık disiplinleri çalışmaktadır. Restorasyonlarda, özellikle havalandırma, ısıtma, soğutma, aydınlatma gibi elektrik ve makine mühendisliği uygulamaları yoğun biçimde yer almaktadır.

Alışveriş merkezi, konut, endüstriyel yapılar gibi modern yapılarda, yapım yönetimi metodları, elektromekanik uygulama normları ve yapı değeri derecelendirme kriterleri bulunmaktadır. Anıtsal yapılarda ise tüm dünyada kabul edilmiş, objektif bir değerlendirme esasına dayanan yapı anıtsal değeri derecelendirilme sistemi ve restorasyon işlerinde yapım yönetimi süreçleri ile anıtsal yapılar için özelleştirilmiş elektrik ve mekanik sistemler ile ilgili sınırlayıcı ve yönlendirici normlar bulunmamaktadır.

1.1. Tezin Amacı Ve Kapsamı

Taşınmaz kültür varlıklarının yaşatılması amacı ile yapıların güncel kullanım amaçlı restorasyonunda çağdaş altyapı sistemleri uygulaması ve modern evrensel ilkeler doğrultusunda, doğru yöntem seçimi en önemli uygulama sorunlarındandır.

Çalışmada anıtsal yapıda restorasyon sonrası, uygulanan sistemler elektrik ve mekanik imalatlar olarak iki ana başlıkta değerlendirilmiştir. Yapının özgün durumuna ait olmayan ancak, güncel durumda yapıda kullanımı tespit edilen tüm tesisat uygulamaları müdahale olarak değerlendirilmiştir. Bir caminin özgününde olmayan iklimlendirme, havalandırma donanımları, ses, anons sistemleri, bir hanın restoran mahallinde endüstriyel mutfak donanımları, bir kale burcunun aydınlatma tesisatı ile donatılması elektromekanik kapsamlı müdahaleler olarak değerlendirilmiştir.

Çalışmanın amacı; Diyarbakır’da 2000 yılı sonrası restore edilen çeşitli grup taşınmaz kültür varlıklarının tarihsel süreç içerisindeki durumlarını inceleyip, yapıya çağdaş elektrik ve mekanik sistemlerin kurulumu için yapılan müdahalelerin olumlu ve olumsuz etkilerinin, ulusal ve uluslararası koruma normlarına göre belirlenmesi ve hazırlanan yapı değeri derecelendirme tablosu ile puanlanmasıdır.

(31)

3

1.2. Korunması Gerekli Kültür Varlıkları Kavramı ve Kavramın Tarihçesi, Kültür Varlıklarında Değerler ve Müdahaleler

1.2.1. Anıt Kavramının Tanımı

Türk Dil Kurumu, günümüz Türkçesindeki Anıt sözcüğünü “Önemli bir olayın veya büyük bir kişinin gelecek kuşaklar tarafından tarih boyunca anılması için yapılan, göze çarpacak büyüklükte, sembol niteliğinde yapı, abide” anlamında bir mimari terim olarak açıklamaktadır. Anıt sözcüğü, anmak fiilinden türetilmiştir. Bir olayın ya da kişinin anılması amacı ile yapılan yapıt anlamına gelmektedir. Sözcüğün, eski Türkçe karşılığı olan ‘Abide’ sözcüğü ise sonsuz anlamına gelen ‘Abid’ kökünden gelmektedir. Eski Türkçede, anıyı sonsuzlaştırmak anlamını da içermektedir. Hint Avrupa dillerinde kullanılan ve İngilizceye de geçmiş olan ‘Monument, Monumento’ sözcüğü Latince hatırlamak anlamına gelen 'monere' kökünden gelip, çok yakın anlamdadır (Kuban 1973).

Günümüzde 'Anıt' sözcüğü çok daha geniş kapsamlıdır. Yalnızca inşa edilen yapılar ve maddi ürünler kategorisinde değerlendirilebilecek kavramları içerecek şekilde, Doğan KUBAN’a göre (1973) nelere anıt denilebileceği 3 grupta sınıflandırılabilir.

a. Toplumlar ya da kişiler tarafından hatırlanması istenen olgular için yapılan anıtlar; Çanakkale Meçhul Asker Anıtı ve Çanakkale zaferi, piramitler ve güçlü devletin Firavunları, Anıtkabir ve Cumhuriyetin kuruluşu ve değerleri ile Atatürk örneklerinde, kişi ve olay arasında beraber hatırlanan bağlar kurulması amaçlanan yapılara örnek olarak verilebilir.

