SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
OSMANLI DÖNEMİNDE SEYDİŞEHİR KENTİNİN
FİZİKÎ VE SOSYOEKONOMİK YAPISI
AYŞE DEĞERLİ
074102031001
(DOKTORA TEZİ)
DANIŞMAN:
PROF. DR. YUSUF KÜÇÜKDAĞ
Bu çalışma Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından 09103022 nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir.
İÇİNDEKİLER TABLOSU
İÇİNDEKİLER ... I
BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... XIV
TEZ KABUL FORMU ... XV
ÖN SÖZ ... XVI
ÖZET ... XVIII
SUMMARY ... XIX
KISALTMALAR ... XX
TABLOLAR LİSTESİ ... XXII
GİRİŞ ... 1
1. Arşiv Belgeleri ... 4
1. 1. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Tasnifleri ... 5
1. 1. 1. Hurufat Defterleri ... 5
1. 1. 2. Diğer Vakıf Kayıtları ... 6
1. 2. Kadı Sicilleri ... 6
1. 3. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri ... 8
1. 3. 1. Şikâyet Defterleri ... 9
1. 3. 2. Karaman Ahkâm Defterleri ... 10
1. 3. 3. Ayniyat Defterleri ... 10
1. 3. 4. Avarız Defterleri ... 11
1. 3. 5. Maliye Dairesi Defterleri ... 12
1. 3. 6. Tahrir Defterleri ... 12
1. 3. 7. Evkaf Defterleri ... 13
1. 3. 8. Nüfus Defterleri ... 15
1. 3. 9. Temettuat Defterleri ... 15
1. 3. 10. Diğer Belge Tasnifleri ... 17
1. 4. Konya Maarif Arşivi Defterleri ... 17
1. 5. Seydişehir Merkez İlköğretim Okulu Arşivi ... 18
2. 1. Makālât-ı Seyyid Hârûn ... 18
2. 2. Didiği Sultan Menakıpnamesi ... 19
3. Kronikler ... 19
3. 1. Karamanoğulları’na Dair Kronikler ... 20
3. 1. 1. Şikari Tarihi ... 20
3. 2. Osmanlı Dönemi Kronikleri ... 20
3. 2. 1. Tevârih-i Âl-i Osmanlar ... 20
3. 2. 2. Diğer Kronikler ... 21
3. 3. Münşeat Mecmuaları ... 21
3. 3. 1. Münşeatü’s-Selâtin ... 21
4. Seyahatnameler ... 22
4. 1. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ... 22
5. Coğrafi Eserler ... 22
5. 1. Cihannüma ... 22
5. 2. Coğrafya-yı Osmanî ... 22
5. 3. Coğrafya-yı Tabiî ve İktisadî ... 23
6. Konya Vilâyet Salnâmeleri ... 23
7. Türkiye’nin Sıhhî-yi İctimâî Coğrafyası: Konya Vilayeti ... 24
8. Telif Eserler ... 24
BİRİNCİ BÖLÜM SEYDİŞEHİR’İN TARİHÇESİ, FİZİKİ VE DEMOGRAFİK YAPISI I. SEYDİŞEHİR’İN TARİHÇESİ ... 25
1. Seydişehir Adı ... 25
2. İlk Çağda Seydişehir ... 25
3.Roma ve Bizans Zamanlarında Seydişehir ... 26
4. Türkiye Selçukluları Döneminde Seydişehir ... 27
5. Eşrefoğulları Döneminde Seydişehir ... 28
6. Hamidoğulları İdaresinde Seydişehir ... 29
7. Karamanoğulları Döneminde Seydişehir ... 30
1. Kentin Coğrafi Konumu ... 32
2. Kentin Fiziki Yapısı ... 33
2. 1. Seydişehir Kalesi ... 35
2. 2. Seydişehir’in Mahalleleri ... 37
2. 3. Çarşı ve Pazar Yerleri ... 41
2. 3. 1. Şehir Çarşısı ... 42 2. 3. 2. Arasta Çarşısı ... 43 2. 3. 3. Suk-i Sultanî ... 44 2. 3. 4. Bedesten/Bezzazlar Çarşısı ... 44 2. 3. 5. Buğday Pazarı ... 45 2. 3. 6. Boğasıcılar Pazarı ... 45 2. 3. 7. Avratlar/Karılar Pazarı ... 46 2. 3. 8. Odun Pazarı ... 46 2. 3. 9. Debbağhane ... 47 2. 3. 10. Dikiciler Çarşısı ... 47 2. 3. 11. Kalaycılar Çarşısı ... 48 2. 3. 12. Nalbantlar Çarşısı ... 48 2. 3. 13. Semerciler Çarşısı ... 49
III. SEYDİŞEHİR’İN DEMOGRAFİK YAPISI ... 49
1. Aile Yapısı ve Çocuk ... 49
1. 1. Nişan, Mihr, Evlenme ... 50
1. 2. Boşanmada Nafaka ... 55
1. 3. Çocuk ... 56
2. Seydişehir Kent Merkezinin Demografik Yapısı ... 59
2. 1. Seydişehir’in Nüfusu ... 59
2. 1. 1. Sultan II. Mahmud Dönemine Kadar Seydişehir’in Nüfusu ……… ... 60
2. 1. 2. Sultan II. Mahmud Dönemi ile Sonrasında Seydişehir’in Nüfusu ………. ... 66
Kadar Seydişehir’in Nüfusu
2. 1. 2. 2. Tanzimat ve Sonrasında Seydişehir Kent
Merkezinin Nüfusu ... 74
2. 1. 3. Seydişehir’de İmtiyazlı Gruplar ... 77
2. 1. 3. 1. Seyitler ... 78
2. 1. 3. 2. Zaviyedarlar ve Dervişler ... 83
2. 2. Seydişehir’de Diğer Farklı Gruplar ... 85
2. 2. 1. Gayrimüslimler ... 85
2. 2. 2. Çingeneler ... 87
2. 2. 3. Köleler ... 87
2. 3. Seydişehir’de Nüfus Hareketleri ... 92
2. 3. 1. Seydişehir’e Göçler ... 92
2. 3. 2. Seydişehir’e Sürgünler ... 94
2. 3. 3. Seydişehir’den Başka Yerlere Göçler ve Sürgünler ... 98
İKİNCİ BÖLÜM ... 101
OSMANLI DÖNEMİNDE SEYDİŞEHİR’İN İDARİ YAPISI ... 101
1. Seydişehir Vilayeti ... 101
