Anadolu sahas›nda Türk destanlar› üzerine yap›lan çal›flmalar, Sovyet Rus-ya’n›n da¤›lmas›yla daha da h›z kazan-m›flt›r. Türk topluluklar›n›n ba¤›ms›zl›k-lar›n› kazanmalar›yla birlikte buralarda mevcut olan pek çok folklor metninin gün yüzüne ç›kmaya bafllamas›, bu iv-mede önemli bir tesir icra etmifltir. Bu çal›flmalar, di¤er çal›flmalarda oldu¤u gi-bi, daha çok ferdî olarak gerçeklefltiril-mekte, kurumsal anlamdaki çal›flmalar-la ilgili teflebbüsler devam etmektedir.
Yukar›da belirtti¤imiz geliflmelerin ›fl›¤›nda destan tipleri üzerine yap›lan müstakil çal›flmalar, Türk dünyas› co¤-rafyas›n› da göz önüne alarak
mukaye-seli bir yola do¤ru yönelmifltir. Nitekim, son y›llarda Dede Korkut Hikâyeleri’nin müstesna alplar›ndan olan Salur Kazan1 ile, yine Dede Korkut’un lirik destan yö-nünü izah etmek aç›s›ndan görkemli bir yere sahip olan Bams› Beyrek2 üzerine yap›lan çal›flmalar, art›k destan incele-melerinde mukayeseli bir bak›fl aç›s›n›n ön plana ç›kar›lmas› gereklili¤ini ortaya koymufltur.
Buraya kadar söylediklerimizin pa-ralelinde, bu yaz›m›zda Orta Asya’da ve Güney Sibirya’da yayg›n olarak yaflayan Er Töfltük destan›n›n Sibirya (Tümen) Türkleri efl metni üzerinde duraca¤›z. Destan, çeflitli Türk boylar› aras›nda
fo-Y‹RTÖfiL‹K DESTANININ S‹B‹RYA (TÜMEN)
TÜRKLER‹ Efi METN‹NDEK‹ OLA⁄ANÜSTÜ YARDIMCI
KAHRAMANLAR MOT‹F‹ ÜZER‹NE B‹R DENEME
A Study On The Motif Of Unworld Helping Characters In The Variant Of
Yirtöfllik Epos Of Siberian (Tümen) Turkic People
Mustafa AÇA*
ÖZETTürk dünyas› folklor araflt›rmalar›nda mukayeseli metin incelemelerinin önemi, her geçen gün biraz daha artmaktad›r. Bu yolda yap›lan çal›flmalar, yeni yaklafl›mlar›n da ›fl›¤›nda Türk dünyas› folklorunu bü-tünlefltirici bir bak›fl aç›s› içerisinde gerçeklefltirilme yolundad›r. Bu ba¤lamda, araflt›rmaya konu olan ola¤a-nüstü yard›mc› kahramanlar motifi ve bu motifi bünyesinde bar›nd›ran muhtelif türler mukayeseli olarak ele al›nm›flt›r.
Anahtar Kelimeler
Destan - Masal - Sibirya - Tatar - Yirtöfllik - Er Töfltük ABSTRACT
The importance of comporative text studies has been on rise day by day in the branch of Turkic folklo-ric studies. Studies on this area in the light of now approaches have been realized in a way that connects the folkloric materials of all the people of Turkic world. ‹n this connection we have studied in acomparative man-ner the motif of unworldly helping characters that are the topic of this study and various folkloric genres that contain this motif.
Key Words
Epic - Folk Tale - Siberia - Tatar - Yirtöslik - Er Töstük
netik baz› tercihler sebebiyle çeflitli isim-lerle bilinmektedir. Altay Türkleri ara-s›ndan Radlov3 taraf›ndan derlenen ve Kazaklar aras›nda Er Töstik4, K›rg›zlar aras›nda Er Töfltük5, Sibirya (Tümen) Türkleri aras›nda Yirtöfllik, olarak ad-land›r›lan anlatman›n Sibirya (Tümen) Türkleri efl metnindeki yard›mc› kahra-manlar, yaz›m›z›n bafll›¤›nda da belirtti-¤imiz gibi, çal›flmam›z›n esas konusunu teflkil edecektir. Belirtelim ki, etrafl› bir mukayese yolunu tutup, bütün efl metin-leri ve di¤er baz› anlatmalar› inceleme yoluna gitti¤imiz taktirde muhtemel ça-l›flman›n hacminin çok genifl olaca¤›n›n bilincindeyiz. Bu sebepten konuyu s›n›r-lamak mecburiyetinde kald›k; ancak, bu arada yeri geldikçe mukayese amac›yla, Anadolu Türkleri aras›nda Avc› Meh-met6 olarak bilinen masal ile, Kazak Türklerinin Kün Ast›nda¤› Künikey K›z7 masal› ve Altay Türklerinin meflhur des-tan› Maaday-Kara8’dan ve son olarak da destan›n K›rg›z ve Kazak efl metinlerin-den faydalanaca¤›m›z› belirtmeyi lü-zumlu görüyoruz.
Yaz›m›z›n ilk bölümünde, Yirtöfl-lik’in destan m›, yoksa masal havas›na bürünmüfl bir anlatma m› oldu¤u proble-mi üzerinde duraca¤›z.
Bütün yar›-medenî toplumlarda ol-du¤u gibi Türklerin iptidai devrelerinde de edebiyat, sözlü olmas›n›n yan› s›ra di-nî – sihrî – estetik bir hüviyete sahipti. Mevcut inanç sisteminin çevresinde fle-killenen ve animist inanc›n tesiriyle çi-çeklenen mit, edebi tekamülün de tesi-riyle daha geç dönemlerde ortaya ç›kan destana ve bir yönüyle de masala kay-nakl›k etmifltir.
