T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
BOLU MERKEZ ĠLÇESĠNDE KUġBURNU (ROSA SPP.) GENETĠK KAYNAKLARININ
SELEKSĠYONU VE ANTĠOKSĠDAN AKTĠVĠTELERĠNĠN TESPĠTĠ
Merve SALMAN ÖZEN YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Bahçe Bitkileri Anabilim Dalını
Haziran-2013 KONYA Her Hakkı Saklıdır
TEZ KABUL VE ONAYI
Merve SALMAN ÖZEN tarafından hazırlanan “Bolu Merkez Ġlçesinde KuĢburnu (Rosa spp.) Genetik Kaynaklarının Seleksiyonu ve Antioksidan Aktivitelerinin Tespiti” adlı tez çalışması 20/06/2013 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Jüri Üyeleri Ġmza
BaĢkan
Prof. Dr. Lütfi PIRLAK DanıĢman
Doç. Dr. Nilda ERSOY Üye
Doç. Dr. Ali SABIR
Yukarıdaki sonucu onaylarım.
Prof. Dr. Aşır GENÇ FBE Müdürü
Bu tez çalışması Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından 11201026 nolu proje ile desteklenmiştir.
TEZ BĠLDĠRĠMĠ
Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
DECLARATION PAGE
I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.
Merve SALMAN ÖZEN Tarih: 20/06/2013
ÖZET
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Bolu Merkez Ġlçesinde KuĢburnu (Rosa spp.) Genetik Kaynaklarının Seleksiyonu ve Antioksidan Aktivitelerinin Tespiti
Merve Salman ÖZEN
Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı
DanıĢman: Doç. Nilda ERSOY 2013, 78 Sayfa
Jüri
Prof. Dr. Lütfi PIRLAK Doç. Dr. Nilda ERSOY
Doç. Dr. Ali SABIR
Bu çalışma Bolu merkezinde doğal olarak yetişen kuşburnulardan üstün özelliklere sahip genotiplerin seçilmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma 2011 yılında işaretlenen 100 kuşburnu tipi üzerinde yapılmış ve seleksiyon kriterleri doğrultusunda yapılan değerlendirmeler sonucunda, 9 adet ümitvar genotip tespit edilmiştir. Bu genotiplerde meyve ağırlıkları 1.40-2.77 g, meyve eti oranları % 64.92-82.83, C vitamini değerleri 332.47-1603.53 mg/100 g, kuru randımanları % 32.44-56.94, suda çözünebilir kuru madde miktarları % 24.50-30.50, antioksidan içerikleri ; EC50 1.13-1.66, AE 0.37-0.82, Fe2+ % 50.76-60.12, H2O2 % 49.65-70.65, fenolik maddeleri 20.12-31.13 mg gallik asit/g arasında değişmiştir. Seçilen genotiplerde dikenlilik durumu 5 genotipte az, 2 genotipte orta, 2 genotipte fazla derecede olarak tespit edilmiştir.
ABSTRACT
MS THESIS
SELECTION OF ROSEHIP (ROSA SPP.) GENETIC RESOURCES IN BOLU CENTER COUNTER AND ANTIOXIDANT ACTIVITIES
SALMAN ÖZEN, Merve
THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELCUK UNIVERSITY
THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN AGRICULTURAL ENGINEERING
Advisor: Assoc. Prof. Dr.Nilda ERSOY 2013, 78 Pages
Jury
Prof. Dr. Lütfi PIRLAK Assoc. Prof. Dr. Nilda ERSOY
Assoc. Prof. Dr. Ali SABIR
This study was conducted to select the best quality rosehip genotypes grown wild in Bolu central. The hundred marked rosehip genotypes were studied in 2011, and the 9 promising types were determined with the evaluations based on the selection criteria. The fruit weights, fruit flesh ratios, vitamin C ratios, dry matter contents, soluble solid contents and antioxidant contents (EC50, AE, Fe2+, H2O2, phenolic) of these selected genotypes ranged from 1.40 g to 2.77 g; from 64.92 % to 82.83 %; from 332.47 mg 100 mg to 1603,53 mg 100 mg; from 32.44 % to 56.94 %; from 24.50 to 30.50; from 1.13 to 1.66, from 0.37 to 0.82, from 50.76 % to 60.12 %, from 49.65 % to 70.65, from 20.12-31.13 mg gallic asid/g respectively. It was also determined that the twelve, seven and nine of the selected genotypes had spines at low, medium, and high levels, respectively.
ÖNSÖZ
Tez çalışmalarım süresince yardımlarını eksik etmeyen, akademik kariyerimin oluşmasında bana destek olan daha önce Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü’nde, şu an Akdeniz Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu’nda Öğretim Üyesi danışman hocam Doç. Dr. Nilda ERSOY’ a teşekkürlerimi sunarım.
Bolu’daki arazi çalışmalarımda desteğini esirgemeyen Sayın Yrd. Doç. Dr. Hamdi ZENGİNBAL’a, istatistiki analizlerde yardımını esirgemeyen Sayın Doç. Dr. Mehmet Serhat Odabaş’ a, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü
Başkanımız Sayın Prof. Dr. Lütfi PIRLAK’a, analizler sırasında yardımını esirgemeyen
Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Araştırma Görevlisi Sayın
Şeyma ARIKAN’a teşekkürlerimi sunarım.
Çalışmam sırasında maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım.
Merve SALMAN ÖZEN KONYA-2013
ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... vii SĠMGELER VE KISALTMALAR ... ix ġEKĠLLER VE ÇĠZELGELER ... x 1. GĠRĠġ ... 1 2. KAYNAK ARAġTIRMASI ... 3 3. MATERYAL VE YÖNTEM ... 10 3.1. Materyal ... 10
3.1.1. Araştırma yerinin coğrafik yapısı ... 10
3.1.2. Araştırma yerinin iklim, bitki örtüsü ve toprak özellikleri ... 12
3.1. Yöntem ... 13
3.2.1. Islah amaçları ... 13
3.2.2. Arazi çalışması ... 13
3.2.3. Araştırmada tespit edilen kuşburnu genotiplerinde, bazı fiziko kimyasal özelliklerin belirlenmesi ... 14
3.2.3.1. Meyve özellikleri ... 14
3.2.3.2. Çekirdek özellikleri ... 14
3.2.3.3. Bitki özellikleri ... 14
3.2.3.4. Çiçek ve yaprak özellikleri. ... 15
3.2.3.5. Toplam asitlik ... 15
3.2.3.6. Antioksidan içeriği ... 16
3.2.3.6.1. Örnek ekstraktlarının hazırlanması ... 16
3.2.3.6.2. Serbest radikal giderme etkisinin saptanması ... 16
3.2.3.6.3. Fe+2 ile şelat yapma aktivitesinin saptanması ... 17
3.2.3.6.4. H2O2 giderme etkisinin saptanması ... 18
3.2.3.6.5. Fenolik madde içeriği. ... 18
3.2.3.6.6. Toplam değiştirilmiş tartılı derecelendirme puanlarının hesaplanması ... 19
3.2.3.6.6.1. Seleksiyonda esas olan ve değiştirilmiş tartılı derecelendirmeye tabi tutulan meyve ve bitki özelliklerinin belirlenmesi ... 20
3.2.3.6.6.1.1. Meyve iriliği (g) ... 20
3.2.3.6.6.1.2. Meyve eti oranı (%) ... 20
3.2.3.6.6.1.3. Dikenlilikdurumu ... 20
3.2.3.6.6.1.4. Toplam kuru madde (Kuru randıman %) ... 21
3.2.3.6.6.1.6. C vitamin (askorbik asit) içeriği (mg/100 g) ... 23
3.2.3.6.6.1.7. Verimlilik ... 23
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA ... 24
4.1. Meyvelerde Tespit Edilen Fiziksel Özellikler ... 24
4.2. Meyvelerde Tespit Edilen Kimyasal Özellikler ... 25
4.3. Değiştirilmiş Tartılı Derecelendirme Puanlarına Göre Seçilen Genotiplerin Genel Özellikleri ... 34 4.3.1. Genotip 14 BL 02 ... 35 4.3.2. Genotip 14 BL 04 ... 37 4.3.3. Genotip 14 BL 10 ... 39 4.3.4. Genotip 14 BL 12 ... 41 4.3.5. Genotip 14 BL 36 ... 43 4.3.6. Genotip 14 BL 42 ... 45 4.3.7. Genotip 14 BL 48 ... 47 4.3.8. Genotip 14 BL 51 ... 49 4.3.9. Genotip 14 BL 91 ... 51 5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 53 5.1 Sonuçlar ... 53 5.2 Öneriler ... 59 KAYNAKLAR ... 60 ÖZGEÇMĠġ ... 68
SĠMGELER VE KISALTMALAR Simgeler cm : Santimetre cm³ : Santimetreküp g : Gram kg : Kilogram m : Metre m² : Metrekare mg : Miligram mm : Milimetre ºC : Santigrat derece % : Yüzde Kısaltmalar TB : Taç boyu TE : Taç eni
ÇA : Çekirdek ağırlığı ÇS : Çekirdek sayısı TKM : Toplam Kuru madde MA : Meyve ağırlığı MEO : Meyve eti oranı MG : Meyve genişliği MŞİ : Meyve şekil indeksi MU : Meyve uzunluğu
SÇKM : Suda çözünebilir kuru madde YB : Yaprak boyu
YE : Yaprak eni YS : Yaprakçık sayısı TA : Toplam Asitlik
ġEKĠLLER VE ÇĠZELGELER
ġekiller
Şekil 3.1. Bolu il haritası
Şekil 3.2. Bolu il merkezindeki 14 BL 22 genotipinin çiçeklenme döneminden bir görünüm Şekil 3.3. Bolu il merkezinden alınan kuşburnu genotiplerinin toplam asitlik ölçümleri Şekil 3.4. Bolu il merkezindeki 14 BL 48 genotipinin genel meyve görünümü
Şekil 3.5. Bolu il merkezinden alınan genotiplerinin kuru madde ölçümleri
Şekil 4.1. Bolu yöresi seleksiyon çalışması sonucu seçilen genotiplerin EC50 (mg örnek/ mg DPPH) değerleri: başlangıç DPPH konsantrasyonunu % 50 azaltmak için gerekli olan örnek miktarı Şekil 4.2. Bolu yöresi seleksiyon çalışması sonucu seçilen genotiplerin Antiradikal Aktivite (AE) değerleri: 1/EC50
Şekil 4.3. Bolu yöresi seleksiyon çalışması sonucu seçilen genotiplerin Fe şelatlama aktiviteleri (%)
Şekil 4.4. Bolu yöresi seleksiyon çalışması sonucu seçilen genotiplerin H2O2 indirgenme aktiviteleri (%)
Şekil 4.5. Bolu yöresi seleksiyon çalışması sonucu seçilen genotiplerin fenolik madde değerleri Şekil 4.6. 14 BL 02 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü
Şekil 4.7. 14 BL 04 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.8. 14 BL 10 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.9. 14 BL 12 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.10. 14 BL 36 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.11. 14 BL 42 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.12. 14 BL 48 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.13. 14 BL 51 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü Şekil 4.14. 14 BL 91 nolu genotipin meyve, çekirdek ve bitki görünümü
Çizelgeler
Çizelge 3.1. Bolu İlinin Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerleri (1970 - 2011) Çizelge 3.2. Değiştirilmiş Tartılı derecelendirmeye esas olan seleksiyon kriterleri ve bu kriterlerin değer puanlarıyla her bir kritere ait oransal puanlar
Çizelge 3.3. İncelenen kuşburnu genotiplerinin meyve iriliğine göre puanlandırılması Çizelge 3.4. İncelenen kuşburnu genotiplerinin meyve eti oranına göre puanlandırılması Çizelge 3.5. İncelenen kuşburnu genotiplerinin dikenlilik durumuna göre puanlandırılması
Çizelge 3.6. İncelenen kuşburnu genotiplerinin toplam kuru madde miktarına göre puanlandırılması Çizelge 3.7. İncelenen kuşburnu genotiplerinin suda çözünebilir kuru madde miktarına göre puanlandırılması
Çizelge 3.8. İncelenen kuşburnu genotiplerinin c vitamini miktarına göre puanlandırılması Çizelge 3.9. İncelenen kuşburnu genotiplerinin verimliliklerine göre puanlandırılması Çizelge 4.1. Bolu yöresi kuşburnularının meyve özellikleri (2011)
Çizelge 4.2. Bolu yöresi kuşburnularının bitki ve kimyasal özellikleri (2011)
Çizelge 4.3. Bolu yöresi kuşburnularının değiştirilmiş tartılı derecelendirme puanları Çizelge 4.4. Bolu yöresi seçilen genotiplerin meyve özellikleri
Çizelge 4.5. Bolu yöresi seçilen genotiplerin bitki ve kimyasal özellikleri Çizelge 4.6. Bolu yöresi seçilen genotiplerin antioksidan içerikleri Çizelge 4.7. 14 BL 02 genotipinin özellikleri
Çizelge 4.8. 14 BL 04 genotipinin özellikleri Çizelge 4.9. 14 BL 10 genotipinin özellikleri Çizelge 4.10. 14 BL 12 genotipinin özellikleri Çizelge 4.11. 14 BL 36 genotipinin özellikleri Çizelge 4.12. 14 BL 42 genotipinin özellikleri Çizelge 4.13. 14 BL 48 genotipinin özellikleri Çizelge 4.14 14 BL 51 genotipinin özellikleri Çizelge 4.15. 14 BL 91 genotipinin özellikleri
1. GĠRĠġ
Anadolu, kültürü yapılan birçok meyve türünde olduğu gibi, kuşburnu, alıç, böğürtlen, karayemiş, iğde, keçiboynuzu, çitlenbik, melengiç ve buttum gibi henüz kültüre alınmamış meyve türleri bakımından zengin bir form özelliğine sahip en eski kültür merkezlerinden biridir (Özbek, 1977). Kuşburnu, Orta ve Batı Asya, Kafkasya, Avrupa, Kuzeybatı Afrika, Irak ve İran’ın kuzey ve batı kesimleri, Afganistan'ın kuzeyi, Pakistan, Keşmir ve Eski Bağımsız Devletler Topluluğunu da içine alan çok geniş bir alanda doğal olarak yetişmektedir (User, 1967; Nilson, 1972; İlisulu, 1992 ).
Kuşburnu bitkisi, iklim ve toprak istekleri bakımından çok fazla seçici değildir. Bitki bu özelliğinden dolayı ülkemizde, değişik toprak tiplerinde, rakım olarak yüksek alanlarda ve rakımı düşük vadilerde yetişebilmektedir (Ercişli ve Güleryüz, 2005). Kuşburnu (Rosa spp.), insan sağlığına yararlı olan doğal antioksidanlar yönünden son yıllarda tüketiciler tarafından rağbet gören bir meyve haline gelmiştir (Su ve ark., 2005). Dünyada birçok ülkede halk hekimliğinde şeker hastalığı, mide rahatsızlıkları, böbrek rahatsızlıkları, dişeti kanamaları gibi vakalara karşı kullanıldığı bildirilmiştir (User, 1967; Kühn, 1992; Kostic, 1994). Etkili bir kan temizleyici ve bağırsak yumuşatıcı özelliğe sahip olan kuşburnunun, C vitamini zenginliğinden dolayı ateşli hastalıklara ve soğuk algınlıklarına karşı kullanıldığı bildirilmektedir (Şen ve Güneş, 1996). Ülkemiz kuşburnuların en önemli gen merkezlerinden biridir (Ercişli ve Güleryüz, 2005). Bu zengin kaynaktan yararlanılarak üstün özelliklere sahip genotipler selekte edilip, gün ışığına çıkartılmalıdır. Bu durum, gerek ekonomik bakımdan gerekse zaman kazanma açısından büyük önem taşımaktadır. Seleksiyon çalışmasından sonra, seçilen genotiplerin en uygun yöntemle çoğaltılması, büyük önem taşımaktadır. Bu amaçla çelikle çoğaltım yöntemi uygulamalıdır. Kuşburnu, içerdiği vitaminler (C, P, K, B1, B2 ve A vitaminleri), mineral maddeler (K, Ca, P ve Mg), tanen ve flavonlar gibi antioksidan maddelerce zengin oluşu sayesinde, dünyada çok geniş kullanım alanı bulmuştur (Akyüz ve ark., 1996).
Kuşburnu (Rosa spp.) Rosales takımının Rosaceae familyasının Rosaoideae alt familyasının Rosa cinsine aittir. Dünyada 70–100 kadar türü yetişen kuşburnunun yaklaşık % 25’i (27 tür) ülkemizde yetişmektedir (Kutbay ve Kılınç, 1996; Türkben, 2003; Ercişli ve Güleryüz, 2005).
Kuşburnu meyvesi türüne göre değişmekle beraber, 0.5-4.0 m kadar boylanabilen dik ve sarkık formlu, gövde ve dalları az ya da çok dikenli, kısın yaprağını
döken, çalı formunda bir bitkidir. Dikenleri genelde eğri, çok azı düz biçimdedir. Yaprakları tüysüz 5–11 yaprakçıklı, yaprakçıklar 2–4 cm uzunlukta, yumurta ya da elips seklinde, kenarları yalın veya katlı şekilde dişli, açık mavimsi yeşil renktedir. Çiçekler tek veya şemsiyemsi salkım şeklinde toplanmış, açık kırmızı, pembe, sarı, krem veya beyaz renktedir. Çiçekleri 5 taç ve 5 çanak yaprağa sahiptir. Çanak yaprakları kadehi yuvarlak veya uzunca yumurta görünüşünde, uçları sonraları geriye yatmış durumda olup, türüne göre sonradan dökülür ya da meyve üzerinde kalır. Kuşburnu erselik çiçek yapısında olup, çok sayıda erkek ve dişi organa sahiptir. Çiçek tablasının etlenmesiyle meydana gelen yalancı meyve; yuvarlak, yumurta biçiminde veya elips; meyve etli parlak, olgunlaşmadan önce yeşil olup; olgunlaşınca kiremit renginden parlak kırmızıya kadar değişir. Meyvenin dış kısmı türüne göre tüylü ya da tüysüz, meyve içi az ya da çok tüylü olup; çok sayıda çekirdek içermekte ve genelde kışın bitki üzerinde kalabilmektedir (Gökmen, 1973; Göbelez, 1981; Tanrıverdi, 1987; Gönüllü ve ark., 1990; İlisulu, 1992; Türkben, 2003).
Kuşburnu bitkisi, anaç olarak kesme gül yetiştiriciliğinde, peyzaj planlama uygulamalarında, köklerinin derine gitmesinden ötürü erozyon önleme çalışmalarında ve besin maddesince fakir topraklarda kullanılmaktadır (Arslan ve ark., 1996).
Geniş kullanım alanlarına sahip olan kuşburnu bitkisi halen ülkemizin hemen hemen her bölgesinde yetişmektedir. Kuşburnu bitkisi kesilerek yakacak olarak kullanılmasından dolayı meyveleri yeterli ölçüde değerlendirilmemekte ve bundan dolayı kaynak israfına yol açılmaktadır. Böyle bir durumun engellenebilmesi için tarım sisteminin iyileştirilmesi ve yetiştiricilerin eğitilmesi gerekmektedir. Tarım sisteminin iyileştirilmesinde yapılacak çalışmalar, ıslahı yapılmış, genetik değeri, verim ve kalitesi yüksek ticari çeşitlerin yetiştirilmesidir (Demir, 1990).
Ülkemizde, içerdiği bileşenler yönünden ve bununla birlikte sağlığa olumlu etkileri yönünden yararları bulunan kuşburnundan yeterli derecede yararlanılmamaktadır. Almanya, Eski Bağımsız Devletler Topluluğu, İsviçre ve Finlandiya gibi birçok Avrupa ülkesinde besin ve ilaç sanayinde değerli bir hammadde olarak yerini almaktadır. Bunlardan ayrı başka meyve ve sebzelerin vitamin yönünden zenginleştirilmesinde kullanılmaktadır (Keskioğlu, 1989; Kaack ve Kühn, 1991; Bayram ve Aslan, 1996).
Kuşburnu (Rosa spp), insan sağlığına yararlı olan doğal antioksidanlar yönünden son yıllarda tüketiciler tarafından rağbet gören bir meyve haline gelmiştir (Su ve ark., 2005).
Kuşburnu meyveleri, mineraller, karotenoidler, tocopherol, bioflavonoidler, meyve asitleri, tanen, pektin, aminoasit ve önemli yağları bünyesinde barındırmaktadır (Çınar ve Çolakoglu, 2005).
Bu çalışmada, seleksiyon kriterleri göz önüne alınarak, populasyonun yoğun olduğu Bolu ili merkez köylerinde, doğal olarak yetişen kuşburnu bitkilerinin bitki ve meyve özelliklerinin incelenmesi, üstün genotiplerin ortaya çıkartılması ve antioksidan içeriklerinin belirlenmesi ile bu konuda yapılacak araştırmalara başvuru kaynağı oluşturması amaçlanmıştır.