2. Kaza Olarak Seydişehir ... 102
3. Seydişehir Kazası’na Bağlı Köyler ... 104
4. Tanzimat Öncesi Dönemde Seydişehir Kazası’ndaki İdari Görevliler ... 107 4. 1. Kadı ... 107 4. 2. Naip ... 110 4. 3. Subaşı ... 113 4. 4. Mahalle İmamları ... 114 4. 5. Hatip ... 117 4. 6. Müftü ... 119 4. 7. Müderrisler ... 120 4. 8. Nakibüleşraf Kaymakamı ... 123 4. 9. Mütevelliler ... 126
4. 10. Âyanlar ... 130
5. Sultan II. Mahmud-1920 Arası İdari Yapı ve Önde Gelen Kaza Görevlileri ... 132
5. 1. Kaza Müdürü, Kaymakam, Kaza İdare Meclisi ... 132
5. 1. 1. Kaza Müdürü ... 132
5. 1. 2. Kaymakam ... 134
5. 1. 3. Kaza İdare Meclisi ... 138
5. 2. Belediye, Belediye Reisi ve Belediye Meclisi ... 139
5. 2. 1. Belediye ve Belediye Reisi ... 140
5. 2. 2. Belediye Meclisi ... 140
5. 3. Muhtarlar ... 141
5. 4. Mal ve Tahrirat Müdürü ... 142
5. 5. Tapu Memuru/Kâtibi ... 143
5. 6. Nüfus Memuru ... 143
5. 7. Seydişehir’de Nizami Mahkemeler ... 144
5. 7. 1. Meclis-i Deavi ... 144
5. 7. 2. Bidayet Mahkemesi ... 144
6. Kentiçi Güvenliğin Sağlanması ... 145
6. 1. Yeniçeri Askerleri ... 146
6. 2. Mansure ve Nizamiye Askeri ... 147
6. 3. Redif Kuvvetleri ... 150 6. 4. Zaptiye Teşkilatı ... 151 6. 5. Polis Teşkilatı ... 152 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ….. 154 OSMANLI DÖNEMİ SEYDİŞEHİRİ’NDE İDARİ VE SOSYAL YAPILAR I. İDARİ YAPILAR ... 154
1. Hükümet Konağı ... 154
2. Hapishane ... 156
2. 2. Kadın Hapishanesi ... 157 3. Askerî Yapılar ... 158 3. 1. Kışlalar …… 158 3. 2. Askerî Depolar …… 160 4. Telgrafhane ... 161 II. DİNÎ YAPILAR ... 162 1. Cami ve Mescitler ... 162
1. 1. Seydişehir Mahallelerindeki Cami ve Mescitler ... 162
1. 1. 1. Alaylar Mahallesi’ndeki Camiler ... 162
1. 1. 1. 1. Abdülaziz Ağa/Hoca Recep/Muallimhane Camii ... 162
1. 1. 1. 2. Emir/ Emirler/Emir Halife Camii ... 165
1. 1. 1. 3. Türbe Camii ... 165
1. 1. 2. Alaylar Mahallesi’ndeki Mescitler ... 165
1. 1. 2. 1. Abdüllatif/Abdüllatif Çelebi Mescidi ... 165
1. 1. 2. 2. Abdünnebi Efendi Mescidi ... 166
1. 1. 2. 3. Alâeddin Mescidi ... 166
1. 1. 2. 4. Alaylar Mescidi ... 167
1. 1. 2. 5. Beyler Mescidi ... 167
1. 1. 2. 6. Hudavirdi Mescidi ... 167
1. 1. 2. 7. Mahmud Efendi Mescidi ... 168
1. 1. 2. 8. Hacı Mustafa Mescidi ... 168
1. 1. 2. 9. Kitaplıoğlu Mescidi ... 168
1. 1. 3. Cami-i Cedid Mahallesi’ndeki Camiler ... 169
1. 1. 3. 1. Cami-i Cedid/ Yeni Cami/Siyamizade Camii ... 169
1. 1. 4. Cami-i Cedid Mahallesi’ndeki Mescitler ... 169
1. 1. 4. 1. Aydoğmuş Mescidi ... 169
1. 1. 5. Cami-i Kebir Mahallesi’ndeki Mescitler ... 170
1. 1. 6. Debbağhane Mahallesi’ndeki Mescitler ... 170
1. 1. 6. 1. Pazarbaşı Mescidi ... 170
1. 1. 6. 2. Beyzade Mescidi ... 170
1. 1. 6. 3. Debbağhane Mahallesi Mescidi ... 171
1. 1. 6. 4. Safaoğlu Mescidi ... 171
1. 1. 6. 5. Şerefşirin Mescidi ... 171
1. 1. 7. Değirmenci Mahallesi’ndeki Mescitler ... 172
1. 1. 7. 1. Abdi Çelebi/Hacı Abdi Mescidi ... 172
1. 1. 7. 2. Abdulgani Mescidi ... 172
1. 1. 7. 3. Çaşad Hoca Mescidi ... 172
1. 1. 7. 4. Değirmenci Mahallesi Mescidi ... 172
1. 1. 7. 5. Derviş Çelebi Mescidi ... 173
1. 1. 7. 6. Dülgerli Mescidi ... 173
1. 1. 7. 7. Kazanlı Ali Mescidi ... 174
1. 1. 7. 8. Hacı Ahmed Mescidi ... 174
1. 1. 7. 9. Hüseyin Halife Mescidi ... 174
1. 1. 7. 10. Memiş Hoca Mescidi ... 174
1. 1. 7. 11. Şaşel Hoca Mescidi ... 175
1. 1. 7. 12. Zedkûr Gölü Mescidi ... 175
1. 1. 8. Hacı Mustafa/Hacı Nasuh Mahallesi’ndeki Camiler ... 175
1. 1. 8. 1. Hacı Nasuh Camii ... 175
1. 1. 9. Hacı Seyyid Ali Mahallesi’ndeki Mescitler ... 176
1. 1. 9. 1. Abdülcabbar Mescidi ... 176
1. 1. 9. 2. Eskilli Mescidi ... 176
1. 1. 9. 3. Hacı Seyyid Ali Mescidi ... 177
1. 1. 9. 4. İbrahim Efendi Mescidi ... 177
1. 1. 9. 5. Karılar/Avradlar Pazarı Mescidi ... 177
1. 1. 10. KiçikapıMahallesi’ndeki Camiler ... 177
1. 1. 10. 1. Seyit Harun Camii ... 177
1. 1. 11. 1. Abdülhalim Mescidi ... 178
1. 1. 11. 2. Kızılcalar Mahallesi Mescidi ... 179
1. 1. 11. 3. Kızılcalar Mahallesi’ndeki Diğer Mescitler ... 179
1. 1. 12. Sofuhane/Sofhane Mahallesi’ndeki Camiler ... 180