b. Günümüz için anlamını yitirmiş bir işlevi karşılamak için yapılmış, fakat yapıldığı zamanın imkânlarını, potansiyelini büyük ölçüde kullanmış yapılar; Saraylar, han, hamam, medrese, şifahaneler, rasathaneler, ipek üretimi yapılan yapılar, sabun üretimi yapan masmaneler, gazhaneler.

c. Geçmişe ait önemli ya da önemsiz her türlü ürün ya da yapılar; Bir dokuma parçası, bir sultan kaftanı, etnografya değeri olan bir un öğütme taşı, dinlerin kutsal emanetleri ya da Venedik şehrini tamamı da tarihi anıt olarak değerlendirilebilir.

Taşınır ya da taşınmaz unsurlardan meydana gelen kamusal değerler olarak anıtlar ve anıtsal yapılar, 19. yy. başlarına kadar daha çok, yaşanan zamana ait olmayan ve özel bir gayret olmadan ayakta kalan görkemli yapılar için kullanılan bir kavram olarak

(32)

4

karşımıza çıkmaktadır. Günümüze kadar kavramın kapsamı ve anlamı çok ciddi değişikliklere uğramıştır.

Prof. Walter FRODL, Anıt kavramının tanımını; “Anıt sahip bulunduğu sanat, tarih ya da genel olarak kültür tarihi değeri bakımından kamu için olduğu kadar bir ülke, bir ulus, belirli bir bölge, bir şehir bir köy, bir aile, vs. bakımından belirli bir önem taşıyan eşyadır (Frodl 1966) (Bener T.Ç. 2010).” Diyerek anıtın günümüzdeki anlayışa çok yakın tanımını yapmaktadır.

Doğan KUBAN ise (1973), “Toplumların ve kişilerin yaşantısında kavramların ve eşyaların, çeşitli nedenlerle simge haline dönüşmesi kültür dediğimiz olgunun en ilgi çekici mekanizması sayılabilir. Hatta bir kültüre, bir simgeler toplamı olarak da bakılabilir. Oluşturulan simgelerin sayıca sınırlı, fakat bir kültürün tanımı açısından, niteliksel önemi büyük bir bölümünü anıtlar teşkil eder.” Diyerek kültür, simge, anıt kavramlarının ilişkilerini ve kavramların güncel anlamlarını anlatmaktadır.

1.2.2. Mimari Koruma Kavramının Tarihsel Gelişimi

19. yy başlarına kadar oldukça dar kapsamlı olan kültürel ve mimari mirasın tanımı ve korunması kavramının bilimsel bir yöntem ile ele alınmasına, anıtsal yapılar ile ilgili ulusal ve uluslararası kurumların oluşturulduğu 20 yy. başlarından itibaren karşılaşılmaktadır.

Eski zamanlarda anıtlar, onu inşa eden siyasi, dini, etnik yapıların varlığı devam ettikçe yaşatılmaya ve korunmaya çalışılırken, yapıyı inşa eden güç ortadan kalkınca terkedilmekteydi. Çağdaş zamanlarda ise, bir toplumun kendine ait olmayan, doğrudan kendisi ile bir tarihi bağ kurmadığı, farklı siyasi, etnik, dinî ya da milli bir grup tarafından yapılmış bir anıtı benimsemesi, koruması ve yaşatması düşüncesi gelişmiştir. (Tuztaşı ve Civelek 2011).

Tarihi yapılar işlevsel kullanım koşullarına göre ele alındığında, daha önce yaşamış topluluklardan, medeniyetlerden kalan yapılardan;

1. Grup olarak; İşlevsel olarak kullanıma uygun olanlar, korunmuştur. Ancak burada bir koruma anlayışından çok kullanım amacı, yapının fonksiyonelliğinin yitirmemiş olmasından kaynaklı rastlantısal bir korunma durumundan söz edilebilir.

(33)

5

2. Grup olarak; İşlevsel kullanıma uygun olmayanlar ise, yeni yapılar için malzeme kaynağı olarak kullanılmıştır. Mimar Sinan’ın hayat hikâyesinin anlatıldığı Tezkiret-ül Bünyan’da Süleymaniye Camisinin dört büyük mermer sütununun farklı yerlerden sökülerek getirildiğinin belirtilmesi spolia (devşirme) uygulamasına örnek olarak gösterilebilir (Çelebi, S. M.).