2. KAYNAK ARAġTIRMASI
Kuşburnu türleri ekstrem iklim ve toprak şartlarına kolaylıkla adapte olması sayesinde gerek dünyada, gerekse ülkemizde çok geniş yayılma alanı bulmuştur. Nitekim, Davis (1972), Anşin ve ark. (1987), Kutbay ve Kılınç (1996), Ercişli (2005)’ ye göre, dünyada 70-100 kadar Rosa genotipinin olduğu, Avrupa’da 47, ülkemizde ise
Rosa L. cinsine ait 4 alt tür, 2 varyete olmak üzere, 27 genotipin bulunduğu
bildirilmektedir. Özhatay ve Kültür (2006), Erzincan yöresinde yeni bir Rosa türünün (R. puberulente M. Bieb.) olduğunu tespit etmişlerdir. Dolayısıyla bu sonuçlara göre ülkemizde 28 kuşburnu genotipi bulunmaktadır. Ercişli (1996); Güneş (1997); Ercişli ve Güleryüz (2005)’e göre ise, ülkemizde bulunan bu genotiplerin büyük çoğunluğu Orta, Kuzey ve Doğu Anadolu bölgelerinde yayılış göstermiştir.
Anşin (1996), Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yetişen doğal Rosa L. türlerinin belirlenmesi üzerinde yaptığı bir araştırmada, bu bölgede 17 Rosa L. türünün yayılış gösterdiğini ve yayılış gösteren bu türlerin; R. pisiformis (Christ) D. Sosn., R. foetida J. Herrm., R. pimpinellifollia L., R. hemisphaerica J. Herrm., R. elymaitica Boiss. & Hausskn., R.gallica L., R.villosa L.subsp.villosa., R.villosa L. subsp.mollis (Sm). Keller & Gams., R. hirtissima Lonacz., R. tomentosa Smih, R. micrantha Sm., R. pulverulenta Sm., R. iberica Stev., R. montana Chaix subsp. Woronwoii (Lonacz.) Ö. Nilsson., R.
canina L., R. dumalis Beacshst. Subps . Boissieri (Crepin) Ö. Nilsson var. boissieri ve R. heckeliana Tratt. Subsp. Orientalis (Dupont) Meikle olduğunu tespit etmiştir. Yine
araştırmacı tespit ettiği bu türlerin çoğunlukla Doğu Karadeniz sıra dağlarının iç kesimlerinde, yağışın daha az ve Doğu Anadolu iklim özelliklerinin görüldüğü geçiş bölgelerinde yayıldığını ve araştırma alanında en yaygın taksonun R.canina L. olduğunu ve bunu sırasıyla R. pulverulenta Bieb., R. iberica Stev., R. pimpinellifollia L., R.
villosa L. ve R. montana Chaix subps. woronwoii (Lonacz) Ö. Nilsson türlerinin
izlediğini kaydetmiştir. Ayrıca araştırıcı ülkemizde doğal olarak yetişen R. pisiformis
(Christ) D. Sosn. türünün yalnızca ülkemize özgü endemik bir tür olduğunu da
bildirmiştir.
Ercişli (1996), Gümüşhane yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnuların seleksiyon yoluyla ıslahı üzerine yaptığı bir çalışmada, selekte ettiği 10 kuşburnu genotipinin R.dumalis, R. dumalis subsp. boissieri, R. montana subsp.woronwoii, R.
canina, R. pisiformis, R. villosa subsp.villosa, R. foetida ve R. hirtissima türlerine ait
olduğunu tespit etmiştir.
Ercişli ve ark. (2000), 1996-1998 yılları arasında Erzurum (Merkez ilçe), Tortum, Pasinler ve Pazaryolu ilçelerinde doğal olarak yetişen kuşburnuların (Rosa
spp.) seleksiyon yoluyla ıslahı üzerine yürüttükleri bir araştırmada, selekte ettikleri 13
kuşburnu genotipinin R. canina, R. dumalis, R. pomifera, R. montana ve R. pulverulenta taksonlarına ait olduklarını belirlemişlerdir.
Güneş ve Şen (2001), 1995-96 yıllarında Tokat yöresinde yürüttükleri bir araştırmada, yörede doğal olarak yetişen kuşburnu populasyonunda selekte etikleri 15 genotipten Mr-12, Mr-15, Mr-46, Mr-83, Rş-04 ve Ar-11 nolu genotiplerin R. dumalis; Mr-25, Mr-27, Yl-07 nolu genotiplerin R. canina; Mr-16, Yl-04 ve Yl-06 nolu genotiplerin R. junzillii; Mr-64 nolu genotipin R. pisiformis; Mr-84 nolu genotipin
R.villosa ve Yl-08 nolu genotipin ise R. hirtissima ttürüne ait olduklarını bildirmişlerdir.
Yamankaradeniz (1982)’in Erzurum yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnuların içerdikleri bileşenleri ve değerlendirme olanakları konulu çalışmasında, bu türlerin ortalama meyve ağırlıklarını 0.61-4.95 g, meyve eti oranlarını % 56.00-80.16, suda çözünebilir kuru madde (SÇKM) oranlarını % 20.5-2.7.0, toplam asit içeriklerini ise % 0.99-1.18 değerleri arasında bulmuştur. Yine Yamankaradeniz (1983)’in kuşburnu meyvesi üzerine yaptığı bir çalışmada ise meyvelerin değerlendirilme durumları üzerine yoğunlaşarak meyvelerden elde edilen marmelât, pulp, nektar ile kuşburnu ilave edilerek kayısı ve şeftali nektarları hazırlamıştır. Artık ve Ekşi (1988) ise kuşburnunun askorbik asit içeriğini 1010 mg/100 g ve pH değerini 3.68 olarak saptamışlardır.
Razungles ve ark. (1989), tam olgunluğa ulaşan açık renkli kuşburnu meyvelerinin, çok olgun ve koyu renkli meyvelere oranla daha fazla miktarda C vitamini ihtiva ettiğini bildirmişlerdir. Kurucu ve Keskioğlu (1990), kuşburnunun içinde bulundurduğu en önemli bileşenlerden biri olan askorbik asit miktarının, bitkinin
yetiştiği rakıma, iklim ve toprak şartlarına, bitkinin türüne, meyvenin olgunluk derecesi ve toplama zamanına göre değişiklik gösterebildiğini belirtmişlerdir.
Kara ve Gerçekçioglu (1992), Tokat ili ve çevresinde doğal olarak yetişen kuşburnular üzerinde yaptıkları bir çalışmada, meyve ağırlığını 3.07 g, meyve boyunu 25.78 mm, meyve enini 15.93 mm, çekirdek sayısını 29.62 adet, meyve eti oranını % 44.39, SÇKM içeriğini % 21.60, toplam asit içeriğini ise % 2.150 olarak bulmuşlardır.
Güneş (1997), Tokat yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnuların (Rosa spp.) seleksiyon yoluyla ıslahı ve çelikle çoğaltılması üzerinde yaptığı bir çalışmada, meyve ağırlığını 2.56-4.97 g, meyve eti oranını % 57.22- 77.37, vitamin C miktarını 282.67-1173.39 mg/100 g, SÇKM’ yi % 18.37-% 28.39, toplam kuru madde miktarını % 34-% 49, pH’yı 3.24-3.97 ve toplam asit miktarını ise % 1.51-% 2.83 aralığında olduğunu tespit etmiştir.
Kazankaya ve ark. (1999), Van yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnuların seleksiyonu üzerinde yaptıkları bir araştırmada, meyve ağırlıklarının 1.00-2.93 g, meyve boylarının 16.76-27.32 mm, meyve enlerinin 10.41-15.53 mm, çekirdek ağırlıklarının 0.013-0.051, çekirdek sayılarının 15-32 adet/meyve, çekirdek boylarının 1.8-6.3, çekirdek enlerinin 1.3-3.1, SÇKM oranlarının % 12-37, pH’ nın 3.30-5.50, kuru madde randımanının % 45-79 arasında değişim gösterdiğini, bunun yanında aynı araştırmada dikensiz genotiplere rastlanmamakla birlikte genotiplerin çoğunun orta dikenli, çok azının da az dikenli olduklarını gözlemlemişlerdir.
Mısırlı ve ark. (1999), İzmir-Kemalpaşa’ da doğal olarak yetişen kuşburnu bitkilerinin fenolojik ve pomolojik değerlendirilmesi üzerinde yaptıkları bir çalışmada, meyve ağırlığını 1.222-2.2049 g, meyve enini 12.24-15.07 mm, meyve eti oranını % 60.84-74.30, çekirdek sayısını 18.25-32.82 adet, çekirdek ağırlığını 0.314-0.863 g, SÇKM içeriğini % 24.8-32.0, toplam asitliliği % 1.712-2.509 ve C vitamini içeriğini 133-266 mg/100 g olarak bulmuşlardır.
Türkben ve ark. (1999), Bursa yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnu meyvelerinin bazı özelliklerinin belirlenmesi üzerine yaptıkları bir araştırmada, meyve ağırlığını 0.88-2.22 g, meyve boyunu 15.33-21.83 mm, meyve enini 10.27-14.53 mm, et/çekirdek oranınını 1.21-5.34, çekirdek sayısını 11.00-35.33 adet/meyve, indirgen şekerini 09.09-28.67 g/100 g, toplam şekerini 12.012-21.28 g/100g, SÇKM oranını % 22.00-40.32, toplam asitliğini 1.51-3.50 g/100 g, pH’sını 3.30-4.08, C vitaminini 30.11-57.91 mg/100 g olarak belirlemişlerdir.
Kazankaya ve ark. (2001), Adilcevaz yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnuların seleksiyonu üzerinde yaptıkları bir çalışmada, meyve ağırlığının 1.12-3.62 g, meyve boyunun 17.86-29.50 mm, meyve eninin 10.80- 17.06, meyve eti oranının % 42.61-78.88, çekirdek sayısının 13-48 adet, toplam çekirdek ağırlığının 0.34-1.36 g, C vitamini içeriğinin 73-987 mg/100g, SÇKM miktarının % 22-42, titre edilebilir asit miktarının % 0.57-4.65, toplam kuru madde içeriğinin % 29.66- 58.50 değerleri arasında olduğunu saptamışlardır.
Yine Kazankaya ve ark. (2002), Edremit ve Gevaş yöresinde yürüttükleri bir seleksiyon çalışmasında, meyve ağırlığını 1.00-1.93 g, meyve boyunu 10.40-25.10 mm, meyve enini 10.41-15.53 mm, çekirdek boyunu 1.60-6.30 mm, çekirdek ağırlığını 0.013-0.051 g, çekirdek sayısını 15-32 adet/meyve, çekirdek enini 1.30- 3.10 mm, SÇKM oranını % 12-32, pH sını 3.30-5.50, kuru madde oranını % 45.67- % 89.28 olarak belirlemişlerdir.