1. 1. 12. 1. Sofuhane/Sofhane Camii ... 180
1. 1. 13. Sofuhane/Sofhane Mahallesi’ndeki Mescitler ... 180
1. 1. 13. 1. Arpalı Mescidi ... 180
1. 1. 14. Ulukapı Mahallesi’ndeki Camiler ... 181
1. 1. 14. 1. Araplar Camii ... 181
1. 1. 15. Ulukapı Mahallesi’ndeki Mescitler ... 181
1. 1. 15. 1. Filoğlu Mescidi ... 181
1. 1. 15. 2. Hacı Ahmed Mescidi ... 181
1. 1. 15. 3. İvaz Çelebi Mescidi ... 182
1. 1. 15. 4. Ulukapı Mahallesi Mescidi ... 182
1. 1. 15. 5. Küçük Mescit ... 182
1. 2. Kent Merkezindeki Diğer Cami ve Mescitler ... 182
1. 2. 1. Buğday Pazarı/Semerciler Mescidi ... 182
1. 2. 2. Veysi Han/Arslan Ağa/Bâzargan Hânı/Sultan Camii ... 183
1. 2. 3. Arasta Mescidi ... 183
1. 2. 4. Çomaklı Mescidi ... 183
1. 2. 5. Kalaycı Mescidi ... 183
2. Tekke ve Zaviyeler ... 184
2. 1. Kent Merkezindeki Tekke ve Zaviyeler ... 185
2. 1. 1. Seyit Harun Veli Tekkesi ... 185
2. 1. 2. Şeyh Baba Tekkesi ... 185
2. 1. 3. Şeyh Ahmed/Devetaşı Zaviyesi ... 185
2. 1. 4. Melik Gazi Zaviyesi ... 186
2. 1. 5. Âb-ı Germ/Yusuf Oğlu Mehmed Zaviyesi ... 186
2. 1. 7. Pınarbaşı Zaviyesi ... 186
3. Türbeler ... 187
3. 1. Seyit Harun Türbesi ... 187
3. 2. Halife Sultan Türbesi ... 188
3. 3. Rüstem Bey ve Sultan Hatun Türbesi ... 189
3. 4. Muallimhane Türbesi ... 190
3. 5. Emirler Türbesi ... 191
3. 6. Şeyh Abdullah Efendi Türbesi ... 191
3. 7. Hacı Yusuf Efendi Türbesi ... 193
3. 8. Şeyh Mehmed Emin Türbesi ... 194
3. 9. Alaiyeli Türbesi ... 194
4. Seyit Harun İmareti ... 195
III. EĞİTİM KURUMLARI 1. Klasik Eğitim Kurumları ... 196
1. 1. Mektepler ... 196
1. 1. 1. Alaylar Mahallesi Mektebi ... 197
1. 1. 2. Debbağhane Mahallesi Mektebi ... 197
1. 1. 3. Değirmenci Mahallesi Mektebi ... 198
1. 1. 4. Kızılcalar Mahallesi Mektebi ... 198
1. 1. 5. Sofuhane Mahallesi Mektebi ... 198
1. 1. 6. Osman Efendi Muallimhanesi ... 198
1. 1. 7. Hoca Recep/Cemile Hatun Muallimhanesi ... 199
1. 1. 8. Abdüllatif Efendi/Abdüllatif Çelebi Muallimhanesi ... 200
1. 2. Medreseler ... 200
1. 2. 1. Seyit Harun/Haruniye Medresesi ... 202
1. 2. 2. Hacı Mahmud Efendi Medresesi ... 204
1. 2. 3. Kara İbrahim Efendi/Avniyye Medresesi ... 204
1. 2. 4. Şeyh Nuri Efendi Medresesi ... 204
1. 2. 6. Davud Ağa Medresesi ... 205
1. 2. 7. Şeyh Abdullah Efendi Medresesi ... 205
1. 2. 8. Ağaçpazarı Medresesi ... 205
1. 2. 9. Cami-i Cedid Medresesi ... 206
1. 2. 10. Debbağhane Medresesi ... 206
2. Modern Eğitim Kurumları ... 206
2. 1. Okulöncesi Eğitim ... 206 2. 1. 1. Şube Sınıfları ... 206 2. 1. 2. Sıbyan Sınıfları ... 207 2. 2. İptidailer ... 208 2. 2. 1. Kız İptidaileri ... 209 2. 2. 2. Seydişehir İptidaisi ... 210
2. 2. 3. Aşağı Mahalle İptidaisi ... 210
2. 2. 4. Cami-i Cedid Mahallesi İptidaisi ... 212
2. 2. 5. Türbe Mahallesi İptidaisi ... 212
2. 2. 6. Rehber-i Meşrutiyyet Mekteb-i İptidaisi ... 212
2. 2. 7. Mustafa Necip Bey Mekteb-i İptidaisi ... 213
2. 2. 8. Numune-i Terakki-yi İnas/Numune Mektebi ... 215
2. 2. 9. Merkez İbtidai/Merkez Zükur/Merkez Erkek/Merkez İlk Erkek Mektebi ... 216
2. 3. Rüştiye Mektebi ... 218
3. Kütüphaneler ... 224
3.1. Haruniye Medresesi Kütüphanesi …… 224
IV. SOSYAL HİZMET YAPILARI ... 224
1. Kervansaraylar ve Hanlar ... 224
1. 1. Seydişehir’de Kervansaraylar ... 225
1. 2. Seydişehir’de Hanlar ... 227
1. 2. 1. Arslan Ağa Hanı ... 227
1. 2. 2. Hacı Ahmet Hanı ... 228
1. 2. 4. Köse İbiş Hanı ... 229
1. 2. 5. Ak Mehmed Hanı ... 230
2. Hamamlar ... 230
2. 1. Seyit Harun Hamamı ... 230
2. 2. Hacı Nasuh Hamamı ... 232
2. 3. Ilıca Hamamı ... 233
3. Çeşmeler ... 233
3. 1. Hacı Hasan Çeşmesi ... 233
3. 2. Ahmed Ağa Çeşmesi ... 234
3. 3. Değirmenci Çeşmesi ... 234
3. 4. Mustafa Efendi Çeşmesi ... 235
3. 5. Hacı Mustafa Çeşmesi ... 235
3. 6. Yeni Cami Çeşmesi ... 235
3. 7. Tüfekçi Osman Çeşmesi ... 236
3. 8. Ağazade Çeşmesi ... 236
3. 9. Alaylar Çeşmesi ... 237
3. 10. Hakkı Ağa Çeşmesi ... 237
3. 11. Derviş Ali Ağa Çeşmesi ... 237
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ... 238
KENTİN EKONOMİK YAPISI ... 238
I. TARIM VE HAYVANCILIK ... 238
1. Tarımsal Üretim ... 239
2. Hayvancılık ... 242
3. Balıkçılık ... 244