Yapının işlevselliğini yitirmesi; teknolojik, coğrafi, sosyal nedenlerden olabileceği gibi kültürel mirasın sahibi olan halkın din değiştirmesi ya da başka bir dine ait medeniyet tarafından ele geçirilmesi gibi nedenlerden de olabilmektedir. Roma imparatorluğunun Paganizmden Hıristiyanlığa geçmesi neticesinde artık kutsal kabul edilmeyen tapınaklar, Osmanlı İmparatorluğunun İstanbul’u fethi sonrası yaşanan dini ve demografik değişimler neticesinde yapıların işlevselliğini yitirmesi de bu duruma örnek olarak gösterilebilir.

Anıtın, yapının geçmişi ile ilgisi ve kültürel bir bağı olmayan bir medeniyet tarafından başka bir yere taşınması mimari mirasın korunmasında, ender de olsa karşılaşılan bir durumdur. Anıtların ait olduğu yerlerden taşınması, bunun neticesinde anıtın getirildiği toprakların artık hâkimiyetleri altında olduğu mesajının verilmesi veya başka medeniyetlere ve kendi toplumlarına güç gösterisi yapılması, ait olduğu yer dışında olsa da kültürel mirasın korunması için faydacı bir neden olarak değerlendirilebilir.

Avrupa’da koruma kavramı bilincine dair ilk örnek ve uygulamalar arasında İtalya’da Rönesans’tan sonra Roma mirasının korunması ve tahribatının engellenmesi amaçlı bilinçlenmeden ve bu konuda hazırlanmış Papalık Fermanından söz edilebilir (Tuztaşı ve Civelek 2011). İtalya dışında diğer Avrupa ülkelerinde ise; Fransa’da Fransız devrimiyle, diğer Batı ülkelerinde ise Napolyon savaşlarıyla gelişir (Dieckhoff ve Jaffrelot 2010).

Avrupa’da 19. yüzyıldan itibaren, modernite, sanayi devrimi ve savaşlar sonrası, anıt olgusu kavramsal değişikliğe uğramış, bir ülkenin toprakları içerisinde bulunan her anıt, hangi millete, topluluğa veya döneme ait olursa olsun, millî bir varlık olarak değerlendirilmiştir. Bu düşünce günümüzde artık ‘dünya kültür mirası’ gibi kavramlarla anıt sahibi ülkeler için uluslararası hukukta bağlayıcı bir seviyeye de taşınmış bulunmaktadır.

(34)

6

1.2.3. Cumhuriyet Dönemi Öncesi Koruma Anlayışı

Ülkemizde, Cumhuriyet dönemi öncesinde eski eserlere karşı ilgi, 19. yüzyıl ortalarına doğru başlamıştır (Kejanlı ve ark. 2007). Genel olarak 19 yy. başları ile 20 yy. arasındaki dönem; Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik çöküntüde olduğu, devlet yönetim yapısında sürekli yaşanan değişimler, modernleşme gayretleri ve reformlar doğrultusunda yeni kamu binaları ile askeri yapıların ve sivil yapıların inşa edildiği dönemdir. At arabası ve araba kullanımının yaygınlaştığı, savaşlar ve yangınlarla büyük hasarlar almış şehirlerin bulunduğu bu dönemde mimari yapılar için etkili bir koruma kavramı bulunmamaktadır.

Vakıf mallarının yönetimi ve vakıf kökenli yapıların bakım ve onarımından sorumlu 1826 tarihinde Evkaf-ı Hümayun Nezareti kurulması, Von Moltke tarafından 1836-1837 tarihinde İstanbul’un ilk planlama çalışmasının yapılması, ilk imar talimatnamesinin 1839 tarihinde yayınlanması, İstanbul’da 1855 yılında şehremaneti adıyla belediyeciliğin kurulması gibi çalışmalar yapılmıştır. Ana kuruluş amacın taşınmaz kültür varlıklarının korunması olmayıp çağdaş şehircilik uygulamaları olan kurumlarla genel olarak taşınmaz kültür varlıklarının korunmasında olumlu neticeler alınamamıştır (Kejanlı ve ark. 2007). Taşınır kültür varlıkları için ise durum daha olumludur.

Taşınır kültür varlıklarının korunması durumu ve koruma ilkeleri; ilki 1874 sonuncusu 1906 tarihli olan Asar-ı Atika Nizamnameleri ile koruma yasal zemine oturtulmuştur. “Muhafaza-i Asar-ı Atika Encümeni” bu yasayı uygulayacak kurum olmuştur (Dinçer ve Akın 1994).