Dünya mitoloji araflt›rmalar›nda önemli bir yer iflgâl eden Mircea Eliade,
miti flöyle tarif eder: Mit kutsal bir öykü-yü anlat›r; en eski zamanlarda, ‘bafllan-g›ç’taki masallara özgü zamanda olup bitmifl bir olay› anlat›r. Bir baflka deyiflle mit, Do¤aüstü Varl›klar›n baflar›lar› sa-yesinde, ister eksiksiz olarak bütün ger-çeklik, yani Kozmos olsun, isterse onun yaln›zca bir parças› (sözgelimi bir ada, bir tür bitki türü, bir insan davran›fl›, bir kurum) olsun, bir gerçekli¤in nas›l yafla-ma geçti¤ini anlat›r. Demek ki mit, her zaman bir ‘yarat›l›fl’›n öyküsüdür. Bir fle-yin nas›l yarat›ld›¤›, nas›l varolmaya bafllad›¤› anlat›l›r. Mit ancak gerçekten olup bitmifl, tam anlam›yla ortaya ç›k-m›fl olan fleyden söz eder. Mitlerdeki kifli-ler Do¤aüstü Varl›klar’d›r. Özellikle ‘bafl-lang›ç’taki o eflsiz zamanda yapt›klar› fleylerle tan›n›rlar. Demek ki mitler, onla-r›n yarat›c› etkinli¤ini ortaya koyar ve yapt›klar›n›n kutsall›¤›n› (ya da yaln›z-ca “do¤aüstü olma özelli¤ini) gözler önü-ne serer. Sonuç olarak, mitler, kutsal (ya da do¤aüstü) olan fleyin, dünyaya çeflitli, kimi zaman da heyecan verici ak›nlar›n› betimlerler. ‹flte Dünya’y› gerçek anlam-da kuran ve onu bugün içinde bulundu-¤u duruma getiren de kutsal›n bu ak›n›-d›r. Dahas›, insan bugünkü durumunu, ölümlü, cinsiyetli ve kültür sahibi bir varl›k olma özelli¤ini Do¤aüstü Varl›k-lar’›n müdahalelerinden sonra edinmifl-tir9.
Tabiat ve onun ayr›lmaz parças› in-san üzerinde bu kadar etkin bir role sa-hip olan mit, hakimiyetini kaybetme tehlikesi karfl›s›nda karfl› ata¤a geçmifl, sözlü aktar›m gelene¤ine dahil olan an-cak yaz› medeniyetinin potas›ndan geçe-rek kal›plaflan türler içinde varl›¤›n› ve mücadelesini devam ettirmifltir. Bu tür-ler netür-lerdir? Bu türtür-ler, yukar›da da be-lirtti¤imiz gibi ilk planda destan ve
ma-sal, daha sonra da efsane vs. gibi türler-dir.
Bat›l› masal araflt›rmac›lar›ndan baz›lar›, masallardaki mitik kal›nt›lar hakk›nda görüfl bildirmifllerdir. Bunlar-dan Grimm kardefller masalarda flekil de¤ifltirmifl ve ufalanm›fl olsa da, çok es-ki mitlerin kal›nt›lar›n› görmüfllerdir. Arnold Von Gennep, Veselski gibi araflt›-r›c›lar›n da kat›ld›¤› bu görüfllere karfl› ç›kanlar da olmufltur. Örne¤in Max Lüt-hi, motiflerin içinde geçti¤i masallardan daha eski oldu¤u görüflünü savunmufl-tur10. Lüthi, belirtti¤i bu arkaik motifle-rin kaynaklar› hakk›nda herhangi bir görüfl belirtmemifltir. Biz bu motiflerin kaynaklar›n›n mitler ve mitlerin prati¤i olan ritüeller oldu¤u düflüncesindeyiz. Bu bahse son vermeden önce önemli bir noktaya daha dikkat çekmek istiyoruz; bu da yukar›daki tan›mda da görülece¤i gibi mitin tam bir gerçeklik olarak kabul edilmesine karfl›l›k, masal›n hem anla-tanlar hem de dinleyenler taraf›ndan hayal mahsulü kabul edilmesidir. Bura-da ilk bak›flta bir çeliflki oldu¤u düflünü-lebilir. Ancak mitlerdeki olaylar›n ma-sallarda yalanlanmas› gibi bir geliflim çizgisi dikkate al›nd›¤›nda bu konunun asl›nda çok da karmafl›k olmad›¤› görü-lecektir. Yukar›dan beri söyleye geldi¤i-miz tekamül ›fl›¤›nda kabuller bütünü-nün de¤iflmesi, tabiat›n metalaflt›r›lmas› gibi durumlar bu de¤iflmeyi izah etmede az çok yeterli olacakt›r. Girifl mahiyetin-deki bu bilgilerden sonra as›l konumuza girifl yapabiliriz.
Merhum Pertev Naili Boratav, Er Töfltük için flunlar› söylemifltir: Er Töfl-tük destan›, K›rg›zlar›n ve komflular›n›n folklorundan kaynaklanm›fl çok say›da motif ve epizottan meydana gelmifltir. Bu epik bütünlük, bir derlemenin ve gözden
geçirmenin sonunda ortaya ç›km›flt›r. Töfltük, çok muhtemeldir ki, tarihî K›rg›z flahsiyetidir ve Manas destan dairesinin bir halkas›d›r11. Boratav, Er Töfltük’ün Manas destan dairesinin bir halkas› ola-bilece¤ini belirtiyor. Ancak, destan›n ya-y›lma sahas›n›n geniflli¤i ve ihtiva etti¤i pek çok mitolojik motif, çok daha önceki bir dönemde müstakil bir Er Töfltük des-tan›n var oldu¤unu ve bu anlatman›n za-manla çeflitlenmenin etkisiyle ilk for-mundan uzaklafl›p Manas destan›na ek-lendi¤i izlenimini vermektedir12. Er Töfl-tük destan›n›n bütün efl metinleri ara-s›ndaki organik ba¤, yukar›daki tezimizi desteklemektedir. Bu destan da flüphesiz di¤er pek çok destan gibi manzumdur. Nitekim daha sonra çeflitlenme ve buna ba¤l› bir tak›m tasarruflar sebebiyle ne-sir olarak anlat›lmaya bafllanm›flt›r.
Boratav, Er Töfltük’ün masal formu-nu kazanmas›n›, K›rg›zlar, Kazaklar ve Sibirya (Tümen) Türkleri gibi Türk top-luluklar›n›n Müslümanl›¤› kabul etme-lerine ve bunun sonucunda efsane inanç-lar›n›n hafiflemesine, efsanelerin git gi-de masallara dönüflmesine ba¤lamakta-d›r13. Halk yaratmalar› üzerinde, flüphe-siz yeni girilen din ve kültür muhitleri-nin tesiri etkili olmufltur. Ancak afla¤›da yard›mc› kahramanlar motifini inceleye-ce¤imiz Yirtöfllik destan/masal›nda ‹sla-mî etkiler oldukça sathidir. Anlatman›n ancak bir yerinde ‹slamî bir belirti var-d›r, o da Tümgekyarg›ç’›n s›nav s›ras›n-da çürük balta ile tomru¤u yard›¤› s›ra-da söyledi¤i besmele (bismilla) dir.