4. Arıcılık ... 245
II. TİCARİ HAYAT ... 246
III. ESNAF GRUPLARI ... 248
1. Geleneksel Düzen ... 248
2. Meslek Dalları ... 251
1. Leblebicilik ... 253 2. Değirmencilik ... 254 3. Deri İmalatı ... 256 3. 1. Kasaplar ... 256 3. 2. Debbağlar ... 256 3. 3. Dikiciler ... 257 3. 4. Köşkerler ... 258 3. 5. Yemeniciler ... 258 3. 6. Saraçlar ... 258 4. Boyacılar ... 269 5. Ekmekçiler ... 260 6. Çömlekçi Kârhanesi …… 261 7. Kiremit Ocağı ... 261
V. SEYDİŞEHİR’İN EKONOMİSİNİ ETKİLEYEN DİĞER FAKTÖRLER ... 261 1. Aşar Vergisi ... 262 2. Ağnam Vergisi ... 271 3. Avarız Vergisi ... 273 4. Virgü ... 278 5. Temettu Vergisi ... 279
6. Menafi-i Umumiye Sandığı/Meclis-i Menafi/Mal Sandığı ... 286
7. Ziraat Bankası ... 288
VI. SEYDİŞEHİR’DE VAKIFLAR ... 289
1. Seyit Harun Veli Manzumesi Vakıfları ... 289
1. 1. Seyit Harun Vakfı Gelirleri ... 290
1. 2. Seyit Harun Vakfı Giderleri ... 295
2. Hoca Recep Kızı Cemile Hatun Vakfı ... 298
3. Emirler Camii ve Türbesi Vakfı ... 299
5. Rüstem Bey Türbesi Vakfı ... 300
6. Bahadır Ağa Vakfı ... 301
7. La‘l Paşa Evladı Vakfı ... 302
8. Evlâd-ı Yusuf Fakih Vakfı ... 302
9. Musa Fakih oğlu Seydi Ali Hızır Vakfı ... 302
10. Hasan oğlu Hızır Ahmed Vakfı ... 302
11. Pazarkapısı Mescidi Vakfı ... 303
12. Kiçikapı Mescidi Vakfı ... 303
13. Ulu-Kapı Mescidi Vakfı ... 303
14. Sofiyân/Sofular Mescidi Vakfı ... 304
15. Derviş Abdülkerim Veled-i Şeyh Musa Vakfı ... 304
SONUÇ ... 305
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı: AYŞE DEĞERLİ Numarası: 074102031001
Ana Bilim / Bilim Dalı: TARİH / Yeniçağ Tarihi
Programı: DOKTORA
Tezin Adı : OSMANLI DÖNEMİNDE SEYDİŞEHİR KENTİNİN FİZİKİ VE SOSYOEKONOMİK YAPISI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Öğrencinin imzası (İmza)
ÖN SÖZ
Şehir tarihine dair çalışmalar, çok renkli mozaik taşlarından oluşan ve sonradan bozulan bir resmin dağılan parçalarını bulup resmi tekrar yapmaya benzer. Eski bilgileri, aranan formatlara uygun olarak bulmak imkânsızdır. Önemli olan, araştırmacının tarihe ait hangi bilginin hangi bütüne ait olduğunu çözmesidir. Bu çalışmanın amacı, Türk tarihinde önemli bir yeri olan Seydişehir kentinin Osmanlı Dönemi’ndeki fiziki, sosyal, ekonomik, demografik ve kültürel yapısını ve zaman içinde meydana gelen değişimi ortaya çıkarmaktır. Bunun için Ankara, İstanbul, Konya ve Seydişehir’deki değişik arşiv ve kütüphanelerde bulunan bilgi ve belgelerden yararlanılarak çalışma hazırlanmıştır.
Çalışma, giriş hariç dört ana bölümden oluşmuştur. Giriş bölümünde; çalışmanın konusu, sınırlandırılması ve kaynaklar hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde kentin tarihçesi ile fiziki ve demografik yapısı; ikinci bölümde idari yapısı; üçüncü bölümde kentteki idari ve sosyal yapılar; dördüncü bölümde ise ekonomik yapı ve vakıflar ele alınmıştır.
Bu çalışmada 1467-1920 yılları arasındaki Seydişehir kent merkezinin fiziki ve sosyoekonomik yapısı ortaya konmaya çalışılmıştır. Kentin kuruluşunun 1300’lü yılların başına dayanması hasebiyle 1467’den önceki dönem kısa da olsa incelenmiştir. Çalışma döneminin uzun olması, bazı güçlükleri beraberinde getirmiştir. Kadı Sicilleri, kent tarihi çalışmalarında en otantik kaynaktır. Ancak Seydişehir Kadı Sicilleri 1871 tarihinden itibaren başlamaktadır. Tanzimat’tan sonra tutulan sicillerdeki bilgilerin içeriği de daralmıştır. Bu durum Seydişehir kent tarihi açısından önemli bir eksikliktir. Diğer taraftan 1467-1800 yılları arasına dair ekonomiye yönelik arşiv kayıtları daha ziyade Seydişehir Kazası’nın geneline hitap etmektedir. Yani ulaşılan veriler, kazaya bağlı köylerle birlikte genel bir tablo ortaya koymaktadır. Oysa ki bu çalışmanın alanı Seydişehir kent merkezi ile sınırlıdır. Bu nedenle kaza geneliyle ilgili ulaşılabilen demografik ve ekonomik bilgiler ana metin içerisinde verilmemiş, çoğu kez dipnotlarda sunulmuştur. Bu durum, kent merkezine dair bazı konularda kronolojik kopmalara yol açmıştır. Orta ölçekli bir Anadolu kenti
olarak Seydişehir merkezine dair böyle bir sorunun yaşanması olağan karşılanmalıdır.