Cumhuriyet öncesi dönemde, batıda çağdaş şehir planlaması çalışmaları, ülkemizde yangınların önlenmesi, yolların genişletilmesi ve kent çevresinde yeni mahalleler kurulması seklinde karşılık bulmuş ve Cumhuriyet Türkiye’sine aktarılan kavramların temelini oluşturmuştur (Dinçer ve Akın 1994).

1.2.4. Cumhuriyet Dönemi Koruma Anlayışı

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasını takip eden yıllar sosyal ve kamusal alanda köklü reformların yaşandığı yıllardır. Başkentin Ankara’ya taşınması, sanayileşme çabaları, demiryolları, yol ve imar faaliyetleri, tüm kurumlarda yapılan inkılaplar, çağdaş eğitim sisteminin kurulmaya çalışılması, tekke ve zaviyelerin kapatılması gibi genel

(35)

7

olarak Osmanlı mirası üzerinde değil de kendi değerlerini ve kültürünü oluşturmaya çalışan bir devlet anlayışını karşımıza çıkarmaktadır.

Yasa ve mevzuat bağlamında bakıldığında, Osmanlı döneminden Genç Cumhuriyetimize 1906 tarihli Asar-ı Atika Nizamnamesi ve Evkafı Hümayun Nezareti miras kalmıştır (Madran ve Özgönül 2005). Koruma ile ilgili kurumsal ve hukuksal altyapının oluşumu, koruma konusunda kurumsallaşmada atılan en büyük adım olarak kabul edilebilecek Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) 1951 yılında kurulmuştur. GEEAYK’nın yasa ile belirlenen ana görevleri; Anıtsal eserlerde koruma, bakım ve onarım ile ilgili ilkeleri belirlemek, saptanan ilkelerin uygulanmasını izlemek ve denetimleri gerçekleştirmektir. Her ne kadar çağdaş toplumun çok ilerisinde anlayışa sahip olan bir yasa olsa da, yasanın yapısı, tek yapı ölçeği ile ilgilenme ve tek anıtsal yapının korunması fikrine dayanmaktadır (Kejanlı ve ark. 2007).

1954 yılında Türk Mühendis ve Mimar Odalarının kurulması ile bilimsel altyapının geliştirilmesi, mevzuat, norm ve yasaların çıkarılmasında görüş veren örgütlü bir yapı tesis edilmiştir. 1973 yılında Eski Eserler Kanunu (EEK) çıkarılması ve yasa ile gelen sit kavramı ile GEEAYK yasasındaki büyük eksiklik giderilmiştir.

1983 yılında EEK kaldırılıp yerine Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (KTVKK) yürürlüğe girmiş ve GEEAYK kaldırılmıştır.

1.2.5. Günümüz Türkiye’sinde Koruma İle İlgili Yasal Yaklaşımlar

Günümüz Türkiye’si koruma yaklaşımında kavramlar çeşitlenerek, kültürel varlık, tabiat varlığı, kültürel miras, korunması gerekli tescilli yapı, sit alanı, kültürel peyzaj vb. sözcükler kullanılmaktadır. Bu hususta ele alınacak en önemli belge, Kültür ve Turizm Bakanlığı’na ait 2863 sayılı, KTVKK’dır. Üçüncü maddesindeki tanımlamalar bölümünde korunması gerekli anıt yerine kültür varlıkları, tabiat varlıkları ve sit terimleri kullanılmış ve açıklanmıştır;

Yasaya göre (KTVKK 1983);

“Kültür Varlıkları, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal ya ama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır.

(36)

8

Tabiat Varlıkları, jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerlerdir.

Sit, tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari vb. özelliklerini yansıtan kent ve kent kalıntıları, kültür varlıklarının yoğun olarak bulunduğu sosyal yaşama konu olmuş veya önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmış tabiat özellikleri ile korunması gerekli alan olarak açıklanır.”

1.2.6. Koruma Kavramı İle İlgili Uluslararası Yaklaşımlar

Avrupa’da koruma kavramı ve bilinci çok etkin olmasa da Rönesans dönemi ile başlar. İtalya’da Rönesans’tan sonra önem kazanan Roma mirasının tahrip edilmesinin engellenmesi yönünde çıkarılan çeşitli Papa fermanları koruma anlayışının oluşturulması adına ilk belge niteliğindedir (Choay 2001).