Merhum Bahaeddin Ögel’in Türk destanlar›n›n oluflumuna ›fl›k tutacak flu görüflü hayli dikkat çekicidir: Genel ola-rak Orta Asya’da efsanelerin bir öz k›sm› ve bir de sonradan çeflitli ozanlar tara-f›ndan ilave edilen yeni parçalar› vard›r.
Efsanelerin özü, ço¤u zaman gerçekle il-gilidir ve yar› tarih olaylar›n› içinde top-lar. ‹laveler ise, yine Orta Asya mitoloji-sinden ilham›n› alan bir nevi peri masal-lar›d›r14. ‹flte yaz›m›z›n konusunu teflkil eden Yirtöfllik de bu merhalelerden geçe-rek bugünkü formunu kazanm›flt›r.
Yirtöfllik’in Sibirya (Tümen) Türkle-ri efl metni Türkolog V. V. Radlov taraf›n-dan 1860 y›l›nda Tümen flehri yak›nla-r›nda bulunan ve bugün art›k ortadan kalkm›fl olan Kalmaklar köyünde derle-nip Obrazts› Narodnoy Literatur› Tyurkskih Plemen, Jivuflçih ve Yuj-noy Sibiri i Cungarskoy Stepi (4. c, SPb. 1872)’de yay›mlanm›flt›r15. Bu an-latman›n alt› benzer metni Radlov’un bulundu¤u bölgelerde yüz y›l sonra mü-tekamil bir masal formunda ve Alt›n-duvga ad›yla derlenmifltir16. Bu benzer metinler üzerinde N. Hisamov, ‹. Hadi-yeva ve F. Ehmetova gibi araflt›rmac›lar çal›flm›fllard›r.
As›l konumuza geçmeden önce, Yir-töfllik’in Sibirya (Tümen) Türkleri efl metninin epizotlar›n› belirtmeyi konu-muz aç›s›ndan faydal› görüyoruz:
1) Bir han, evlenmek isteyen yedi o¤-lunu evlendirmek için yedi k›zl› han› aramaya ç›kar.
2) Han› gören küçük k›z onu tan›r ve kaynatas› olaca¤›n› bilir.
3) Han, yedi k›zl› han› bulup dünür olur ve k›zlar› al›r.
4) Alt› kardefl ve babalar› Yirtöfllik olmaks›z›n toy yapmaya giderler.
5) Toy yap›ld›ktan sonra, kocas› gel-meyen (evde kalan) küçük k›z yola ç›kar-ken babas›ndan mal yerine yedi kat yer alt›ndaki Çalkoyr›k’› ister.
6) Çalkoyr›k’› alan k›z dü¤ün alay› ile beraber yola ç›kar.
7)Yolda y›lan (ejderha) ile
karfl›la-flan kervan, han›n Yirtöfllik’i vermeyi va-at etmesiyle kurtulur.
8)Y›lana vaat edilen Yirtöfllik dü-¤ün alay› geldikten hemen sonra y›lana teslim olur.
9) Yirtöfllik, y›lanla birlikte yer alt› han›n›n saray›na var›r ve han›n y›lan s›-fat›ndaki k›z› ile evlenir.
10) Bu y›lan gerdekte güzel bir k›z olur (asl›na döner).
11) Yirtöfllik, han›n iste¤i üzerine kendi evini yapmak için deryadaki asil kemikle, geyikle, karakuflla ayr› ayr› mü-cadele eder ve evini yapar.
12) Kar›s›na yard›mc› olmas› ama-c›yla ikinci bir efl arar. (Köners›luv)
13) Köner’i almaya Çalkoyr›k ile gi-den Yirtöfllik yolda Taflbeylegiç, Tavsuk-k›ç, Cirt›nlag›ç, KüluvpTavsuk-k›ç, Tümgekyar-g›ç, Turgayatuç›, adl› yi¤itlerle karfl›la-fl›r. (Asl›nda bunlar adlar›n› maharetle-rine göre alm›fllard›r.
14) Taflbeylegiç: Aya¤›nda de¤irmen tafl› ba¤l› oldu¤u halde koflabilen bir yi-¤ittir.
Tavsukk›ç: ‹ki da¤› birbirine vura-bilen bir yi¤ittir.
Cirt›nlag›ç: Yedi kat yer alt›ndaki sesleri duyabilen bir yi¤ittir.
Küluvpk›ç: Bir gölün suyunu a¤z›na alabilen bir yi¤ittir.
Tümgekyarg›ç: Çürük balta ile odu-nu yarabilen bir yi¤ittir.
Turgayatuç›: Turgay kuflunu göz gö-rümü yerden vurabilen bir yi¤ittir.
15) Yirtöfllik, Köner’in babas›n›n s›-navlar›n› yi¤itlerinin de yard›m› ile ge-çer.
16) Köner’i alan Yirtöfllik kaynatas›-n›n yakaynatas›-n›na döner.
17) Kaynatas›n›n izniyle baba oca-¤›na dönmek için yola ç›kan Yirtöfllik Kö-ner’le birlikte su bask›n›na u¤rar.
18) Köner’le ayr› yerlere düflen Yir-töfllik bir beye hizmetçi olur; Köner ise bir müslüman padiflah›n korumas›na girer.
19) Köner, güvercinleri yard›m›yla uzakta kalan Çalkoyr›k’› yak›na getirir.
20) Düzenlenen yar›flmada Çalkoy-r›k’› tutup binen Yirtöfllik Köner’e kavu-flur.
21) Yola koyulan Yirtöfllik, yafllan-m›fl ilk kar›s› ile karfl›lafl›r. ‹ki kar›s›n› da alarak eve gelir.
22) Babas› ve anas›yla görüflen Yir-töfllik ‘han’ olur, kar›lar› ise ‘han›fl’ olur.
Tatar destanlar› üzerine yapm›fl ol-du¤u k›ymetli çal›flmalar› ile tan›nan Flora Ehmed Urmançi, Tatar destanlar›-n› genel olarak üç büyük grupta incele-mifltir:
1) Alp kifliler hakk›nda destan ve ri-vayetler (Alpmemflen, Ak Köbök, Altain Sain Süme, Kara Kükil, Miflek Al›p, Yir-töfllik vs.).