Bu çalışmam sırasında çok yakın ilgi ve desteğini gördüğüm hocalarım bulunmaktadır. Öncelikle, çalışmamın nitelik kazanmasında en büyük paya sahip olan danışmanım Sayın Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ’a, verdikleri desteklerden dolayı minnettarlığımı ifade etmek isterim. Tez İzleme Komitesi üyeleri Sayın Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Zekeriya BÜLBÜL’e tez aşamasındaki yapıcı eleştiri ve katkılarından dolayı teşekkür ederim. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cumhuriyet Arşivi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi çalışanları ile Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Müdürü Bekir ŞAHİN Bey’e müteşekkirim.
Ayrıca 09103022 numaralı Doktora Tez Projesi olarak bu çalışmaya destek veren Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’nü de burada anmak isterim. Son olarak Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu’nun dört yıl süreyle tarafıma sağlamış olduğu doktora bursiyerliği çerçevesinde verdiği maddi desteğe teşekkür ederim.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ÖZET
Seydişehir, kent merkezinin kuruluşu itibariyle Eşrefoğulları Dönemi’ne kadar uzanan ve 700 yıldan daha uzun bir geçmişe sahip olan orta ölçekli yerleşim yerlerinden biridir. XV. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı idaresine girmesi ile Seydişehir, nüfus bakımından büyümüş ve orta halli bir Anadolu kenti haline gelmiştir. XIX. yüzyıldan itibaren kent merkezinde Gayrimüslim nüfusa rastlanmakla birlikte Müslümanlarla aynı mahallelerde yaşadıkları görülmüştür. Seydişehir, sahip olduğu ekonomik potansiyel ile Konya ve çevresinin önemli ekonomik merkezlerinden biri olmuştur. Çeşitli zanaat dallarının gelişmesi ile sahip olduğu ekonomik zenginliği XIX. yüzyıl sonlarına kadar korumuştur. Çeşitli vakıf eserleri ile önemli bir kültür merkezi vazifesini de görmüştür. XIX. yüzyıldan itibaren hem Konya’nın diğer yerleşim birimleriyle; hem de İstanbul, Kıbrıs, İzmir gibi şehirler ile Seydişehir arasında göç hareketi yaşanmıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde ise, özellikle Etibank Alüminyum Tesisleri’nin kurulmasıyla, kent mekanı büyümüş, demografik ve ekonomik büyümeyi tecrübe etmiş ve nihayetinde ise idari olarak ilçe statüsü kazanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Seydişehir, Konya, Osmanlı Dönemi, Şehir Tarihi, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Hayat.
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı: AYŞE DEĞERLİ Numarası 074102031001
Ana Bilim / Bilim Dalı: TARİH / Yeniçağ Tarihi
Programı: DOKTORA
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ
Tezin Adı : OSMANLI DÖNEMİNDE SEYDİŞEHİR KENTİNİN FİZİKİ VE SOSYOEKONOMİK YAPISI
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
SUMMARY
As having 700-year-history, Seydişehir is one of the middle ranged-settlement in Anatolia dating back to the period of Eşrefoğulları. Just after it has been subordinated under the Ottoman authority, its population grew up in number and became a middle-ranged Anatolian town in the second half of the 15th century. There has been non-Muslim population in Seydisehir since the 19th century, and they have lived in the same neighborhood along with Muslims. Thanks to its economic potential, Seydisehir has become one of the most important market center around Konya. Being able to specialize in various manufacturing fields, it had maintained its economic prosperity until the end of the 19th century. It has also served as an important cultural center with the contribution of religious foundations. Since the 19th century, it experienced also a traffic of human beings from Istanbul, Cyrprus, İzmir as well as other settlements of Konya and vice versa. In Republican era, especially after the establishment of Etibank Aluminium Factory its space grew in size, experienced demographical and economic growth, ultimately its status administratively has been changed into borough.
Anahtar Kelimeler: Seydişehir, Konya, Osmanlı Era, City History, Social, Cultural and Economic Life.
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı: AYŞE DEĞERLİ Numarası 074102031001
Ana Bilim / Bilim Dalı: TARİH / Yeniçağ Tarihi
Programı: DOKTORA
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ
Tezin Adı : Physical and Socio-Economic Structure of Seydişehir in Ottoman Era
KISALTMALAR
b. : Bin
Bak. : Bakanlığı
BCA. : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
Bel. : Belediyesi
bk. : Bakınız
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BKS : Beyşehir Kadı Sicili
BOKS : Bozkır Kadı Sicili
BYEK : Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi
C. : Cilt
çev. : Çeviren
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
ed. : Editör
H. : Hicri hzl. : Hazırlayan
İA : İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını
KMA : Konya Maarif Arşivi
KKS : Konya Kadı Sicilleri
KVS : Konya Vilayet Salnâmeleri
M. : Miladi
Mah. : Mahalle
M.Ö. : Milattan Önce
M.S. : Milattan Sonra
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
Müd. : Müdürlüğü
OTAM : Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi
R. : Rumi
S. : Sayı
SKS : Seydişehir Kadı Sicilleri