Gelişmiş Avrupa ülkelerinde yaşanan Sanayi devrimi, Fransa’da Fransız Devrimi, Ulusçuluk fikrinin yaygınlaşması, Napolyon savaşları, İç savaşlar, 1. Dünya savaşı ve büyük bir kırılma noktası oluşturan II. Dünya savaşı gibi süreçlerle önem kazanan anıtsal yapıların korunması kavramının, kuramsal temellerinin atılması konusunda özellikle XX. yy. başlarında çalışmalar yapılmıştır.

Madrid’de 1904 yılında gerçekleştirilen Altıncı Uluslararası Mimarlar Konferansında, onarım ilke ve yöntemlerine dair günümüzde de geçerli olan önemli tavsiye kararları alınmıştır (Ek 1).

Madrid Konferansı tavsiye kararlarına göre,

 “Eserler, eski bir uygarlığa ait olan veya artık bir amaca hizmet etmeyen ölü eserler ve hala en başta belirlenen amaçlara hizmet etmeye devam eden yaşayan eserler olarak iki şekilde sınıflandırılabilir.”

 “Ölü eserlerin, harabe olmalarını önlemek için güçlendirilerek korunması gerekir; çünkü bu tür eserlerin tarihi ve teknik değeri eser harap olunca kaybolur.”

 “Mimarlıkta işe yararlık, güzelliğin esaslarından biri olduğu için, yaşayan eserler yeniden kullanılmaları için onarılmalıdır.”

(37)

9

 “Bu tür onarımlar, bütünlüğü korumak amacıyla, eserin orijinal üslubuna uygun şekilde gerçekleştirilmelidir; çünkü bütünlük ve üslup bütünlüğü de mimaride güzelliğin esaslarından biridir ve ilkel geometrik şekiller de kusursuz bir şekilde yeniden yapılmalıdır. Bütünden farklı bir üslupta yapılmış kısımlara, bu üslup kendine özgü bir değer taşıyor ve eserin estetik dengesini bozmuyor ise saygı gösterilmelidir”.

Söz konusu kongrede mimari anıtların sınıflandırılması, korunması, onarılması, onarımın niteliği, kimler tarafından yapılması gerektiğine ve bir yerde yapılan koruma faaliyetlerinin çeşitli dernekler çatısı altında yapılması gerektiği hususları ele alınmıştır. Ancak mimari anıtlara yeni işlev verilmesi konusunda yeterli açıklık getirilmemiş, işlevini kaybetmiş yapılar “ölü eserler” olarak anılıp, korunduktan sonra ne olacağı, ölü kalmasının nasıl engelleneceğine dair açıklık getirilmemiştir.

Tüm Avrupa’da I. Dünya savaşının sebep olduğu büyük yıkımlar sonrasında, koruma alanında uluslararası platformlarda yapılan çalışmalar aşağıda kronolojik olarak sıralanmıştır:

Atina’da 1931 yılında ‘Uluslararası Müzeler Örgütü’ tarafından toplanan ‘I. Uluslararası Tarihi Anıtların Korunması ile İlgili Mimar ve Teknisyenler Konferansı’nda atılmıştır. Atina Konferansı olarak da bilinen bu toplantıda önemli tarihi anıtların korunmasında çevrelerinin, anıt çevresindeki yapı gruplarının ve bazı kültürel miras özellikleri olan manzaraların korunması önerilmiştir (Tuncer 2012). Uluslararası miras ve uluslararası dayanışmanın yasal ve bilimsel olarak ele alındığı ilk yaklaşımdır (Eke ve Özcan 1987).

Atina Konferansı’nda tartışılan ve kabul gören ilkeler bütünü, daha da detaylı bir biçimde ele alınarak 1931 yılında, İtalya’da, Carta del Restauro-Restorasyon Tüzüğü olarak kimlik kazanmıştır(Ek 2). Söz konusu tüzüğün 4. maddesinde Anıtsal yapıya yeni işlev verilmesinde uyulması gereken kriterleri, 5. maddesinde restorasyon ilkeleri, yapının her dönem öğelerinin korunması, 6. maddesinde ise anıtın çevresi ile olan ilişkisi ve ülkemizde 1950’lerden sonra dahi uygulanan anıtın çevresini yıkarak yalnızlaştırmanın yanlış olduğundan bahsedilmektedir. 7. maddesinde ise yapıya yeniden işlev verilmesi ve modern işlev vermeye bağlı tadilat ilkelerinden söz etmektedir.