Türkoğlu ve Muradoğlu (2003), Tatvan yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnu genotiplerinin üstün özelliklerinin belirlenmesi üzerine yaptıkları bir araştırmada, meyve ağırlığını 0.41-2.40 g, meyve boyunu 8.20- 16.67 mm, meyve enini 9.65-18.36 mm, çekirdek ağırlığını 0.079-0.018 g, çekirdek sayısını (adet) 10-45, çekirdek boyunu 6.24-8.05 mm, çekirdek enini 3.68-6.74 mm, C vitamini miktarını 309-1114 mg/100 g ve SÇKM miktarını % 8.8-19.2 olarak saptamışlardır.
Kazankaya ve ark. (2005), Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan kuşburnu (Rosa
canina) bitkilerinin pomolojik özelliklerinin saptanması üzerine yaptıkları bir
araştırmada, meyve boylarının 1.23-4.43 cm, meyve enlerinin 1.03-2.66 cm, meyve ağırlıklarının 2.04-6.10 g, çekirdek sayılarının 18.6- 41.6 adet,; meyve eti oranlarının %46.8 - %79.9, pH ının 3.2-4.5, SÇKM miktarlarının % 14.8- % 36.2, toplam kuru madde içeriklerinin % 39.8-% 55.4 ve C vitamini içeriklerinin 301 -1183 mg/100g arasında değiştiğini tespit etmişlerdir.
Doğan ve Kazankaya (2006), Van yöresinde bulunan R. canina, R. foetida, R.
iberice, R. dumalis, R. pisiformis ve R. pimpinellifolia’ nın meyve boylarının 18.40-
27.40 mm, meyve ağırlıklarının 1.95-3.11 g, meyve eti oranlarının % 57.20-85.27, kuru madde içeriklerinin % 46.22-50.27, SÇKM miktarlarının % 12.00-20.54, pH’ nın 4.15-4.45, titre edilebilir asit miktarlarının % 0.66-0.85 aralıklarında olduğunu saptamışlardır.
Yıldız ve Nergiz (1996), teknolojik olum aşamasındaki taze kuşburnu meyvesinde, % 29.92–59.0 toplam kuru madde, % 41.0–70.08 su, % 20.05-48.10 suda çözünebilir kuru madde, 100-5300 mg/100 g C vitamini bulunduğunu tespit etmişlerdir. Nizharadze (1971), Gürcistan’da yaptığı bir çalışmada, meyve hacmini 1.63 cm3, meyve yoğunluğunu 1.035 g/cm3, meyve enini 11.9 mm, meyve uzunluğunu 19.3 mm, meyve eti oranını % 61.45, SÇKM içeriğini % 42.77, toplam şekeri % 18.66, toplam asitliği % 1.850 ve C vitamini içeriğini 378 mg/ 100 g olarak bulmuştur.
Keskioğlu (1989), Kaack ve Kühn (1991), Bayram ve Aslan (1996)’ ın bildirdiklerine göre, ülkemizde, içerdiği bileşenler yönünden ve bununla birlikte sağlığa olumlu etkileri yönünden yararları bulunan kuşburnundan yeterli derecede yararlanılmamaktadır. Almanya, Eski Bağımsız Devletler Topluluğu, İsviçre ve Finlandiya gibi birçok Avrupa ülkelerinde besin ve ilaç sanayinde değerli bir hammadde olarak yerini almaktadır. Bunların dışında, başka meyve ve sebzelerin vitamin yönünden zenginleştirilmesinde de kullanılmaktadır.
Ercisli ve Güleryüz (2005)’ ün bildirdiklerine göre, kuşburnu bitkisi iklim ve toprak istekleri bakımından çok fazla seçici değildir. Bitki bu özelliğinden dolayı ülkemizde, değişik toprak tiplerinde, rakım olarak yüksek alanlarda ve rakımı düşük vadilerde yetişebilmektedir.
Baytop (1984), kuşburnu bitkisinin ortaçağda dişeti kanamaları, tenya, yılancık hastalığı, böbrek ve safra taşlarının tedavisinde kullanıldığını bildirmiştir. Bunun yanında eski zamanlarda skorbit hastalığının tedavisinde de bitkiden yararlanıldığını, Mısır’ da yaygın olarak kullanılması yanında, Roma’da çiçeğinin karın ağrıları için tedavi amaçlı kullanıldığını belirtmiştir.
User (1967), Kühn (1992) ve Kostic (1994), kuşburnunun dünyada birçok ülkede halk hekimliğinde şeker hastalığı, mide rahatsızlıkları, böbrek rahatsızlıkları, dişeti kanamaları gibi vakalara karşı kullanıldığını bildirmişlerdir. Şen ve Güneş (1996), etkili bir kan temizleyici ve bağırsak yumuşatıcı özelliğine sahip olan kuşburnunun, C vitamini zenginliğinden dolayı ateşli hastalıklara ve soğuk algınlıklarına karşı kullanıldığını vurgulamışlardır.
Kuşburnu meyvesinin içerdiği C vitamini konusunda yapılmış birçok araştırmalar bulunmaktadır. Yıldız ve Nergiz (1996), kuşburnu meyvelerinin C vitamini içeriklerinin oldukça fazla olduğunu saptamışlardır.
Oblak (1980), Hırvatistan ve Slovenya’ da doğal olarak yetişen kuşburnu ve bazı üzümsü meyvelerin fiziksel ve kimyasal özelliklerini saptamak için yürüttüğü bir
çalışmada, incelenen meyve türleri içinde en yüksek C vitamini içeriğinin 520 mg/100 g gibi bir oranla kuşburnu meyvesinden elde edildiğini bildirmiştir.
Güneş (1997)’in bildirildiğine göre, Sojak ve Hricovsky (1986), Çek Cumhuriyetinde 14 adet üzümsü meyve türünün içerdiği C vitamini ve bazı kimyasal bileşenleri saptamak amacıyla yaptıkları bir çalışmada, en yüksek C vitamininin bulunduğu meyvenin 700-1500 mg/100 g değerleri ile kuşburnu olduğunu tespit etmişlerdir.
Çınar ve Çolakoğlu (2005)’na göre, kuşburnu meyveleri, mineraller, karotenoidler, tokoferol, biyoflavonlar, meyve asitleri, tanen, pektin, aminoasit ve önemli yağları bünyesinde barındırmaktadır.
Akyüz ve ark. (1996), kuşburnu meyvesinin tohumlarının da beslenme açısından değerli olup, yüksek oranlarda doymamış yağ asidi ihtiva ettiğini bildirmişlerdir.
Bitki orijinli besinler bize sadece önemli antioksidan vitaminler (Vitamin C, E, A) sağlamaz, aynı zamanda antioksidan özelliğe sahip doğal bileşikler de sağlar. Son yıllarda yapılan çalışmalar, antioksidan aktivite gösteren maddelerin oksidatif stresten dolayı meydana gelen katarakt, kanser, kalp-damar rahatsızlıkları, nörolojik rahatsızlıklar gibi birçok dejeneratif hastalıkların önlenmesinde önemli roller aldığını ortaya çıkarmıştır (Frei, 1994; Riemersma, 1994; Mackerras, 1995; Halliwell, 1996; Schwartz, 1996). Vitamin C, A ve E’ ye ilaveten antioksidan aktivite gösteren en önemli doğal bileşikler, değişik miktar ve oranlarda tahıl, meyve ve sebzelerde bulunan karotenoitler, flavonoidler ve diğer basit fenolik bileşiklerdir (Di Mascio ve ark., 1989; Mackerras, 1995; Duell, 1996). Bu nedenle, besin maddelerinde özellikle taze meyve ve sebzelerde antioksidan aktivite ve bu aktiviteye sahip sekonder metabolitlerinin saflaştırılması, karekterizasyonu ve aktivitelerinin belirlenmesi önem kazanmaktadır.
Su ve ark. (2005), kuşburnunun insan sağlığına yararlı olan doğal antioksidanlar yönünden, son yıllarda tüketiciler tarafından rağbet gören bir meyve haline geldiğini vurgulamışlardır.
Furusawa (2001), kuşburnunda bulunan en önemli antioksidan bileşiklerin başında C vitamininin geldiğini bildirmiştir. Aynı araştırmacı, L-askorbik asit olarak da bilinen C vitamininin deri, bağ ve kıkırdak gibi dokulardaki kolajenin onarım ve oluşumunda rol oynadığını, L-askorbik asitin meyvelerde yaygın olarak bulunduğunu ve kolayca anti-skorbutik aktiviteye sahip olan dehidroaskorbik asite okside olduğunu belirtmiştir. Krishnaiah ve ark. (2007), askorbik asitin antioksidan, pro-oksidan, metal şelatör, indirgen ajan olarak multi-fonksiyonel özelliğe sahip olduğunu bildirmişlerdir.
Kuşburnunun askorbik asit içeriği, iklim koşullarına, meyvenin tipine ve yıllara göre farklılık göstermektedir. Demir ve Özcan (2001), Keleş ve Kökosmanlı (1996), ülkemizde yetişen kuşburnu meyvelerinin askorbik asit içeriğinin 610.00-2712.00 mg/100g arasında değiştiğini saptamışlardır.
Karotenoidler, yaygın olarak bitkilerde bulunan bir renk maddesidir. Bruun (2005), kuşburnunda meyve renginin karoten, likopen ve ksantofillerden kaynaklandığını bildirmiştir. Gao ve ark. (2000), Hodisan ve ark. (1997), kuşburnunda toplam karotenoidin 0.0785 mg/g (k.m.de)-0.18 mg/g arasında olduğunu belirtmişlerdir. Hodisan ve ark. (1997), kuşburnunda bulunan major karotenoidlerin; karoten, likopen, kriptoksantin, rubiksantin, zeaksantin ve lutein olduğunu bildirmişlerdir. Böhm ve ark. (2003), kuşburnunda 1.28-3.79 mg/100g, kuşburnu ürünlerinde 0.41-0.58 mg/100g arasında karoten bulunduğunu belirtmişlerdir. Beta-karoten, A vitaminin öncü maddesi olması ve antioksidan özelliğinden dolayı sağlık açısından önemlidir. Likopen, provitamin A aktivitesi göstermez, ancak antioksidan ve serbest radikal giderici etkiye sahiptir. Edge ve ark. (1997), in vitro koşullarda likopenin, karotenoidler arasında en güçlü antioksidan olduğunu saptamışlardır. Lindshield ve ark. (2007), likopenin kardiyovasküler hastalıklar, deri ve göz sağlığı üzerine etkili olduğunu ve kanseri önleyici etkisi bulunduğunu belirtmişlerdir. Shi ve ark. (2000), günlük tüketimde önemli likopen kaynağı domates (0.72-20.0 mg/100 g) ve ürünleri olduğunu bildirmişlerdir. Böhm ve ark. (2003), kuşburnunun da likopen açısından zengin olup, toplam likopen içeriğinin taze meyvede 12.9-35.2 mg/100 g; ürünlerinde ise 2.3-5.0 mg/100 g arasında olduğunu saptamışlardır.