2) Meflhur tarihi destanlar ve onla-r›n parçalar› (‹digey, Çura Bat›r, Urak Mamay, G›ysa Ul› Amet vs.).
3) Muhabbet (aflk) destanlar› (Ta-hir-Zöhre, Büz Yigit, Kuz› Körpe-Bayan S›lu, fiahsenem ve Garip vs.)17.
Urmançi’nin tasnifine göre, Yirtöfl-lik birinci gruba, yani, alp kifliler hak-k›ndaki destan ve rivayetlere dahildir. Yirtöfllik bu yönüyle di¤er kahramanl›k destanlar›nda oldu¤u gibi pek çok mito-lojik unsuru da bünyesinde bar›nd›r-maktad›r. ‹flte bu mitolojik motiflerin en önemlilerinden biri “ola¤anüstü yard›m-c› kahramanlar” motifidir. Yukar›daki epizot s›ralamas›nda 14. s›rada, isimleri-ni ve ola¤anüstü güçleriisimleri-ni verdi¤imiz al-t› ola¤anüstü yard›mc› kahraman, Türk destan ve masallar›nda oldukça önemli bir yer iflgal eden motifler aras›ndad›r.
Bu yard›mc› kahramanlar›n inceledi¤i-miz destanda ve di¤er anlatmalardaki yerlerini belirtmeden önce Yirtöfllik des-tan›ndaki fonksiyonlar›n› belirtece¤iz.
Barsa Kilmes18 Padiflah›’n›n k›z› Köners›luv’u almaya giden Yirtöfllik, yol-da s›rayla karfl›laflt›¤› Taflbeylegiç, Tav-sukk›ç, Cirt›nlag›ç, Küluvpk›ç, Tümgek-yarg›ç ve Turgayatuç› (alt› kardefl) ile birlikte padiflah›n flartlar›n› kabul eder. ‹lk olarak Taflbeylegiç, padiflah›n cad›s› ile koflu yar›fl› yapar. Cad›n›n hilesiyle yar›fl s›ras›nda uyuyan kahraman, uy-kudan uyan›r ve cad›y› geçerek yar›fl› kazan›r. ‹kinci olarak Tavsukk›ç, padifla-h›n pehlivan› Ç›ng›z ile güreflir ve onu yener. Üçüncü olarak Cirt›nlag›ç padifla-h›n bir sonraki imtihan›n›n ne oldu¤unu yeri dinleyerek ö¤renir. Dördüncü olarak Küluvpk›ç, a¤z›na ald›¤› bir gölün suyu ile atefle verilmifl demir saray› söndürür ve kahramanlar› kurtar›r. Beflinci olarak Tümgekyarg›ç çürük balta ile (bismillah deyip) tomru¤u yarar. Alt›nc› olarak pa-diflah›n imtihan›n› daha önceden Cirt›n-lag›ç yard›m›yla ö¤renen kahramanlar süt gölünde y›kan›rlar, sonunda da Tur-gayatuç›, padiflah›n baltas› alt›na yat-maya raz› olur, ancak balta ona iflleme-di¤i gibi, tepip Barsa Kilmes’i öldürür.
Yukar›da ana hatlar›yla özetlemeye çal›flt›¤›m›z imtihan ve kahramanl›k gösterme motifi, kahramanlardan biri hariç di¤erlerinin kabiliyetleriyle alaka-l› imtihanlar› geçtiklerini bize göster-mektedir. Yaln›zca Turgayatuç› kabiliye-tiyle ilgili olmayan bir imtihana tabi tu-tulmufltur; bunun sebebi, destanda di¤er kahramanlar›n bask›s›na ba¤lanmakta-d›r. Di¤er befl kahraman imtihanlar› geç-mifller, ancak Turgayatuç› bir etkinlik göstermemifltir, bunun için de baltan›n alt›na bafl›n› koymaya raz› olmufltur. Bu
son durumu çeflitlenmeye ve buna ba¤l› olarak meydana gelen de¤iflikliklere (Anlat›c› vs.) ba¤layabiliriz. Destan›n Kazak ve K›rg›z efl metinlerinde Turga-yatuç› ismi geçmedi¤i gibi, onun yetene-¤ine yak›n bir kahramandan da bahse-dilmemektedir.
Ola¤anüstü arkadafllar motifi, Ant-ti Aarne ve SiAnt-tith Thopmson’un The Types of the Folktale19adl› katalogla-r›nda 513 ve 514 numarada, Typen Türkischer Volksmärchen’de 77 ola-rak belirtilmifltir20. Motifin indekslerde-ki yerini gösterdikten sonra yaz›m›z›n ikinci bölümünü oluflturan mukayeseye geçebiliriz.
Altay Türkleri aras›nda anlat›l-makta olan ve Türk destan gelene¤i için-de önemli bir yere sahip olan Maaday-Kara destan› da bünyesinde pek çok mi-tolojik motif bar›nd›rmaktad›r.21 Muka-yese maksad›yla destandaki yard›mc› kahramanlar motifine yo¤unlaflaca¤›z.