(38)

10

Avrupa’da II. Dünya savaşı sonrasında, özellikle yoğun hava bombardımanlarıyla şehirlerde yaşanan büyük yıkımlar ile anıt, kültürel miras ve çevrelerinin değerlendirilmesinin yapı ölçeğinde değil de kent ölçeğinde değerlendirilmesi kavramları gelişmiştir (Tuncer 2012).

1954 yılında Paris’te, Avrupa Konseyi üyesi ülkeler tarafından imzalanan, Avrupa Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi (AKMKS), Avrupa kültürünün korunması ve geliştirilmesi, üye ülkelerin sahip olduğu kültürel mirasın tüm Avrupa’nın kültürel mirası gibi değerlendirilmesi ve üye ülkelerin kültürel miras çalışmalarında Avrupa Konseyi ile istişarelerde bulunması gibi çeşitli hükümler bulundurmaktadır. Sözleşme, sonraki yıllarda Avrupa’da yapılacak çalışmalara temel oluşturması yönüyle konusunda önemli belgelerdendir (AKMKS 1954).

1964 yılında kabul edilen Venedik Tüzüğü anıtsal yapıları koruma konusunda en önemli belgelerden biridir(Ek 3).

Venedik Tüzüğünün birinci maddesinde, tarihi kültür varlığı kavramının sadece bir mimari eseri değil, bunun yanında tarihi bir olayın tanıklığını yapan kentsel yerleşmeyi de kapsadığı belirtilerek, şehir ölçeğinde koruma anlayışı daha ilk maddede belirtilmiştir.

1965 yılında kültür varlıklarına ilişkin araştırma, dokümantasyon ve teknik yardımla ilgili olarak Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi - International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) kurulmuştur. Türkiye 1974 yılında ICOMOS’a katılmıştır.

UNESCO tarafından 1972 yılında düzenlenen konferansta, Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme (DKVDMKDS) imzalanmıştır. Sözleşmede, hangi yapı gruplarının kültürel ve doğal miras olarak kabul edileceği, topraklarında kültürel ve doğal miras bulunan devletlerin sorumlulukları ve koruma esasları gibi konularda üye ülkeleri bağlayıcı hükümler yer almaktadır. Türkiye, Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşmeyi 1982 yılında kabul ederek taraf olmuştur (DKVDMKDS 1982).

Avrupa Konseyinin 1975 yılını Avrupa Mimari Miras Yılı ilan etmesiyle başlayan kampanya ve Avrupa’nın tüm ülke delegelerinin katılımıyla oluşan Amsterdam Kongresi neticesinde yayınlanan Amsterdam Bildirgesi'nde yeni bir koruma politikası ve

(39)

11

bütünleşik koruma uygulaması talep edilmiştir (Ek 4). Aksi halde kültürel mirasımızı kaybedeceğimiz deklare edilmiş ve mimari mirasın korunmasının, kentsel ve bölgesel planlama hedefleri arasında sayılması gerektiği belirtilmiştir.

Amsterdam Bildirgesinde, bütünleşik koruma kavramına açıklık getirilerek, koruma politikalarının hukuki, finansal, akademik, teknik açılardan desteklenmesi gereğine vurgu yapılmıştır. Bildirge’nin öneriler bölümünde ise, koruma uygulamalarına yerel yönetimlerin, merkezi hükümetlerin ve halkın katılımının gerekliliği vurgulanmıştır. Avrupa Konseyi desteğinde gelişen bu düşünceler, üye ülkelerde kamuoyuna da mal edilerek başarıya ulaşılmıştır (Ahunbay 1999).

Avustralya ICOMOS yönetimi tarafından 1979 yılında, Burra’da oluşturulan Burra Tüzüğü, kültürel değerlere sahip alanların mülk sahiplerine, idari karar mercilerine karar vermelerinde ve uygulamalarında yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır (Ek 5).

Burra Tüzüğünde, kültürel önem, koruma politikalarının yönetimi ve yöntemleri, kültürel değerlerin bir arada yaşatılması, kayıtlar, raporlamalar, arşiv ve dokümantasyon gibi başlıklarda konularında rehber niteliğindedir.

Avrupa’da 1954’de AKMKS, 1975 Amsterdam Bildirgesi, Avrupa Mimari Miras Tüzüğü gibi çalışmaların temellendirdiği, 1985 tarihli Granada'da imzalanan Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi, dönemin uluslararası ortamdaki önemli anlaşmalarındandır (Kayın 2008). Türkiye 1989'da Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi'ni imzalamıştır.