Kuşburnu doğal antioksidanlardan fenolik bileşiklerce de zengindir. Gao ve ark. (2000), kuşburnunda bulunan fenolik bileşiklerin başında hidroksisinamik asit, kateşin, quercetin, kamferolun geldiğini belirlemişlerdir. Bu meyvede toplam fenolikler 8.18-76.26 mg/g (Yoo ve ark., 2008) arasında, toplam flavonoidler ise 4.00 mg/g düzeyindedir. Fenolik bileşikler özellikle flavanoidler anti-inflamatuar, anti-alerjik ve anti-bakteriyel özelliklere sahiptir. Hvattum (2002), flavonoidlerin antioksidan, serbest radikal giderme ve metallerle şelat oluşturma özelliklerinden dolayı sağlık açısından önemli olup, bazı kanser tipleri ile kardiyovasküler hastalıkların oluşum riskini azalttığını bildirmiştir.
Elmastaş ve Gerçekçioğlu (2006), bazı üzümsü meyve türlerinin [Ahududu (Rubus ideaus cv. Heritage), Gelebor (Viburnum spp.), Mürver (Sambucus spp.), Kuşburnu (Rosa canina var. canina)] antioksidan aktivitelerinin belirlenmesi amacıyla
gerçekleştirdikleri bir çalışmada; kuşburnu türünde total fenolik bileşikleri 7.3 μg, askorbik asit oranını 722.5 mg/100 g, toplam antioksidan aktivitesini % 75.9, serbest radikal giderme aktivitesini % 52.4 ve metal şelatlanma aktivitesini ise % 54.5 olarak belirlemişlerdir.
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Materyal
Bu araştırma Bolu ili Merkez ilçesi’nde kuşburnu bitkisinin doğal olarak yoğun bir şekilde yetiştiği köylerde yapılmıştır. İlçede yoğun olarak kuşburnu bitkisinin yetiştiği köyler Çobankaya, Tetemeçele, İmamköy, Mesciçele, Salıbeyler, Sarıcalar, Bakırlı, Pirahmetler, Fasıl, Çömlekçiler, Örencik, Doğancı, Büyükberk, Küçükberk, Okçular köyleridir.
2011 yılı Mayıs-Haziran aylarında yapılan tarama gezilerinde seleksiyon kriterleri doğrultusunda 100 adet kuşburnu bitkisi seçilmiş, Eylül- Ekim aylarında seçilen bitkilerden en az 30’ar adet olmak üzere meyve örnekleri toplanmıştır. Bitki seçiminde şu özellikler dikkate alınmıştır;
1- Bölgede bol ürün veren,
2-İri ve et oranlarının yüksek olduğu meyveler, 3- Hastalık ve zararlılardan ari çalılar.
3.1.1. AraĢtırma yerinin coğrafik yapısı
Bu araştırma, 2011 yılında Bolu ilinin merkezine bağlı köylerinde yapılmıştır. Bolu merkez ilçe rakımı 725 m. civarındadır. Coğrafi konum açısından 30º 32′-32º 36′ dakika doğu boylamları ile 40º 06′ - 41º 01′ kuzey enlemleri arasındadır. Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasındaki geçiş alanında bulunur. Bolu, iklimlerin kesiştiği bir il olmasından ötürü çok çeşitli flora ve fauna özelliklerine sahiptir ( Anonim, 2012a).
Bolu ilinin toprakları jeolojik bakımdan yerleşmemiş genç topraklar üzerindedir. Saroz Körfezinden Aras Vadisine kadar devam eden ve Bolu'nun da üzerinde bulunduğu çöküntü alanı, Türkiye'nin en önemli deprem kuşağı üzerindedir. Bu bölgede sık sık depremler olur. Topraklarının % 60' ı dağlarla, % 30' u plato ve yaylalarla ve % 10'u ovalarla kaplıdır. Ormanlık bölge % 55' e yakındır ( Anonim, 2012a).
Dağlar, Kuzey Anadolu dağlarının batıya doğru uzanan kolları, birbirine az çok paralel sıralar halinde devam ederler. En yüksek dağı Köroğlu Dağı (2499 m)’ dır. Diğer dağlar 2400 m.’den alçaktır. Başlıca dağları, Bolu Dağı (1577 m), Sünnice Dağları (1829 m), Abant Silsilesi (1748 m), Kızıltepe (1486 m), Çele Tepesi (1980 m), Naldöken Tepesi (1911 m). Ayrıca Orhan ve Kaplan dağları, Elmacık Dağ, Gül Dağı, Ardıç Dağı, Kapıorman ve Kocaman dağlarıdır. Bolu ile Köroğlu Dağları, dağ sırası teşkil ederler ( Anonim, 2012a).
Başlıca yayla ve platolar ise Melen, Bolu, Gerede, Kıbrısçık, Seben, Mudurnu ve Göynük yaylalarıdır. Bolu'da dağlar çam ağaçları ile örtülüdür. Ovalar: Düzce Ovası; 30 km uzunluğunda, 15 km genişliğinde ve 110 m yüksekliktedir. Bol yağmur alan ve Melen Suyu ile beslenen bu ova çok bereketlidir. 725 m yükseklikte bulunan Bolu Ovasının iklimi serttir. Yağış azdır. Yayla durumundadır. Gerede Ovası, 1300 m yüksekliktedir. Bolu Ovasına nazaran daha çok yağmur alır. Bu ovaların dışında, Mudurnu Ovası, Yeniçağa Ovası ve Himmetoğlu Ovası vardır. Bolu Dağı, Düzce Ovası ile Bolu Ovasını birbirinden ayırır ( Anonim, 2012a).
Akarsular: Bolu Suyu, Abant Gölünden çıkar. Bolu Ovasını sular ve Mudurnu Suyu ile birleşir. Mudurnu Çayı, Abant Dağlarından çıkar. Diğer akarsular ise Büyük Melen, Küçük Melen, Aksu, Asar Suyu, Uğur Suyu, Aladağ Göynük Suyu, Büyük Su, Gerede, Ulusu Çayı ve Çatak Suyudur ( Anonim, 2012a).
Göller: Abant Gölü: Abant Dağları üzerinde 1325 m yüksekliktedir. Abant çevresinde Kirazlıpınar, Boğazpınarı, İkizpınarı, Bederbeyler kaynak suları vardır. Çağa (Yeni Çağa) Gölü: Çağa Ovasının ortasındadır. 989 m yükseklikte ve etrafı ağaçlıktır. (Melen) Efteni Gölü: Düzce Ovasında, 25 km² alana ve 8 m derinliğe sahip bir göldür. Gölcük Gölü: Orman işletmesinin yaptırdığı sun'i bir göldür. Çubuk Gölü: Göynük yakınındadır. 15-20 hektar civarındadır. Derinliği 13 metredir. Sünnet Gölü: Göynük civarında derin bir çukurun dolması ile meydana gelmiştir. En derin yeri 22 m olan göl, 18 hektarlık bir alanı kaplar. Denizden yüksekliği 820 metredir. Karagöl: Kıbrısçık-Beypazarı yolu üzerinde olup, etrafı ormanlık, bataklık ve sazlıktır. Karamurat Gölü: Mudurnu yakınlarındadır. Hasanlar Baraj Gölü: Düzce Ovasını sulamak için Küçük Melen Çayı üzerinde kurulan bir baraj gölüdür. 42.5 kilometrekarelik bir alanı kaplar. Bolu gölleri içinde en büyüğüdür. Gölköy Baraj Gölü: Bolu yakınında olup, Mudurnu Çayı ve Büyüksu üzerinde kurulan bir baraj gölüdür. Yedi Göller: Göynük yakınında 500-600 hektarlıkbir arazide bulunan bu göller 1965'te “Milli Park” haline getirilmiştir. 800-900 m yükseklikte dördü büyük ve üçü küçük yedi gölden ibarettir. En büyüğü olan
Büyük Göl 22 dekar yüzölçümünde ve 15 m derinliktedir. Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, İncegöl, Sazlıgöl ve Küçükgöl isimlerindeki bu göller heyelan gölleridir. Göllerin etrafı kayın, meşe, karaçam, köknar, karaağaç ve ıhlamur ormanları ile çevrilidir. Bu göllere “Yedi İnci” de denir ( Anonim, 2012a).
ġekil 3.1. Bolu il haritası (Anonim 2012b)
3.1.2. AraĢtırma yerinin iklim, bitki örtüsü ve toprak özellikleri
Bolu'nun iklimi karadeniz iklimi ile iç Anadolu'nun kara (bozkır) iklimi arasında bir geçiş alanıdır. Her iki iklimin tesiri de vardır. Karadeniz kenarındaki yerlerde yazlar serin ve kışlar ılık geçer. İç kısımlarda ise kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. Sıcaklık, yaz ve kış aylarında + 39,4 °C ile -31,5 °C arasında seyreder. Senelik yağış miktarı 535-1084 mm arasındadır. Yağışın üçte biri kış devresine aittir. Bolu ilinin iklim verileri Çizelge 1’ de gösterilmiştir (Anonim, 2012c).
Bolu'nun yarıdan fazlası ormanlıktır. Ormanların arazi içindeki oranı % 55'e yaklaşmaktadır. Ormanlar kestane, kayın, kavak, defne, ıhlamur, dişbudak, karaağaç, gürgen, meşe ve 1200 metreden sonra çam ağaçları ile çok zengin ağaç türlerine sahiptir. Topraklarının % 20' si ekili arazidir. Çayır ve mer'alar % 16' dır. İl topraklarının sadece % 10'u tarıma elverişli değildir (Anonim, 2012d).
Çizelge 3. 1. Bolu İlinin Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerleri (1970 - 2011)
3.2.Yöntem
3.2.1 Islah amaçları
Örnek olarak alınan kuşburnu genotiplerinde seleksiyon kriterleri olarak verimlilik, meyve iriliği, meyve eti oranı, C vitamini içeriği, SÇKM (suda çözünür kuru madde), toplam kuru madde (kuru randıman), dikenlilik durumu ve antioksidan içerikleri üzerinde durulmuştur.
3.2.2. Arazi çalıĢması
Çalışma yapılmadan önce Bolu Tarım İl Müdürlüğü’ nden kuşburnu popülasyonunun yoğun olduğu bölgeler hakkında bilgi alınmış ve bu yönde çalışmaya yön verilmiştir. Bölgede bol ürün veren, iri ve et oranlarının yüksek olduğu meyveler, hastalık ve zararlılardan ari çalılar tespit edilerek 14 BL 01’ den başlamak suretiyle genotiplere numaralar verilmiştir.