1963 y›l›nda Sazon Saymoviç Sura-zakov taraf›ndan, Aleksey Grigoryeviç Kalkin’den derlenen bu destan, manzum olup 7738 m›sradan müteflekkildir. Bili-nen Altay kahramanl›k hikayelerinin ha-cimce en büyü¤üdür. ‹ki bölümden olu-flan destanda belli bafll› hadiseler Ma-aday-Kara’n›n o¤lu Kögütey-Mergen’in mücadelelerinin anlat›ld›¤› ikinci k›s›m-da geçer. Birinci k›s›m k›s›m-daha çok girifl mahiyetindedir22. Destanda kahraman›n yard›mc›lar›, ikinci bölümde ortaya ç›-karlar. Burada da t›pk› Yirtöfllik’te oldu-¤u gibi efl aramaya ç›kma esnas›nda ola-¤anüstü güçlere sahip kahramanlar or-taya ç›kar. Alt›n Küskü ile evlenmek için uzak ülkeye giden Kögüdey Mergen yol-da birbiri arkas›nca, harikulade kabili-yetleri olan ve kendisine t›pat›p benze-yen alt› yard›mc›s›na rastlar. Efllerinden
biri dolu bir gölü içebilme (Költavsar -Yirtöfllik’te Küluvpk›ç), bir di¤eri bir da-¤› bir yerden kald›r›p baflka bir yere ko-yabilme kudretindedir, (Tavsogar - Yir-töfllik’te Tavsukk›ç), çok h›zl› koflabilen ve ad› Celayak olan bir yard›mc›, ad› Surmergen olan baflka bir yard›mc› ve Sakkulak isimli bir baflka yard›mc› daha vard›r. Bu alt› kahraman, Kögüdey Mer-gen’in Alt›n Küskü ile evlenmesine mani olmak gayesiyle Kara Taadi’nin yapt›r-d›¤› engellerin, tuzaklar›n hepsinin hak-k›ndan gelirler; k›z›n› isteyenlere Ay Ka-an taraf›ndKa-an teklif edilen üç zor vazife-yi de baflar›rlar.23
Buraya kadar söylediklerimiz, yar-d›mc› kahramanlar›n destan kahrama-n›na önemli durumlarda yard›m ettikle-rini ortaya koyuyor. Ancak bir kahra-manl›k destan›nda kahraman›n, hiç kimsenin yard›m› olmaks›z›n kendisinin de bizzat mutlaka mücadele vermesi ge-rekir; bu olmadan hikayeyi kahraman›n kendisinin temsil etmesi düflünülemez. Epik hikayelerde sihirli (veya baflka) yard›mc›lar›yla birlikte bu husus, öyle bir ana tesadüf ettirilir ki, o zaman kah-raman, oldukça tecrübeler kazanarak kudretli bir bagat›r (bahad›r) olur. Ma-aday-Kara destan›nda bunu, hikayenin sonunda Kögüdey-Mergen’in kendisi için pek güç olan Ay Ka¤an’›n son iki vazife-sini daha yerine getirirken görmekteyiz. Kögüdey-Mergen, deniz balinas›n›n alt›n yüzgecini Ay Ka¤an için elde eder ve ona iki kara ay› getirir. Bunun üzerine Ay Ka¤an, k›z›n›n Kögüdey-Mergen ile ev-lenmesine r›za gösterir, sonra da kahra-man yer alt› dünyas›n›n sahibi Erlik’i yener24.
Yirtöfllik destan›nda da kahraman›-m›z mütemadiyen kahramanl›¤›n›
sergi-lemektedir. Deryadaki asil kemik’i (Ma-aday-Kara’daki deniz balinas›na dikka-tinizi çekmek isterim), geyik’i ve kara-kufl’u öldürmesi onun gösterdi¤i kahra-manl›klardan birkaç›d›r.
Maaday-Kara destan›ndan baflka Yirtöfllik’le yard›mc› kahramanlar› bak›-m›ndan benzerlikler bulunan bir di¤er anlatma da, Türkiye Türkleri ve Azer-baycan Türkleri aras›nda bilinen Avc› Mehmet masal›d›r. Saim Sakao¤lu’nun, Gümüflhane Masallar› – Metin Top-lama ve Tahlil25adl› eserinde belirtti¤i motif s›ralamas›n› aynen al›yoruz:
1) Avc› Mehmet babas›n›n vasiyetini dinlemez.
2) Gitmemesi söylenilen da¤dan ge-tirdi¤i postu padiflaha verir.
3) Mükafat olarak alaca¤› alt›nla-r›n yerine dayak yer. Padiflah, Mehmet’in Cimcime Sultan’› getirmesini ister. Meh-met, bir baba dostu sayesinde Sultan’›n yerini ö¤renir.
4) Mehmet yolda yine babas›n›n ar-kadafl› olan 3 kifliye rastlar.
a-Da¤lar› tartan b-Yer dinleyen c-Araz yutan
5) Cimcime Sultan’› almak için 3 flart› yerine getirir.
a-Kayan›n yerini “Da¤lar› tartan” de¤ifltirir.
b-Askerin bütün yeme¤ini “Araz Yu-tan” yer.
c-Yedi devlerin bülbüllerini “Yer Dinleyen” getirir.
6) Cimcime Sultan, padiflaha Meh-met’in yedi¤i daya¤› söyler ve onu tehdit eder.
7) Padiflah önce k›z›n› Mehmet’e ve-rir.
Masal›n Eberhard-Boratav26 ve
Aarne-Thompson27 kataloglar›ndaki tip numaralar› yukar›da verdi¤imiz tip nu-maralar› ile ayn›d›r.
Yukar›da motif s›ralamas›n› ve in-dekslerdeki yerini belirtti¤imiz Avc› Mehmet ile Yirtöfllik’in en bariz benzerli-¤i, kendisini yine yard›mc› kahraman-larda göstermektedir. T›pk› Maaday-Ka-ra’da oldu¤u gibi Avc› Mehmet masal›n-da masal›n-da bu yard›mc› kahramanlar ola¤a-nüstü güçlere sahiptirler. Bunlardan bi-risi Da¤lar› tartan ad›na sahiptir ki, Yir-töfllik’teki Tavsukk›ç’a karfl›l›k gelmekte-dir. Bir di¤erinin ad› Yer dinleyen olup, Yirtöfllik’te Cirt›nlag›ç’a karfl›l›k gelmek-tedir. Bu kahramanlar flimdiye kadar ele ald›¤›m›z bütün anlatmalarda ayn› yete-neklere sahiptirler.
Yard›mc› kahramanlar aras›ndaki benzerlikleri güçlendirmek ve daha ge-nifl bulgularla desteklemek aç›s›ndan “Kün Ast›nda¤› Künikey K›z”28 adl› Ka-zak masal›n› da çal›flmam›za dahil ettik. Fakir bir çocu¤un, han›n mükafat›na ulaflmak için vermifl oldu¤u mücadelele-ri konu alan masalda han, vezirlemücadelele-rinin de etkisiyle masal kahraman›n› Künikey K›z’› almas› için gönderir. Daha önce de Künikey K›z’› almak isteyenler olmufl, ancak hepsi ölmüfltür. Çocuk, bu zor gö-revi yerine getirmek için giderken yolda öncelikle Tav kötergen’le karfl›lafl›r (Yir-töfllik’te Tavsukk›ç), devin iste¤i üzerine yola birlikte devam ederler. ‹kinci olarak Cer T›ñdavfl› ile karfl›lafl›rlar (Yirtöfl-lik’te Cirt›nlag›ç), o da kat›l›r ve üçü bir-likte yola devam ederler. Üçüncü olarak Eki köldiñ suv›n urttavfl› (‹ki gölün su-yunu avurduna doldurup duran dev) ile karfl›lafl›rlar (Yirtöfllik’te Küluvpk›ç). Dördüncü olarak iki aya¤›na iki batman tafl ba¤lay›p oradan oraya se¤irtip duran Celayak’la karfl›lafl›rlar (Yirtöfllik’te Tafl-beylegiç) ve yola birlikte devam ederler.