Malta Valetta’da 1992 yılında imzalanan Avrupa Arkeoloji Mirasının Korunması Sözleşmesi’ni Türkiye 1999 yılında imzalamıştır.

Ağırlıklı olarak Avrupa Konseyi ve Birleşmiş Milletler çatısı altında devam eden koruma kavramı, akademik kurumlar, sivil toplum kuruluşları, medya ve toplumsal katkılar ile sürekli yenilenerek gelişmeye devam etmektedir.

1.3. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarının Sınıflandırılması

Korunması gerekli kültür varlıkları kavramının ulusal ve uluslararası platformlarda gelişmesi ve çalışmaların bilimsel, metodolojik bir zeminde yapılması neticesinde varlıkların sınıflandırılmasına ihtiyaç duyulmuştur.

(40)

12

Miras kavramı ICOMOS, KTVKK ve DKVDMKDS genel tanımlarında, doğal varlıklar ve kültürel varlıklar olarak ikiye ayrılmıştır (KTVKK 1983) (DKvDMKDS 1982).

Doğal varlıklar, doğa olayları neticesinde oluşmuş korunması gerekli varlıklardır. Ülkemizde, Pamukkale, Göreme Milli Parkı, Diyarbakır Hevsel Bahçeleri doğal miras varlıklarındandır.

Kültürel varlıklar, somut varlıklar ve somut olmayan varlıklar olarak gruplandırılmaktadır.

1. Somut olmayan varlıklar: Aynı zamanda “yaşayan miras” olarak da adlandırılan somut olmayan kültürel miras; 5225 sayılı, 2004 tarihli Kültür Yatırımlarını ve Girişimlerini Teşvik Kanununda (KYGTK); “Sözlü kültür ortamlarında halk tarafından yaratılan ve halkbilimi araştırmaları içinde yer alan; sözlü anlatımlar ve sözlü gelenekler, gösteri sanatları, toplumsal uygulamalar, ritüel ve festivaller, halk bilgisi, evren ve doğa ile ilgili uygulamalar, el sanatları geleneği gibi kültürel ürünleri ve üretim süreçleri” olarak tanımlanmıştır. Türkiye’nin 2006 tarihinde onaylayıp taraf olduğu UNESCO 2003 Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesinde ise “topluluklar tarafından kuşaktan kuşağa aktarılan uygulamaları, temsilleri, ifadeleri, bilgiyi ve becerileri içeren miras” olarak tanımlanmıştır (KYGTK 2004).

2. Somut varlıklar, taşınmaz varlıklar ve taşınır varlıklar olarak gruplandırılmaktadır.

i. Taşınır varlıklar, 2863 sayılı KTVKK’da (KTVKK 1983), her çeşit hayvan ve bitki fosili, kemik veya madeni her türlü alet, çini, heykel, silah, put, süs eşyası, sikke, yazma kitap, minyatür, gravür, tablo, nişan, madalya, çini, toprak, cam, ağaç, kumaş benzeri taşınır eşya ve bunların parçaları olarak tanımlanmıştır. Taşınır kültür ve tabiat varlıklarının tasnif, tescil, müzelere alınması ve değer takdirini yapacak komisyonların çalışma usul ve esaslarını belirlemek amacıyla 2009 tarihli ve 27206 sayılı, Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tasnifi, Tescili ve Müzelere Alınmaları Hakkında Yönetmelik hükümleri uygulanmaktadır (KGTKTVTTMA 2009).

(41)

13

ii. Taşınmaz Varlıklar, 2863 sayılı KTVKK’da, 19. yy sonuna kadar yapılmış taşınmazlar ile 19. yy. sonrası yapılan ancak Kültür ve Turizm Bakanlığınca korunmasına gerek görülen yapılardır. Milli tarihimizde büyük olaylara sahne olmuş yapılar, milli mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda büyük olaylara sahne olmuş yapılar ile Atatürk tarafından kullanılan evler de zaman ve tescil kavramı olmaksızın taşınmaz varlıklar olarak tanımlanmıştır.

Tablo 1. 1. Miras türleri

Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun 1999 tarihli 660 numaralı Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları (TKVGBO) konulu ilke kararında ise yapı grupları iki gruba ayrılmıştır.

“Birinci grup yapılar, toplumun maddi tarihini oluşturan kültür verileri içinde tarihsel, simgesel, anı ve estetik nitelikleriyle korunması zorunlu yapılardır, ikinci grup yapılar ise, kent ve çevre kimliğine katkıda bulunan kültür varlığı niteliğindeki yöresel yaşam biçimini yansıtan yapılardır (TKVGBO 1999).”