Araştırmanın yürütüldüğü tarihlerde işaretlenen 100 kuşburnu genotipinde çiçeklenmenin meydana geldiği mayıs-haziran ayları ile hasadının yapıldığı eylül-ekim ayları arasında bölgeye gidilerek fenolojik, pomolojik ve morfolojik özellikleri saptanmıştır. AYLAR Ort.Sıc. (°C) Ort.En Yük. Sıc. (°C) Ort.En Düş. Sıc. (°C) Ort.Güneşlen me Süresi (saat) Ort.Yağışlı
Gün Sayısı Aylık Top. Yağış Mik.Ort. (kg/m2) Ocak 0.9 5.5 -3.0 2.1 14.8 56.1 Şubat 2.2 7.3 -2.2 3.0 14.2 44.1 Mart 5.2 11.5 0.1 4.2 14.6 49.5 Nisan 9.8 16.6 4.2 5.2 13.9 52.0 Mayıs 14.0 21.2 7.7 7.1 13.8 59.8 Haziran 17.4 24.7 10.7 8.4 11.8 53.4 Temmuz 19.9 27.4 13.1 9.1 6.7 31.8 Ağustos 19.8 27.7 13.2 8.4 5.8 25.9 Eylül 16.1 24.3 9.9 7.0 7.2 26.7 Ekim 11.8 19.0 6.5 4.5 10.5 45.7 Kasım 6.6 12.7 1.9 3.2 12.0 47.2 Aralık 2.7 7.1 -1.1 2.0 15.4 62.1
Meyvenin olgunlaştığı eylül-ekim ayları arasında işaretlenen her bitki ocağından en az 30 meyve örneği alınarak Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü laboratuvarına getirilerek, gerekli analizleri yapılmıştır. Antioksidan içeriklerinin belirlenmesine yönelik analizlerin ekstraksiyon aşamaları Akdeniz Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu Organik Tarım Programına ait laboratuvarda, analizleri ise Afyon Kocatepe Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü’ne ait laboratuvarlarda gerçekleştirilmiştir.
3.2.3. AraĢtırmada tespit edilen kuĢburnu genotiplerinde, bazı fiziko kimyasal özelliklerin belirlenmesi
3.2.3.1. Meyve özellikleri
Meyvelerin ağırlıkları 0.01g' a hassas terazide tartılarak belirlenmiştir. Her genotipten, 30 adet meyve alınarak tartılmıştır. Meyvelerin uzunluk, genişlik ve et kalınlıkları, 0.05 mm duyarlı milimetrik kumpasla ölçülüp; meyve şeklinin tespiti için meyve uzunluğu meyve genişliğine bölünerek, şekil indeksi bulmuştur (Şen, 1986).
3.2.3.2. Çekirdek özellikleri
Çekirdek ağırlığı her genotipteki 30 adet meyveden çıkartılarak çekirdek sayısı saptanmıstır. Çekirdeklerin ağırlıkları 0.01 g’ a hassas terazide tartılarak ortalamaları alınmıstır. Meyveden çıkarılan çekirdeklerin enleri ve boyları 0.01 mm’ ye duyarlı kumpasla ölçülerek ortalamaları alınmıştır (Güneş, 1997).
3.2.3.3. Bitki özellikleri
Kuşburnu genotiplerinde, bitkinin gelişme kuvveti, taç büyümesi, taç genişliği gibi özelliklerin saptanmasında, mukayese yapılarak şerit metre kullanılmıştır (Kara ve Gerçekçioğlu, 1992; Ercişli, 1996).
Kuşburnu genotiplerinde, ilk çiçeklenme dönemi çiçeklerin % 10’ unun açıldığı, tam çiçeklenme % 60-70’ inin açıldığı ve çiçeklenme sonu ise, çiçeklerin yaklaşık % 90-100’ ünün açıldığı ve taç yapraklarının dökülmeye başladığı dönem olarak tespit edilmiştir (Ercişli, 1996).Bitkilerin yaprakçık sayısı ve taç şekli gözlem yoluyla, yaprak uzunluğu ve genişliği ise 0,01 mm’ye duyarlı kumpasla ölçülerek belirlenmiştir (Bolat ve Güleryüz, 1992).
ġekil 3.2. Bolu il merkezindeki 14 BL 22 genotipinin çiçeklenme döneminden bir görünüm
3.2.3.5. Toplam asitlik
Toplam asitlik tayininde, potansiyometrik titrasyon yöntemi kullanılmıştır (Yamankaradeniz, 1982). Yöntem 0.1 N NaOH kullanılarak 0.01 duyarlı pH metre ile pH 8.1 olana kadar titrasyon yapılarak gerçekleştirilmiştir. Sonuçlar g/100 g olarak, sitrik asit cinsinden saptanmıştır.
ġekil 3.3. Bolu il merkezinden alınan kuşburnu genotiplerinin toplam asitlik ölçümleri
3.2.3.6. Antioksidan içeriği
3.2.3.6.1. Örnek ekstraktlarının hazırlanması
İkibuçuk gram bitki örneği tartılıp, toplam 50 ml % 50 sulu metanol ile karıştırıcıda (Ultra turrax) homojenize edilerek ekstrakte edilmiştir. Kaba filtre kağıdından süzülen ekstraktlar 4000 x g, 3 dk., 4 °C’ de soğutmalı santrifüjde santrifüjlenmiş ve süzüntü hacmi 50 ml’ye tamamlandıktan sonra mavi bant (No 589) filtre kağıdından süzülmüştür.
3.2.3.6.2. Serbest radikal giderme etkisinin saptanması
Elde edilen ekstraktların ortama ilave edilen 1,1-difenil-2-pikrilhidrazil (DPPH•) radikalini giderme etkisini saptamak için Brand-Williams ve ark. (1995)’ nın yöntemi modifiye edilerek kullanılmıştır. Bu amaçla, elde edilen ekstraktlardan metanol ile 0.4-4 mg/ml arasında seyreltik çözeltiler hazırlanmıştır. Her bir seyreltik çözeltiden 0.1 ml alınarak üzerine 3.9 ml 6 x 10-5 M metanolle hazırlanmış DPPH• çözeltisi eklenmiş ve iyice karıştırılmıştır. Örnekler karanlıkta ve oda sıcaklığında 60 dk bekletilmiştir. Daha sonra 515 nm’ de absorbansları metanole karşı ölçülmüştür. Örneksiz DPPH• radikalinin absorbansı kontrol olarak alınmıştır.
DPPH
•
(6 x 10
-5
M) stok çözeltisinden yedi farklı konsantrasyonda hazırlanan seri çözeltilerin 515 nm’de absorbansları okunarak konsatrasyonlara karşı absorbansların lineer regresyon denklemi oluşturulmuştur:
A (515 nm)=15,278 (C DPPH)-0:0192 (R2=0,973)
Farklı konsantrasyonlarda hazırlanan örnek serilerinin okunan absorbans değerlerine karşılık gelen arta kalan DPPH• konsantrasyonları hesaplanmıştır.
% Arta kalan DPPH • = [DPPH • ]örnek / [DPPH •
]kontrol eşitliği ile hesaplanmıştır.
Arta kalan DPPH
•
yüzdesi ile deney ortamındaki örnek miktarının DPPH
•
miktarına oranı (mg örnek/mg DPPH•) arasında regresyon denklemi oluşturulmuş ve bu denklemden yararlanılarak bitki örnekleri için başlangıçtaki DPPH• konsatrasyonunu %50 azaltan örnek konsantrasyonu (Efficient Concentration = EC50) değerleri saptanmıştır. EC50 değerleri bire bölünerek 1/EC50 değeri yani antiradikal aktivite (AE) hesaplanmıştır.
3.2.3.6.3. Fe+2 ile Ģelat yapma aktivitesinin saptanması
Örneklerin Fe+2
ile şelat yapma aktivitesini saptamada Rival ve ark. (2001) tarafından uygulanan yöntemler modifiye edilerek kullanılmıştır. 6-45 mg/ml arasında değişen farklı konsantrasyonlarda hazırlanan örnek ekstraktlarından 1 ml alınmış ve 3.7 ml deiyonize su ile karıştırılmıştır. Üzerine 0.1 ml, 2 mM FeCl2 çözeltisi eklenmiş, iyice karıştırılarak 70 dk karanlıkta ve oda sıcaklığında bekletilmiştir. Daha sonra 0.2 ml 5 mM ferrozin eklenerek tekrar karıştırılmış ve 10 dak. sonra oluşan Fe+2
- ferrozin kompleksinin absorbansı 562 nm’ de ölçülmüştür. Kontrol okumada örnek yerine 1 ml su kullanılmıştır. Örneklerin Fe+2
ile şelat yapma kapasitesi aşağıdaki denklem ile hesaplanmışır (Yen ve Wu, 1999):
% Şelat yapma aktivitesi = [1- (örnek absorbansı / kontrolün absorbansı)] x 100
3.2.3.6.4. H2O2 giderme etkisinin saptanması
Baharat ve bitki ekstraktlarının H2O2 giderme yeteneği spektrofotometrik olarak
saptanabilmektedir (Ruch ve ark., 1989). Bunun için 1 ml (2, 6 ve 10 mg/ml) örnek, 3.4 ml 0.1 M fosfat tamponu (pH 7.4) ve 0.6 ml aynı tamponda hazırlanmış 43 mM H2O2
ile karıştırılmış ve 60 dk sonra 230 nm’de karışımın absorbansı ölçülmüştür. Her örnek konsantrasyonu için H2O2 içermeyen kontrol çözelti hazırlanmıştır.
Ortamdaki reaksiyona girmemiş H2O2 (mM) konsantrasyonunu saptamak için
lineer regresyon denklemi kullanılmıştır. Bunun için 3.4 ml fosfat tamponuna 0.6 ml 10, 15, 25, 43 ve 50 mM H2O2 çözeltisi eklenmiş ve 230 nm’ de absorbansları ölçülmüş,
konsantrasyona karşı absorbansların grafiği çizilerek lineer regresyon denklemi oluşturulmuştur:
A(230) = 0,0104 x C (H2O2,mM) + 0,0814 (R 2
= 0,9767)
(+)-catechin referans antioksidan olarak kullanılmıştır. Örneklerin H2O2 giderme
kapasitesi aşağıdaki denklemle hesaplanmıştır:
H2O2 giderme kapasitesi (%) = [1-(örnekte bulunan H2O2 kons./ kontrolün H2O2 kons.)]
x 100
3.2.3.6.5. Fenolik madde içeriği
Folin Ciocalteu kalorimetrik metodu kullanılarak örneklerin toplam fenolik madde içerikleri analiz edilmiştir (Singleton ve Rossi, 1965). 765 nm dalga boyu kullanılarak spektrofotometrede okuma gerçekleştirilmiştir. Toplam fenolik madde içeriği gallik asit eşdeğeri (GAE) olarak verilmiştir. Değerler mg GAE/g olarak hesaplanmıştır.