Kahramanlar ilk olarak Tav kötergen de-vin yard›m›yla Boz Köpek’i öldürürler. Hanla görüflen kahramanlar han›n flart-lar›n› yerine getirmeyi kabul ederler. Bu flartlardan ilkinde Tav kötergen ile han›n pehlivan› güreflirler, Tav kötergen bu gü-refli kazan›r (Yirtöfllik’te Tavsukk›ç’›n Barsa Kilmes padiflah›n pehlivan› Ç›n-g›z’la güreflti¤ini hat›rlatmak isterim). ‹kinci olarak han›n cad›s› ile Celayak ya-r›fl›rlar. Cad› yolda Celayak’› esritir, an-cak yine de Celayak onu geçmeyi baflar›r (Yirtöfllik’te Taflbeylegiç’in Barsa Kilmes padiflah›n cad›s› ile yapt›¤› yar›fl Yela-yak’›n yar›fl›n›n ayn›d›r). Üçüncü olarak k›z›n› saklayan han, k›z›n›n nerede oldu-¤unun bulunmas›n› flart koflar. Bunu da Cer t›ñdavfl›’n›n yard›m›yla hallederler (Yirtöfllik’te Cirt›nlag›ç yeri dinleyerek padiflah›n planlar›ndan haberdar olur). Son olarak demir saray içine kapat›lan kahramanlar, atefle verilen saray› Eki köldiñ suv›n urttavfl› devin yard›m›yla söndürmeyi baflar›rlar (Yirtöfllik’te de bu son imtihan ayn› flekilde cereyan etmek-te ve ayn› flekilde sonuçlanmaktad›r). Sonuçta bütün flartlar› yerine getiren kahramanlar Künikey K›z’› al›rlar29. Ka-zak masal› ile Yirtöfllik aras›ndaki en bü-yük paralellik yine yard›mc› kahraman-larda kendini göstermektedir. Görünen tek farkYirtöfllik’te bu say›n›n alt› olma-s›na karfl›l›k Kün Ast›nda¤› Künikey K›z’da bu say›n›n dört olmas›d›r. Ancak yine de bu dört kahraman›n isim ve ye-tenekleri aras›ndaki benzerlik dikkat çe-kicidir. Mezkur masal› Yirtöfllik gelene-¤inin bir varyant› fleklinde düflünebili-riz.
Yirtöfllik destan›n›n Kazak ve K›r-g›z efl metinleri mukayese bölümümü-zün son k›sm›n› oluflturacakt›r. Destan›n Kazak efl metninde Er Töstik evlenmek için Temir Han’›n k›z›n› aramaya ç›kt›¤›
zaman yeni arkadafllar›yla karfl›lafl›r: Kufl kuyruklar›n› takas etmeye gelen bir adam, geyikleri kovalayan ve ad› Cela-yak olan baflka bir adam, bunun aCela-yakla- ayakla-r›n›n her birinde kazan büyüklü¤ünde birer tafl bulunmaktad›r; belli aral›klar-la kuaral›klar-la¤›n› yere dayay›p topra¤› dinle-yen baflka bir adam, Sakkulak; da¤lar› üst üste koyan baflka bir adam, Tavso¤ar (Tavköflirer); bir gölün suyunu içen Köl-tav›sar; son olarak da her fleyi gören bafl-ka bir adam30. Bu yedi kahraman alt› da¤ ve yedi göl ard›nda korunan Temir Han’›n ülkesine var›rlar. Tavsogar, da¤-lar› üst üste katlar, Költav›sar göllerin suyunu içer ve han›n obas›na ulafl›rlar. K›z› isterler ancak Temir Han k›z›n›, flartlar›n› baflarana verecektir. Bunlar-dan ilki olan at yar›fl›n› Töstik’in at› fial-kuyr›k kazan›r. Güreflte Tavso¤ar bir da-¤› yerinden kald›r›r. Koflma yar›fl›nda bir cad› taraf›ndan kand›r›l›p uyutulan Ce-layak son anda uyan›r, cad›n›n gözlerine bir avuç toprak atarak yar›fla girer ve herkesi geçerek yar›fl› kazan›r. Bir gölün dibine düflmüfl k›rk kulaçl› dev kazan› bulma yar›fl›nda Költav›sar, fialkuy-r›k’›n da yard›m›yla baflar›l› olur. Etra-f›nda atefl yak›lan demir eve kapat›lan Töstik ve arkadafllar›, Tavso¤ar’›n kap›y› k›rmas› ve Költav›sar’›n içti¤i sular› tü-kürerek atefli söndürmesi ile kurtulur-lar. Daha sonra Küñke’yi alan kahra-manlar geri dönerler. Yolda Er Töstik ar-kadafllar›ndan ayr›l›r31.
Sayakbay Karalayev anlatmas› olan K›rg›z Er Töfltük’ünde de dört tane yard›mc› kahraman vard›r. Bunlardan biri geyikten h›zl› koflar (Ceyren sekirt-pes), biri yeri dinler (Cer t›ñflaar), biri uza¤› görür ve biri de denizleri içebilir. Di¤er efl metinlerden farkl› olarak, yar-d›mc› kahramanlar K›rg›z efl metninde yer alt› dünyas›n›n hükümdar› Kök-döö
taraf›ndan bir s›nav s›ras›nda öldürülür-ler32.
Buraya kadar örnek verdi¤imiz me-tinlerin ›fl›¤›nda “ola¤anüstü yard›mc› kahramanlar” motifinin Türk dünyas› folklorunda bu ba¤lamda da bilhassa destanc›l›k ve masalc›l›k gelene¤inde ol-dukça önemli bir yere sahip oldu¤unu söyleyebiliriz. Türk destanlar› içinde ko-lektif bir yap› gösteren yard›mc› ola¤a-nüstü kahramanlar motifi, bu yap›s›yla di¤er motiflere nazaran daha arkaik bir motiftir. Ola¤anüstü yard›mc› kahra-manlar, mitin yard›mc›lar›, mitin tabiat-taki ve insanlar üzerindeki hakimiyetini devam ettirme göreviyle mükellef olan mitik-tanr›sal kahraman›n yan›nda yer alarak ona yard›mc› olmufllard›r33.