SÜSAM : Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi SÜSBE : Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
TD : Tarih Dergisi
terc. : Tercüme Eden
TKGM.A : Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi
TT.d. : Tapu Tahrir Defteri
TTK : Türk Tarih Kurumu
VAD : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri
VD : Vakıflar Dergisi V. : Vesika v. : Veled vr. : Varak vd. : ve devamı yay. : Yayınları
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo-1: Seydişehir Hurufat Defterleri 5
Tablo-2: Seydişehir Kadı Sicilleri’nin numaraları, sayfa sayıları ve
kapsadıkları yıllar 7
Tablo-3: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Konya Kadı Sicilleri 8 Tablo-4: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Beyşehir Kadı Sicilleri 8 Tablo-5: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Bozkır Kadı Sicilleri 8 Tablo-6: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Şikâyet Defterleri 9 Tablo-7: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Karaman Ahkam Defterleri 10 Tablo-8: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Avarız Defterleri 11 Tablo-9: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Maliye Nezareti Defterleri 12 Tablo-10: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Evkaf Defterleri 14
Tablo-11: Seydişehir Nüfus Defterleri 15
Tablo-12: Seydişehir Temettuat Defterleri 17
Tablo-13: Konya Vilâyet Salnâmeleri 24
Tablo-14: Seydişehir kent merkezi mahalleleri (1502-1845) 41
Tablo-15: XVI. yüzyılda Seydişehir kent merkezinin nüfusu 60
Tablo-16: Karaman Eyaleti sınırları içindeki bazı kentlerin XVI. yüzyıl
başı ve sonunda nüfus durumu 62
Tablo-17: Mart 1612 Seydişehir kent merkezi avarızhane sayısı 63
Tablo-18: Mart 1612’de Seydişehir kent merkezinin nüfusu 64
Tablo-19: Ağustos 1642 Seydişehir kent merkezi nüfusu 65
Tablo-20: Seydişehir’in 1646 yılı tahminî nüfusu 66
Tablo-21: 1831 yılında Seydişehir’deki erkek nüfusun yaşa göre
dağılımı 69
Tablo-22: 1831 yılı Seydişehir kent merkezi nüfusu 70
Tablo-23: 3341 numaralı Nüfus Defteri’ne göre 1831 yılı Seydişehir
erkek nüfusu 71
Tablo-24: 3342 numaralı Nüfus Defteri’ne göre 1251/1836 tarihinde
Seydişehir erkek nüfusu 72
Tablo-26: 3343 numaralı Nüfus Defteri’ne göre 1254/1839 yılı
Seydişehir erkek nüfusu 75
Tablo-27: 1841 yılı Seydişehir kent merkezi erkek nüfusu 76
Tablo-28: 1845 yılı Seydişehir kent merkezi nüfusu 77
Tablo-29: 1260/1845 tarihli defterdeki kazalar ve nüfusları 78
Tablo-30: 1915 yılı Seydişehir Müslüman nüfusu 79
Tablo-31: XIX. yüzyılda Sille’den Seydişehir’e göç hareketinin verileri 87 Tablo-32: 1917 yılında Seydişehir Kazası’nda ikamete memur
ecnebilerin isimleri 97
Tablo-33: Kıbrıs’a sürgün için deftere yazılan Seydişehirli ailelerin
meslek gruplarına göre dağılımı 100
Tablo-34: Seydişehir Kaymakamları (1868-1920) 135
Tablo-35: Seydişehir Belediye Başkanları 141
Tablo-36: Seydişehir’de mahallelere göre mansure askerleri 148 Tablo-37: 1839’da Seydişehir kent merkezindeki mansure ve redif
askerleri 149
Tablo-38: Seydişehir’deki nizamiye askerlerinin miktarı ve maaşları 149 Tablo-39: 1843 yılında Seydişehir’deki redif askerlerinin sayıları 151 Tablo-40: XIX. yüzyılın ilk yarısında Seydişehir'de istihdam olunmuş
asker grupları 152
Tablo-41: Kızılcalar Mahallesi’ndeki bazı mescitlerle ilgili atama
kayıtları 180
Tablo-42: 1845 yılı Seydişehir kent merkezindeki tarım arazileri 241 Tablo-43: 1845 yılı Seydişehir merkez mahallelerinde çiftçi ve
rençperler 242
Tablo-44: 1845 yılı Seydişehir kent merkezinde büyükbaş ve küçükbaş
hayvan sayısı 244
Tablo-45: Seydişehir’de 1895 yılında ehlî hayvan sayısı 245
Tablo-46: XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde Seydişehir kentindeki
meslek dalları 252
Tablo-47: Seydişehir merkezi mahallerinde leblebici dükkânı sayısı 255 Tablo-48: 1845 yılında kent merkezindeki değirmenler ve sahipleri 256
Tablo-50: Cami-i Kebir Mahallesi aşar rüsumatı 266
Tablo-51: Hacı Seyyid Ali Mahallesi aşar rüsumatı 268
Tablo-52: 1845 yılı Seydişehir kent merkezi ağnam vergisi 273 Tablo-53: 1845 yılı büyükbaş hayvan için toplanan yıllık vergi miktarı
(kuruş) 273
Tablo-54: Mart 1612 Seydişehir kent merkezi avarızhaneleri 275
Tablo-55: 1642 yılı Seydişehir avarızhaneleri 276
Tablo-56: 1841 yılı Seydişehir kaza merkezi ve bağlı köylerinin
temettuat yükü 281
Tablo-57: Cami-i Cedid Mahallesi temettuat vergisi verileri 282 Tablo-58: Cami-i Kebir Mahallesi temettuat vergisi verileri 283 Tablo-59: Hacı Seyyid Ali Mahallesi temettuat vergisi verileri 285 Tablo-60: 1845 yılı Seydişehir merkez mahallelerinin temettu
yükümlülükleri 286
Tablo-61: 1906 yılında Seydişehir Kazası’nın varidat-ı umumiyesi 288 Tablo-62: Seyit Harun Vakfı gelirleri (kent merkezindeki
işletmelerden) 291
Tablo-63: Seyit Harun Vakfı’nın 1483 yılı gelirleri 292
Tablo-64: Seyit Harun Vakfı’nın 1866-1867 arası gelir kalemleri 294 Tablo-65: Seyit Harun Vakfı’nın Mart 1871-Mart 1872 arası gelirleri 295 Tablo-66: Seyit Harun Manzumesi Vakfı giderlerinin dağılımı 296 Tablo-67: Seyit Harun Vakfı’nın 1866-1867 arası gider kalemleri 297
RESİMLER LİSTESİ
Resim-1: İnşası düşünülen Seydişehir Hükümet Konağı’nın projesi. 156 Resim-2: Muallimhane Camii duvarındaki 1834 tarihli kışla kitabesi 161 Resim-3: Aşağı Mahalle İptidaiye Mektebi, Bahaddin Paslı’nın babası
Mehmed Efendi’ye ait diploma 212