3.2.3.6.6. Toplam değiĢtirilmiĢ tartılı derecelendirme puanlarının hesaplanması
Çalışma sonucu kuşburnu genotiplerinin birbirleriyle karsılaştırılmasında, değiştirilmiş tartılı derecelendirme metodu kullanılmıştır (Bolat ve Güleryüz, 1992).
Kuşburnu genotiplerinin seçimince, değiştirilmiş tartılı derecelendirmeye esas olan meyve iriliği, verimlilik, C vitamini miktarı, meyve eti oranı, SÇKM, kuru madde miktarı, dikenlilik olmak üzere 7 kriter esas alınmıştır.
Değiştirilmiş tartılı derecelendirme yönteminde genotiplerinde genotiplerin aldıkları toplam puanların hesaplanması; her bir kritere ait oransal puanların, kriterlere ait değer puanlarıyla çarpılması sonucu elde edilen puanların toplanması şeklinde belirlenmiştir (Ercişli, 1996).
Çizelge 3. 2. Değiştirilmiş tartılı derecelendirmeye esas olan seleksiyon kriterleri ve bu kriterlerin değer
puanlarıyla her bir kritere ait oransal puanlar
DeğiĢtirilmiĢ tartılı
derecelendirmede esas alınan kriterler
Her bir kriterin değer puanları
Her bir kriterin oransal puanları
Verimlilik 10-8-2 20
Meyve iriliği (g) 10-8-6-4-2 20
Meyve eti oranı (%) 10-8-6-4-2 15
C vitamini (mg/100g) 10-8-6-4-2 15
Dikenlilik 10-7-3 10
SÇKM (%) 10-8-6-4-2 10
3.2.3.6.6.1 Seleksiyonda esas olan ve değiĢtirilmiĢ tartılı derecelendirmeye tabi tutulan meyve ve bitki özelliklerinin belirlenmesi
3.2.3.6.6.1.1. Meyve Ġriliği (g)
Her genotipten rastgele alınan 30 adet meyve 0.01 g’a duyarlı terazide tartılarak ortalamalar elde edilmiştir (Kocamaz ve Karakoç, 1994; Ercisli, 1996).
Çizelge 3. 3. İncelenen kuşburnu genotiplerinin meyve iriliğine göre puanlandırılması
Meyve iriliği (g) Değer Puanı
<1,18 2
1,18-1,57 4
1,58-1,97 6
1,98-2,37 8
>2,38 10
3.2.3.6.6.1.2. Meyve eti oranı (%)
Kuşburnu genotiplerinde “meyve eti oranı= meyve ağırlığı - çekirdek ağırlığı x 100/ meyve ağırlığı” formülüyle bulunmuştur (Kocamaz ve Karakoç, 1994; Ercişli, 1996).
Çizelge 3. 4. İncelenen kuşburnu genotiplerinin meyve eti oranlarına göre puanlandırılması
Meyve eti oranı (%) Değer Puanı
<63,43 2
63,43-66,68 4
66,69-69,94 6
69,95-73,20 8
3.2.3.6.6.1.3. Dikenlilik durumu
Kuşburnu genotiplerindeki dikenlilik, bitki ocaklarının doğrudan çıplak gözle incelenmesi ve civardaki kuşburnularla mukayesesi sonucunda tespit edilmiştir (Ercişli, 1996).
Çizelge 3. 5. İncelenen kuşburnu genotiplerinin dikenliliğine göre puanlandırılması
ġekil 3.4. Bolu il merkezindeki 14 BL 48 genotipinin genel meyve görünümü
Dikenlilik Değer Puanı
Az 3
Orta 7
3.2.3.6.6.1.4. Toplam kuru madde (Kuru randıman %)
Genotiplerin toplam kuru madde miktarları; yaş ağırlığı belirlenen belli miktardaki kuşburnu meyvelerinin etüvde 105°C’ lik sıcaklıkta sabit ağırlığa kadar kurutulmasıyla belirlenmiştir (Yamankaradeniz, 1982).
ġekil 3.5. Bolu il merkezinden alınan genotiplerinin kuru madde ölçümleri
Çizelge 3. 6. İncelenen kuşburnu genotiplerinin toplam kuru madde içeriğine göre puanlandırılması
Toplam kuru madde (%) Değer Puanı
<34,28 2
34,28-39,99 4
40,00-45,71 6
45,72-51,43 8
>51,44 10
3.2.3.6.6.1.5. Suda çözünebilir kuru madde (SÇKM %)
Kuşburnu genotiplerinin meyvelerinde suda çözünebilir kuru madde (SÇKM) miktarlarının tespiti için, bir miktar meyve suyu çıkarılıp, bundan bir damla alınarak, refraktometrede okunmuştur (Karaçalı, 1990; Cemeroğlu, 1992).
Çizelge 3. 7. İncelenen kuşburnu genotiplerinin suda çözünebilir kuru madde oranına(SÇKM %) göre
puanlandırılması
Suda çözünebilir kuru madde (%) Değer Puanı
<19,53 2
19,53-22,49 4
22,50-25,46 6
25,47-28,43 8
>28,44 10
3.2.3.6.6.1.6. C vitamin (askorbik asit) içeriği (mg/100 g)
Kuşburnu genotiplerinde, meyvelerin C vitamini içerikleri titrimetrik yönteme göre yapılmıştır. Çekirdekleri alınmış ve iki parçaya ayrılmış olan meyveler, katı meyveler ezilerek metafosforik asitle karıştırılıp, karışım filtre kağıdından süzdürüldükten sonra, 2.6 diklorofenolindofenol boyası ile titre edilerek harcanan miktar kaydedilmiştir (Anonim, 1989).
Çizelge 3. 8. İncelenen kuşburnu genotiplerinin c vitamini içeriğine göre puanlandırılması
C vitamini (mg/100g) Değer Puanı
<8,95 2 8,95-14,82 4 14,83-20,70 6 20,71-26,58 8 >26,59 10 3.2.3.6.6.1.7. Verimlilik
Kuşburnu yetiştiriciliğinde yüksek gelir elde etmek için bitkilerin verimli olması arzu edilir. Ancak doğal olarak yetişen kuşburnu bitkilerinden, bitki başına ne kadar meyve alınabileceği kesin olarak belirlenemez. Çünkü doğal olarak yayılış gösteren kuşburnu bitkilerinin kontrolsüz olarak yetişmesi, meyve olgunlaşma periyodunun uzun sürmesi, meyvelerin zamansız olarak yöre halkı tarafından toplanması, meyvelerin bitki üzerinde kuşlar ve kemirici hayvanlar tarafından yenilmesi ve meyvelerin kısa süre içerisinde bozulması gibi sebeplerden dolayı, bitki başına verimin tartılıp, matematiksel olarak tespiti mümkün değildir. Ancak bazı araştırmalarda meyve dalı üzerindeki
huzmelerin ihtiva ettiği meyve sayısına bakılarak ve aynı arazi ve iklim şartlarında bulunan çalılar birbirleri ile mukayese edilerek verim hakkında bilgi edinilmiştir (Eltez, 1983; Bolat ve Guleryüz,1992).
Çizelge 3. 9. İncelenen kuşburnu genotiplerinin verimliliğine göre puanlandırılması
Verimlilik Değer Puanı
Düşük 2
Orta 8
Yüksek 10
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA
2011–2012 yıllarında Bolu yöresinden toplanan kuşburnu genotiplerinde; meyvelerin ağırlığı (MA), uzunluğu (MU), genişliği (MG), meyve eti oranı (MEO), meyve şekil indeksi (MŞİ=MU/MG), çekirdek sayısı (ÇS), çekirdek boyu (ÇB), toplam çekirdek ağırlığı (TÇA), meyve yüzeyi (MY), bitki dikenlilik durumu (BDD), taç boyu (TB), taç eni (TE), suda çözünebilir kuru madde (SÇKM), titre edilebilir asit (TA), kuru randımanı (TKM), C vitamini içeriği ve antioksidan içerikleri saptanmıştır.
4.1. Meyvelerde Tespit Edilen Fiziksel Özellikler
2011 yılında alınan kuşburnu genotiplerinin meyve ağırlıkları 0.80-2.77 g, meyve uzunlukları 13.28-25.37 mm, meyve genişliği 9.33-15.88 mm, meyve şekil indeksi 1.16-2.23, meyve eti oranı %34.66-82.83, çekirdek sayısı 14.00-41.70 adet, çekirdek ağırlığı 0.19-0.93 g aralıklarında değişmiş, meyve dış yüzeyinin 7 tanesinde çok tüylü, 11 tanesinde az tüylü, 82 tanesinde de tüysüz olduğu görülmüştür (Çizelge 4.1).
Araştırma kapsamındaki kuşburnu genotiplerinin tam çiçeklenme tarihleri 20 Mayıs-7 Haziran arasında gerçekleşmiş olup, çiçek renkleri 57 genotipte beyaz, 32 genotipte açık pembe, 11 genotipte pembe olarak bulunmuştur, bitki boyu 0.70-3.60 m arasında, bitki eni 0.30-3.40 m arasında, bitkinin dikenlilik durumu 34 bitkide az, 27 bitkide orta, 29 bitkide fazla ve 10 bitkide çok fazla düzeyde, bitkinin yaprak boyu 34.50-65.14 cm arasında, yaprak eni 28.82-57.15 cm arasında, yaprakcık sayısı 5-7 tane arasında olduğu gözlenmiştir (Çizelge 4.2).
Değiştirilmiş tartılı derecelendirme puanlarına göre seçilen 9 genotipin meyve ağırlıkları 1.40-2.77 g, meyve uzunlukları 18.92-24.13 mm, meyve genişliği 11.80-15.88 mm, meyve şekil indeksi (MU/MG) 1.23-1.81, meyve eti oranı % 64.92-82.83, çekirdek sayısı 19.50-39.10 adet, çekirdek ağırlığı 0.35-0.79 g aralıklarında değişmiş, meyve dış yüzeyinin 1 tanesinde çok tüylü, 8 tanesinde de tüysüz olduğu görülmüştür (Çizelge 4.3).