Bu ola¤anüstü yard›mc›lar farkl› misyonlara ve özellikler sahip olup, etra-f›nda kültler meydana getiren atalard›. Yaz›m›z›n konusunu teflkil eden ola¤a-nüstü kahramanlar›n sahip olduklar› güçlerin hep tabiatla iliflkili olmas› da (Çürük balta, tomruk, göl, yer alt›, da¤, turgay kuflu vs.) bu tezimizi güçlendir-mektedir. Atalar kültüne inanan ve etra-f›nda baz› pratikler gelifltiren bir toplu-lu¤un bu inanc›n› edebi yaratmalar›na yans›tmas› kadar normal bir hadise ola-maz. fiüphesiz bu etkilemede motifin mi-tolojik vas›flar› da etkin bir rol oynam›fl-t›r.
NOTLAR
1 Ali Duymaz, Bir Destan Kahraman› –
Sa-lur Kazan, ‹stanbul 1997.
2Metin Ergun, Altay Türklerinin
Kahra-manl›k Destan› –Al›p Manafl, Konya 1997.
3V. V. Radlov, Obrazts› Narodnoy
Literatu-r› Tyurkskih Plemen Yujnoy Sibiri, 1. c., SPb. 1866.
4 Kazak Hal›k Âdebiyeti-Ertegiler, 4. c.,
Al-mat› 1989, 5-30. Eserde yer alan varyant, V. V. Rad-lov, Obrazts› Narodnoy Literatur› Tyurkskih Plemen, Jivuflçih v Yujnoy Sibiri i Cungarskoy
Stepi, 3. C., SPb. 1870’den al›nm›flt›r.
5 Radlov, 5. c., 1885; Destan›n K›rg›z
varyant-lar› üzerinde yap›lan bir de¤erlendirme için bk: K›r-g›z Elinin Oozeki Ç›garmaç›l›k Tarih›n›n Oçer-ki, Frunze 1973, 391-418. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi adl› eserinin ikinci cildinde (1995) Er Töfltük’ün Radlov taraf›ndan derlenip yay›mlanan K›rg›z varyant›yla Dede Korkut’taki Tepegöz aras›n-da mukayeseler yapmaktad›r (68-69. s.)
6 Saim Sakao¤lu, Gümüflhane
Masallar›-Metin Toplama ve Tahlil, Ankara 1977, 367-372; Wolfram Eberhard – Pertev Naili Boratav, Typen Türkischer Volksmärchen, Wiesbaden 1953, (tip: 77).
7 Kazak Hal›k Âdebiyeti-Ertegiler, 2. c.,
Al-mat› 1988, 5-11.
8 Maaday-Kara, Altayskiy Geroiçeskiy
Epos, Moskva 1973.
9Mircea Eliade, Mitlerin Özellikleri, (Çev.
Sema R›fat) ‹stanbul 1993, 13.
10 Ali Duymaz, Zümrüdü Anka Masal› ve Baz›
Mitolojik Motifler, Erciyes, 16 (184), Nisan 1993, 23-25.
11Pertev Naili Boratav, Er Töfltük Destan› ve
Halk Masal›, Manas Destan› Üzerinde ‹ncele-meler (Çeviriler I), Ankara1995, (Yay. haz. Fikret Türkmen), 259-265.
12 Kahraman›n yer alt›na inip kötü güçlerle
mücadele etmesini ele alan ve mitik düflünceyle örülmüfl olan konu, Türk destan gelene¤ini çok can-l› bir flekilde yaflatan bölgelerde yo¤un bir flekilde ifl-lenmektedir. Nitekim, Altay kahramanl›k destanla-r›n›n konular› ele al›nd›¤›nda da baz› destan kahra-manlar›n›n yer alt› dünyas›na inip Erlik baflta ol-mak üzere karanl›klar dünyas›n›n karanl›k ve olum-suz güçleriyle mücadele etti¤i görülecektir. ‹. V. Pu-hov, Altay kahramanl›k eposlar›n›n konular›n› flu flekilde s›ralamaktad›r: a) Kahraman›n canavarlar-la mücadelesi, b) Kahraman›n yer alt› dünyas›n›n hakimi Erlik’le mücadelesi, c) Kahraman›n dünürlü-¤ü ve düdünürlü-¤ünü, ç) Kahraman›n yabanc› hanlar›n ifl-gallerine karfl› mücadelesi, d) Kahraman›n sömürü-cü-zulmedici kötü hanla mücadelesi. (Puhov, Altays-kiy Narodn›y GeroiçesAltays-kiy Epos, Maaday-Kara, Al-tayskiy Geroiçeskiy Epos, 30.) Puhov, kahrama-n›n canavarlarla ve yer alt› dünyas›kahrama-n›n hakimi olan Erlik’le olan mücadelesinin bir arada ele al›nmas› gerekti¤ini söyleyerek flöyle devam eder: Kahrama-na karfl› ç›kan iri ve sakat görünümlü olarak göste-rilen Erlik’in o¤ullar›, torunlar›, ye¤enleri ve di¤er yi¤itleri canavarlar›n bütün belirtilerini tafl›makta-d›rlar. Onlar ya¤mal›yorlar ve yer alt› dünyas›na in-sanlar› esir edip kaç›r›yorlar, rakip damat rolünde
ortaya ç›k›yorlar. Kahramana karfl› onlar hem yaln›z hem de büyük bir ordu önünde savafl›yorlar (Bu or-du asl›nda mücadelede yer alm›yor ve sadece kahra-man›n ne kadar çok düflman öldürdü¤ünü göster-mek için kullan›l›yorlar.). Erlik’in gönderdi¤i yi¤itler yenildi¤i zaman kahramanla bizzat Erlik’in kendisi mücadele etmektedir. Onlar aras›ndaki mücadele Erlik’in yenilmesiyle son buluyor. Bazen kahraman, çok zor bir görevi yerine getirmek için yer alt› dünya-s›n› istila ediyor ve bu da kahramanla Erlik aras›n-da mücadeleye yol açmaktad›r. (Puhov, 31.)