Yukarıda sayılan gruplandırmalardan daha kapsamlı ve günümüzde de kabul gören detaylı sınıflandırma Walter Frodl tarafından yapılarak, kültür varlıkları üç ana grup altında toplanmıştır (Bener 2010).

1. Durumlarına göre anıtlar 2. Türlerine göre anıtlar

(42)

14 1.3.1. Durumlarına Göre Anıtlar

1.3.1.1. Taşınır Anıtlar

KTVKK’da taşınır miras olarak belirtilen varlıkların tamamı bu gruba girmektedir.

1.3.1.2. Taşınmaz Anıtlar

KTVKK’da taşınmaz miras olarak belirtilen varlıkların tamamı bu gruba girmektedir. Korunması gerekli mimari kültürel miras yapılarının tümü bu gruba girmektedir.

1.3.2. Türlerine Göre Anıtlar

1.3.2.1. Dini Anıtlar

Dini amaçla yapılmış tüm taşınır ve taşınmaz anıtlar bu gruba girmektedir. Cami, kilise, sinagog, tapınak, manastır, türbe, kuran ve incil gibi varlıklardır.

1.3.2.2. Askeri Anıtlar

Askeri amaçla yapılmış tüm taşınır ve taşınmaz anıtlar bu gruba girmektedir. Sur, kale, burç, kışla, top ve kılıç gibi varlıklardır.

1.3.2.3. Folklorik Anıtlar

Bir ülkede ve bölgede yaşayan halkın, gelenek, kültür, mutfak, müzik, sanat, oyun özelliklerini yansıtan ya da günlük hayatın içerisinde ürettiği taşınır ya da taşınmaz anıtlar bu gruba girmektedir. Çadır, el aletleri, halı, kilim ve konut gibi varlıklardır.

1.3.2.4. Sivil Anıtlar

Dini ve folklorik olmayan tüm taşınır ve taşınmaz varlıklar bu gruba girmektedir. Köşk, konut, han, bedesten, çeşme ve hamam gibi varlıklardır.

1.3.2.5. Teknik ve Ekonomik Anıtlar

Özgün döneminin bilim ve teknolojisini anlatan taşınır ve taşınmaz varlıklar bu gruba girmektedir. Tersane, fabrika, gazhane, tophane, darphane, otomobil ve matbaa gibi varlıklardır.

(43)

15 1.3.2.6. Yazılı Anıtlar

KTVKK’ya göre anıt kavramı içine girebilen tüm taşınır ya da taşınmaz varlıklar bu gruba girmektedir. Yazılı eser, arşiv, yazma kitap ve kitabe gibi varlıklardır.

1.3.2.7. Sesli Anıtlar

Sesli olması ile öne çıkan tüm taşınır ve taşınmaz varlıklardır. Çan kulesi, Org, keman ve piyano gibi varlıklardır.

1.3.2.8. Doğal Anıtlar

Doğada, jeolojik ve jeomorfolojik etmenlerle, bitki, su, toprak ve kaya gibi elemanlarla oluşmuş varlıklardır. Travertenler, peribacaları, mağara, şelale ve kuş cenneti gibi varlıklardır.

1.3.3. Zaman İçindeki Konumlarına Göre Anıtlar

1.3.3.1. Ölü Anıtlar

Harabe halindeki arkeolojik kalıntı, herhangi bir işlev verilemediği için kullanılamayan varlıklardır.

1.3.3.2. Yaşayan Anıtlar

Özgün işlevini koruyan ya da güncel işlev verilerek korunan ve varlığını devam ettiren varlıklardır.

1.4. Korunması Gerekli Kültür Varlıklarında Değerler

Yapı, yapı grubu veya bir yapı parçasının korunması gerekli kültür varlığı niteliği kazanabilmesi için birtakım değerleri bünyesinde bulundurması gereklidir. Bu konuda kapsamlı ve güncel belge olan 2013 tarihli ICOMOS Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesinde (TMMKB) aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır (ICOMOS 2013).

1.4.1. Yapının Bütünlük Değeri

Taşınmaz kültür varlığının, çevresi ve diğer miras unsurlarıyla birlikte süreklilik göstermesi, yapı ölçeğinde ise mimari ve strüktürel olarak bir bütünlük tanımlaması ile miras olma hali olarak tanımlanmıştır.