Değiştirilmiş tartılı derecelendirme puanlarına göre seçilen 9 genotipin çiçek renkleri 6 genotipte beyaz, 2 genotipte açık pembe, 1 genotipte pembe, bitki boyu 1.40-2.00 m arasında, bitki eni 0.70-2.20 m arasında, bitkinin dikenlilik durumu 5 bitkide az, 2 bitkide orta, 2 bitkide fazla düzeyde, bitkinin yaprak boyu 43.30-56.31 cm arasında, yaprak eni 37.40-50.60 cm arasında, yaprakcık sayısı 5.33-7.00 tane arasında olduğu gözlenmiştir (Çizelge 4.4).
4.2. Meyvelerde Tespit Edilen Kimyasal Özellikler
Alınan kuşburnu genotiplerinin SÇKM değerlerinin % 16.90-31.40, toplam kuru madde miktarının % 28.58-57.15, titre edilebilir asit miktarlarının % 0.52-2.24, C vitamini içeriklerinin 153.14-1603.52 mg/100g aralıklarında olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.2).
Değiştirilmiş tartılı derecelendirme puanlarına göre seçilen 9 genotipin SÇKM değerleri % 24.50-30.50, toplam kuru madde miktarı % 32.44-56.94, titre edilebilir asit miktarları % 1.04-1.55, C vitamini içerikleri 332.47-1603.53 mg/100g arasında olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.4).
Antioksidan analizleri sonucu seçilen 9 genotipin EC50 değerinin 1.13-1.66, antiradikal aktivitenin (AE) 0.37-0.82, Fe2+ ile şelat yapma aktivitesinin %50.76-60.12, H2O2 giderme etkisinin % 49.65-70.24, fenolik madde içeriklerinin ise
Çizelge 4. 1. Bolu yöresi kuşburnularının meyve özellikleri (2011) Genotipler Meyve ağırlığı Meyve uzunluğu Meyve genişliği Meyve şekil indeksi Meyve eti oranı Meyve
yüzeyi Çekirdek ağırlığı Çekirdek sayısı 1 1,83 24,31 12,08 2,02 75,32 tüysüz 0,49 18,80 2 2,20 23,99 13,34 1,81 66,86 tüysüz 0,74 25,00 3 1,44 20,98 11,65 1,81 68,38 tüysüz 0,46 21,70 4 2,21 21,93 14,15 1,56 76,46 tüysüz 0,48 23,40 5 1,72 20,55 12,56 1,64 65,82 tüysüz 0,58 23,90 6 1,72 19,28 12,89 1,50 63,56 tüysüz 0,59 31,40 7 1,89 20,72 13,08 1,59 69,05 tüysüz 0,66 28,30 8 1,80 21,55 12,93 1,67 68,07 tüysüz 0,61 29,30 9 2,24 21,01 13,98 1,51 60,22 tüysüz 0,89 30,80 10 2,38 19,38 15,88 1,23 71,70 tüysüz 0,79 39,10 11 2,02 19,53 14,07 1,40 65,40 az tüylü 0,70 29,50 12 2,77 22,03 15,49 1,43 74,40 tüysüz 0,71 31,70 13 1,84 21,83 12,66 1,74 69,02 çok tüylü 0,57 25,60 14 2,10 19,20 14,53 1,32 60,41 tüysüz 0,83 37,40 15 1,05 18,55 10,03 1,86 60,95 tüysüz 0,41 20,60 16 1,36 19,93 11,57 1,72 77,89 az tüylü 0,30 16,40 17 2,05 22,54 13,10 1,73 63,36 tüysüz 0,75 23,60 18 1,23 21,20 10,70 1,99 63,32 tüysüz 0,45 23,80 19 1,50 21,28 11,15 1,91 72,61 tüysüz 0,41 17,20 20 1,29 18,68 11,11 1,69 80,67 tüysüz 0,25 19,80 21 1,52 20,23 11,99 1,70 61,27 tüysüz 0,59 28,20 22 2,67 23,79 14,45 1,65 79,78 tüysüz 0,54 19,70 23 1,12 16,84 11,01 1,53 79,40 tüysüz 0,23 14,00 24 1,61 18,74 12,21 1,54 66,46 tüysüz 0,54 27,20 25 1,17 17,51 10,99 1,60 66,76 tüysüz 0,39 29,10 26 1,51 19,43 12,10 1,62 68,21 az tüylü 0,48 22,80 27 1,33 17,26 11,68 1,48 62,41 az tüylü 0,50 28,90 28 0,80 16,17 9,33 1,74 76,25 tüysüz 0,19 14,60 29 1,45 18,86 12,24 1,56 55,96 tüysüz 0,64 28,90 30 1,15 17,94 11,22 1,60 57,39 tüysüz 0,49 23,00 31 1,28 19,86 11,70 1,70 67,97 tüysüz 0,41 22,50 32 1,00 13,28 11,48 1,16 64,00 tüysüz 0,36 24,40 33 1,22 18,23 11,01 1,69 67,12 tüysüz 0,40 19,60 34 1,07 17,30 10,40 1,67 73,75 az tüylü 0,28 16,00 35 1,11 18,58 10,32 1,80 60,24 tüysüz 0,44 23,40 36 2,56 24,13 14,04 1,72 82,83 tüysüz 0,44 20,70 37 1,16 18,23 10,72 1,71 66,38 tüysüz 0,39 21,80 38 1,37 20,58 10,83 1,90 61,95 tüysüz 0,52 23,80 39 1,74 21,35 12,48 1,72 79,92 tüysüz 0,35 19,70 40 1,50 16,46 12,53 1,32 67,41 tüysüz 0,49 28,40 41 1,72 17,53 13,04 1,35 68,67 tüysüz 0,54 28,10 42 1,75 19,43 12,68 1,54 65,65 tüysüz 0,60 29,00 43 1,42 20,41 11,58 1,77 34,66 az tüylü 0,93 35,00 44 1,39 18,67 12,01 1,56 71,94 az tüylü 0,39 29,80 45 1,68 21,95 11,82 1,86 68,45 çok tüylü 0,53 25,30 46 2,27 23,22 13,39 1,73 63,00 tüysüz 0,84 41,70 47 1,86 18,28 13,80 1,33 61,83 tüysüz 0,71 40,00 48 1,50 18,92 12,74 1,49 76,72 çok tüylü 0,35 19,50 49 1,64 20,21 12,05 1,69 69,45 tüysüz 0,50 31,20 50 1,18 18,09 10,66 1,70 76,34 tüysüz 0,28 14,30
51 1,40 19,12 11,80 1,62 64,92 tüysüz 0,49 28,10 52 1,41 20,73 11,45 1,81 78,72 tüysüz 0,30 17,90 53 1,38 18,41 11,98 1,54 61,69 tüysüz 0,53 32,20 54 1,64 20,71 12,29 1,69 71,95 tüysüz 0,46 23,70 55 1,72 20,64 12,45 1,66 64,02 tüysüz 0,62 32,10 56 1,67 24,82 11,18 2,23 74,85 tüysüz 0,42 22,00 57 1,20 20,54 10,58 1,95 74,93 az tüylü 0,30 16,10 58 1,71 24,05 11,80 2,04 71,98 tüysüz 0,48 25,20 59 1,18 18,42 10,78 1,72 73,65 tüysüz 0,31 22,50 60 1,98 22,10 12,95 1,71 69,75 tüysüz 0,60 30,90 61 1,50 20,38 11,50 1,78 73,94 tüysüz 0,39 21,90 62 1,92 25,37 12,48 2,04 67,13 tüysüz 0,63 29,60 63 0,90 16,31 10,05 1,63 67,90 tüysüz 0,29 24,10 64 1,16 20,71 10,80 1,92 74,06 tüysüz 0,30 20,50 65 1,58 17,96 13,15 1,37 70,25 tüysüz 0,47 24,70 66 1,28 20,03 11,04 1,82 75,00 tüysüz 0,32 22,20 67 1,13 19,43 10,43 1,87 78,76 tüysüz 0,24 20,00 68 1,78 18,05 13,51 1,35 69,04 tüysüz 0,55 26,80 69 1,34 20,97 10,95 1,92 80,65 tüysüz 0,26 19,90 70 1,37 21,17 10,91 1,95 72,99 tüysüz 0,37 25,50 71 1,18 19,94 10,76 1,86 78,87 tüysüz 0,25 23,10 72 0,95 19,48 9,64 2,03 73,68 tüysüz 0,25 20,20 73 1,68 20,56 12,30 1,68 68,39 tüysüz 0,53 29,90 74 1,86 23,18 12,53 1,85 62,97 tüysüz 0,69 31,60 75 1,42 17,39 11,92 1,46 64,08 tüysüz 0,51 25,30 76 1,91 19,09 13,60 1,41 68,64 tüysüz 0,60 26,60 77 1,27 16,01 11,57 1,39 58,95 tüysüz 0,52 22,00 78 1,52 17,49 12,48 1,41 61,93 tüysüz 0,58 22,60 79 1,29 15,87 11,74 1,35 65,03 tüysüz 0,45 23,70 80 1,08 14,69 10,98 1,34 50,15 tüysüz 0,54 26,70 81 0,96 14,82 10,18 1,46 66,67 az tüylü 0,32 20,70 82 1,45 20,30 11,03 1,85 48,97 tüysüz 0,74 30,00 83 1,79 22,27 12,17 1,84 56,34 az tüylü 0,78 29,20 84 1,33 18,81 11,59 1,63 58,00 tüysüz 0,56 26,50 85 1,61 19,36 12,93 1,50 65,84 çok tüylü 0,55 24,30 86 1,02 18,47 11,00 1,70 70,49 çok tüylü 0,30 18,80 87 1,88 18,59 13,54 1,38 59,12 tüysüz 0,77 29,90 88 1,70 20,21 13,05 1,55 62,35 tüysüz 0,64 29,90 89 1,46 17,45 12,26 1,42 63,78 tüysüz 0,53 23,60 90 1,20 19,61 11,05 1,78 64,27 tüysüz 0,43 30,90 91 1,81 20,91 12,64 1,66 68,01 tüysüz 0,58 30,90 92 1,33 17,91 11,14 1,61 63,25 tüysüz 0,49 25,20 93 1,60 20,31 12,21 1,67 65,70 çok tüylü 0,55 26,40 94 1,67 21,61 12,21 1,78 68,26 az tüylü 0,53 28,10 95 1,88 20,01 13,28 1,51 70,69 az tüylü 0,55 33,00 96 1,61 16,96 13,06 1,30 67,77 tüysüz 0,52 23,50 97 1,44 15,74 11,78 1,34 60,51 tüysüz 0,57 26,20 98 2,01 21,60 13,61 1,59 65,23 tüysüz 0,70 26,00 99 1,33 18,67 11,79 1,59 68,50 tüysüz 0,42 23,20 100 1,65 20,63 12,11 1,71 60,08 tüysüz 0,66 28,90