13Pertev Naili Boratav-Louis Bazin, Er
Töfl-tük, Manas Destan› Üzerinde ‹ncelemeler (Çe-viriler I), Ankara 1995, (Yay. haz. Fikret Türkmen), 228-248. Baflta Altay kahramanl›k destanlar› (Al›p-Manafl, Maaday-Kara, Altay-Buçay, Kan-Mergen, vs.) olmak üzere, Er Töfltük gibi metinlerin masal m› yoksa destan m› oldu¤u pek çok araflt›r›c›n›n günde-mini iflgâl etmifltir. Altay destanlar›n› ele alan S. E. Malov ve N. K. Dmitriev, Altay destanlar›n› zaman-la bozulmufl, küçülmüfl, parçazaman-lanm›fl ve alezaman-lade ma-sallara dönüflmüfl metinler olarak kabul etmektedir-ler. Meflhur türkolog V. M. Jirmunskiy de Altay des-tanlar›n› ve yaz›m›z›n konusu olan Er Töfltük’ü kah-ramanl›k masallar› (bogat›rskaya skazka) olarak ka-bul etmektedir. L. P. Potapov ile A. L. Koptelov ise bu görüfllere karfl› ç›karak Altay destanlar›n› kahra-manl›k destan› olarak vas›fland›r›r. Potapov, Kopte-lov ve Puhov, metinlerin içeri¤inin kahramanl›k ka-rakterde olmas›n›, onlar›n kahramanl›k destanlar› olarak de¤erlendirilmesinde en büyük kan›t olarak kabul ederler. (Bu hususta daha ayr›nt›l› bilgi için bk: Puhov, 27-28.) Bu sat›rlardan da anlafl›laca¤› üzere içlerinde mitolojik ve masals› unsurlar› ziya-desiyle bar›nd›ran kahramanl›k konulu metinlerin masal m› yoksa destan m› olarak kabul edilece¤i tar-t›flmal› bir konudur. Fakat, Potapov, Koptelov ve Pu-hov’un da dedi¤i gibi, içeri¤in kahramanl›k karak-terde olmas› onlar›n destan metni olarak say›lma-s›nda önemli bir delildir.
14 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, I,
Anka-ra 1989, 539.
15 Flora Ahmed Urmançi, Tatar Hal›k ‹cat› –
Dastannar, Kazan 1984, 340.
16Flora Ahmed Urmançi, 341. 17Urmançi, 12.
18Türk dünyas› masallar›nda ad› geçen ve
gi-denlerin geri dönmedi¤ine iflaret edilen Barsa Kil-mes adl› bir masal ülkesi vard›r.
19 Antti Aarne – Sitith Thompson, The Types
of the Folktale, Helsinki 1964.
20 Wolfram Eberhard – Pertev Naili Boratav,
(tip: 77).
21 Sazon S. Surazakov, Problemah ‹zuçeniya,
Geroiçeskogo Eposa Altaytsev, Altayskiy Foklor: Literatura, Gorno Altaysk 1982, 95-102. (Maaday-Kara ile Er Töfltük aras›nda büyük benzerlikler söz konusudur. Araflt›r›c›lar›n görüflleri de bu do¤rultu-dad›r. Ünlü âlim Surazakov da ad› geçen makalesin-de Türk makalesin-destanlar›ndaki ortak yönlermakalesin-den bahsemakalesin-der- bahseder-ken Maaday Kara ile Ertöfltük aras›ndaki benzerlik-ler üzerinde durmufltur (s. 96).)
22 ‹.V.Puhov, Altayskiy Narodn›y Geroiçeskiy
Epos, Maaday-Kara, Altayskiy Geroiçeskiy Epos, Moskva 1973, 45.
23 Konu ile ilgili olarak ayr›ca bkz. Rahmankul
Berdibay, Baykal’dan Balkan’a, Ankara 1997.
24 ‹.V.Puhov, 59. 25 Sakao¤lu, 114.
26 Eberhard –Boratav, (tip: 77) 27 Aarne –Thompson, (tip: 513-514)
28 Kazak Hal›k Âdebiyeti-Ertegiler, 2. c.,
Almat› 1988, 5-11. Anadolu sahas›ndan derlenmifl olan Avc› Mehmet ve Avc› Mehmet’in O¤lu masalla-r›yla Kazak Türkleri aras›ndan derlenmifl olan Kün Ast›nda¤› Künikey K›z’›n mukayesesi için bk: Meh-met Aça, Bir Kazak Masal›: Kün Ast›nda¤› Künikey K›z, Erciyes, 227, Kas›m 1996, 16-25.
29 Kazak Hal›k Âdebiyeti-Ertegiler, 2. c.
8-10; ola¤anüstü yard›mc›lar motifi mezkur masal›n haricinde Kazak kahramanl›k destanlar›ndan Do-tan Bat›r’da da bulunmaktad›r. DoDo-tan a¤abeylerine efl aramak için yola ç›kt›¤›nda yolda ona yard›mc› olacak yard›mc›lar›yla karfl›lafl›r. Bu yard›mc›lar Sakkulak, Jelayak, Közbaylavfl› adlar›n› tafl›makta-d›rlar. Bunlar›n sahip olduklar› ola¤anüstü güçler yukar›da verilen özelliklerle ayn›d›r. Dotan, ola¤a-nüstü güçlere sahip yard›mc›lar› sayesinde destan boyunca girdi¤i pek çok güçlü¤ün üstesinden gelir. Bkz. Dotan Bat›r, Bat›rlar J›r›, 2. Tom, Almat› 1961, s. 145-210. (Maflhur Hoca Cusipbek Nüshas›). Araflt›rmaya konu olan motifin de¤iflik bir flekline Baflkurt destan› Akbuzat’ta destan›nda tesadüf edil-mektedir. Destanda Ural Bat›r, fiülgen’in s›¤›nd›¤› gölün suyunu içerek gölü kurutmay› düflünür. Bura-da farkl› olarak baflkalar›n›n de¤il, bizzat kahrama-n›n bu ola¤anüstü eylemi gerçeklefltirmesi söz konu-sudur. Bkz. Metin Ergun-Gaynislam ‹brahimov, Baflkurt Halk Destanlar›, Ankara 2000, s. 45.
30 Kazak Hal›k Âdebiyeti-Ertegiler, 4. c.,
16-17.
31 age, 18-22.
32 K›rg›z Elinin Oozeki Ç›garmaç›l›k
Tari-h›n›n Oçerki, 391-418.
33 Konu ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. fiakir