Resim-4: Seydişehir Rüştiye Mektebi mezuniyet diploması 222
Resim-5: Mustafa Efendi Çeşmesi kitabesi. 236
Resim-6: Cami Çeşmesi kitabesi. 237
ÇİZİMLER LİSTESİ
Çizim-1: Muallimhane Camii planı (Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden). 165 Çizim-2: A. Seyit Harun Türbesi, B: Halife Sultan Türbesi, C: Sultan
Hatun Türbesi (R.H. Ünal’dan). 189
Çizim-3: Sultan Hatun Türbesi/Rüstem Bey Türbesi plan ve kesiti
(Dülgerler’den). 190
Çizim-4: Şeyh Abdullah Efendi Türbesi planı (Önder’den). 193
Çizim-5: Hacı Yusuf Efendi Türbesi’nin planı (Önder’den). 194
Çizim-6: Seydişehir Seyit Harun Hamamı planı (Y.Önge’den). 232 Çizim-7: Seydişehir merkez mahallelerini gösteren kroki ve kalenin
tahminî sınırı. 37
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil-1: 1831 yılı Seydişehir kent merkezi nüfusu 69
Şekil-2: 1836 yılı Seydişehir kent merkezi erkek nüfusu 73
GİRİŞ
I. ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Şehirler, kasaba ve köylere göre daha fazla insanın yaşadığı yerleşim yerleri olmalarının dışında daha örgütlü bir hayatın sürdüğü, kamu otoritesinin daha çok hissedildiği, resmî kurumların ve sivil toplum örgütlerinin daha çok bulunduğu merkezlerdir. Yapısı gereği buralarda tarımdan çok ticaret, sanayi ve hizmet sektörleri gelişmiştir1. Şehirde yargılama yetkisi olan bir kadı ile dinî işlere bakan bir müftünün bulunması2, cuma namazının kılınması ve haftanın belli günlerinde pazar kurulması3
Osmanlı şehrinin en temel özellikleridir. Dolayısıyla diğer yerleşim yerlerine göre şehirdeki ilişkiler daha düzenli ve daha biçimseldir. Bunun için tarihçiler, coğrafyacılar, sosyologlar ve ekonomistler şehri farklı şekillerde görmüşler ve incelemişlerdir. Bu çalışmada Seydişehir, kent tarihi konu olarak alındığı için, Özer Ergenç’in “Osmanlı şehri, sakinlerinin işbölümüne tabi olarak tarım dışı üretimde bulundukları, çevresine mal ve hizmet sundukları bir yerleşme biçimidir.”4
şeklindeki görüşüne uygun şekilde inceleme yapılmıştır.
Türkiye’de yapılan şehir tarihi araştırmalarında ağırlıklı biçimde konu olarak Osmanlı Dönemi şehirleri seçilmiştir5
. Bu alandaki çalışmalar, Cumhuriyetin ilk yıllarında amatör tarihçiler tarafından başlatılmıştır. Bunların yaptıkları daha çok bir bölge hakkındaki tarihî kaynakları derlemeden ibaret olmuştur. İbrahim Hakkı Konyalı ve başkaları ise XVI. yüzyıla ait tapu tahrirleri ile abide ve kitabe gibi “statik” malzemelerden yola çıkarak bazı Anadolu şehirlerinin fiziki ve siyasi tarihini ana hatlarıyla ortaya koymuşlardır. M. Çağatay Uluçay, Fahri Dalsar gibi araştırmacılar ise akademik ve profesyonel tarihçiliğin öncülüğünü yaparak bazı
1
Ziya KAZICI, Osmanlı Devleti’nde Toplumun Yapısı, İstanbul 2003, s. 91.
2
İbrahim YILMAZÇELİK, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790–1840), Ankara 1995, s. XXIX.
3 Mehmet ÖZ, “Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür
Dergisi, III/6(2005), s. 59.
4 Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, (Kısaltma:
XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya), Ankara 1995, s. 12.
5 Yunus UĞUR, “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiligi: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar”,
şehirlere ait arşiv kaynaklarını yayımlayıp bunların toplumsal ve ekonomik yapılarını aydınlatmaya çalışmışlardır6
. Ancak bu tür çalışmalara geç başlanmış olduğundan Osmanlı şehirleri de henüz yeterince incelenmemiştir7
. Faroqhi’ye göre 1980’li yılların başlarına kadar araştırmacılar için arşiv kaynaklarına ulaşmanın zorluğu8
, şehir tarihi araştırmalarının gecikmesine neden olmuştur.
Şehir tarihi çalışmaları, 1960’lardan sonra artış gösterdi. Bu çerçevede Ö. Lütfi Barkan, Halil İnalcık, Nejat Göyünç, Ronald C. Jenings, Haim Geber, Tevfik Güran, Suraiya Faroqhi, Özer Ergenç, Bahaeddin Yediyıldız, Tuncer Baykara ve Necmi Ülker gibi bilim adamlarının değişik kaynaklardan yararlanarak Anadolu kentlerini ele alan öncü çalışmalar yaptıklarını burada kaydetmek gerekir9
.
Seydişehir, Horasanlı bir derviş olan Seyit Harun Veli tarafından XIV. yüzyıl başında kurulan bir Orta Anadolu kentidir. Buraya dair daha önce yayımlanan çalışmalar, Seyit Harun’a dair menakıpnameye dayalı olarak kentin kuruluşunu hikâyeci bir metotla anlatmaya yönelik olup şehrin tarihsel gelişimini ortaya koyan bir tablo çizmekten uzaktır. Mehmet Önder tarafından 1986’da yayımlanan Seydişehir Tarihi adlı kitap idari yetkililerin isteği üzerine kaleme alınmış, birkaç arşiv belgesi dışında tamamen folklorik bir çalışma olarak kabul edilmelidir.
Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışma ile ilk defa olarak Seydişehir tarihini arşiv kaynakları ışığında ele almak hedeflenmiştir. Dönem olarak kentin Osmanlı idaresine geçtiği 1467’den TBMM’nin 1920’de açılışına kadar olan zaman dilimini fiziki, idari, sosyal, demografik ve ekonomik yönleriyle kapsamaktadır. Bununla birlikte şehrin tarihinin doğru değerlendirilmesi açısından 1305’te kuruluşundan 1467’ye kadar olan Beylikler Dönemi’ne de kısaca yer verilmiştir.
6
ÖZ, aynı makale, s. 63.
7 ERGENÇ, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, s. 13.
8 KOMİSYON, “Suraiya FAROQHI ile Türk Şehir Tarihi Üzerine”, Türkiye Araştırmaları Literatür
Dergisi, III/6(2005), s. 449.
II. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Seydişehir, Osmanlı Dönemi’nde Beyşehir Livası sınırları içinde yer alan bir kaza idi. Bu sebeple öncelikle Seydişehir Kadı Sicilleri’ndeki konuyla ilgili bilgiler tespit edilip transkripsiyonları yapıldı. Ancak bu defterler 1871-1912 yılları arasını kapsadığından, kentin ilk dönemlerine ait menakıpnamelerdeki haberler tespit edildi. XV. yüzyıldan sonraki bilgilere ulaşabilmek gayesiyle Başbakanlık Osmanlı, Cumhuriyet, Vakıflar Genel Müdürlüğü ile Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime arşivlerindeki belgeler görülerek konu başlKuyud-ıklarKuyud-ına göre tasnif edildi. Ayrıca Karamanoğulları ile Osmanlı kroniklerindeki siyasi tarihe yönelik bilgiler toparlandı. Şehirde XIX. yüzyıldan itibaren meydana gelen değişiklikler, sırasıyla Seydişehir Nüfus Defterleri (1831-1845), Seydişehir Temettuat Defterleri ile Konya Vilâyet Salnâmeleri’nden takip edildi. Sosyal ve kültürel donatılar, vakıf kayıtları ile Hurufat Defterleri’ndeki belgeler çerçevesinde incelendi. Konya ve çevresi ile ilgili telif eserler, doktora ve yüksek lisans tezleri taranarak Seydişehir’le ilgili bilgiler konu başlıklarına göre tasnif edilip fişlendi.
Şehir tarihi incelemelerinde saha araştırması önem arz etmektedir. Bu nedenle Seydişehir’e alan gezisi yapılarak günümüze ulaşan eserler, mezarlıklar görülerek çeşitli notlar alındı. Bütün bu çalışmalardan sonra tez yazılmaya başlandı. Seydişehir’le ilgili elde edilen bilgi, özellikle demografik yapı, ekonomik hayat ve sosyal yapı açıklanırken tablolar haline getirilerek anlaşılması kolay hale getirildi. Kentin idari, sosyal ve kültürel değişimi yüzyıllara göre eldeki veriler çerçevesinde karşılaştırmalar yoluyla değerlendirildi.
III. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI
Bir çalışmanın orijinal olması, kaynaklarının güvenilirliğine bağlıdır. Tarih alanındaki akademik çalışmaların temelde arşiv belgelerine dayanması bir zorunluluktur. Bunun dışında bir malzemenin kaynak olarak değerlendirilebilmesi için ya devrinde ya da devrine yakın bir zamanda yazılmış kaynaklardan faydalanılarak ortaya çıkmış olması gerekir ki; bunlar ana kaynak özelliği taşır. Şayet
döneme ait kaynak yoksa yakın devre ait kaynaklar kullanılır. Bu kaynaklara da birinci elden kaynaklar denir10.
Şehir tarihi araştırmalarında o şehirde yaşayanlar tarafından şehir hayatına yönelik daha önce yazılan eserler doğrudan kaynaktır. Bir şehrin tarihini incelerken kullanılabilecek en önemli görsel kaynak ise, o şehrin kendisidir11
. Yani günümüze kadar gelen tarihî dokusudur. Ancak zamana karşı direnebilen mimari yapıların, bir şehrin tanıtılmasında yetersiz olacağından yazılı kaynaklar yani arşiv belgeleri daima ana kaynak durumundadır12
. Bundan hareketle Seydişehir kentine yönelik bu araştırmada temel kaynak olarak arşiv belgeleri kullanılmıştır. Bunun yanında Seydişehir’de ayakta kalabilen mimari eserler ve kalıntılardan da yararlanılmıştır. Çalışmada kullanılan temel kaynaklar aşağıda belli başlıklar altında tanıtılacaktır.
1. Arşiv Belgeleri
Bilimsel olarak “tarih, metinlerle yazılır” kuralı evrenseldir13. Türk tarihine yönelik yeterince yazılı kaynak mevcuttur. Çünkü özellikle Osmanlı Dönemi’nde, “bir milletin hafızası olduğu bilinciyle”14
çağdaş arşiv anlayışından uzak olmakla beraber, bir arşiv düzeni kurulmuştur15. Dolayısıyla dünyanın en zengin arşivlerinden biri Osmanlılara aittir.
Bu çalışmada kullanılan belgeler; Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki Seydişehir Hurufat Defterleri ve diğer vakıf kayıtları; Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan değişik tasniflerdeki belgeler, Konya Maarif Arşivi ve Seydişehir Kadı Sicilleri başlıkları altında incelenecektir.
10
Mübahat S. KÜTÜKOĞLU, Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1994, s. 17.
11 Kathryn A. EBEL, “Visual Sources for Urban History of the Otoman Empire”, Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi, III/6(2005), s. 457.
12
KÜTÜKOĞLU, aynı eser, s. 18.
13 Leon-E. HALKIN, Tarih Tenkidinin Unsurları, (çev. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara 1989, s. 18. 14 Yusuf KÜÇÜKDAĞ, “Konya’da Osmanlı Devri Arşivleri”, Konya Şehrinin Fiziki ve
Sosyo-Ekonomik Yapısı, Makaleler- I, Konya 2004, s. 451.
1. 1. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Tasnifleri
1. 1. 1. Hurufat Defterleri
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan Hurufat Defterleri’nde temel birim kazadır. 1690–1840 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadırlar16
. Kazalar alfabetik olarak sıralanıp yazıldığı için Hurufat adı verilen defterler, Osmanlı taşra teşkilatı ve kamu görevlileri hakkında zengin bilgiler içerir. Her kazaya ait berat özetleri o kazanın ismi altında tarih sırasına göre kaydedilmiştir. Dolayısıyla kadı tarafından vakıflarla ilgili olarak merkeze gönderilen arzlara bağlı olarak ilgili makamın cevabi yazısında yani beratta, yazıldığı tarihten önce inşa edilmiş ve hizmete girmiş birer vakıf eseri olan mektep, medrese, cami, mescit, tekke, zaviye, han, hamam gibi sosyal ve dinî kurumları ve bunları yaptıranları, buralara yapılan atamalar, görevden alınanlar, varsa sebepleriyle yazılmıştır. Bu kayıtların XVIII. yüzyıl Osmanlı şehirlerinin sosyoekonomik durumuyla fiziki yapısını inceleyenler tarafından, kadı sicilleri gibi, mutlaka görülmesi gerekir.
Seydişehir’e ait 20 adet Hurufat Defteri tespit edilmiştir. 1118 numaralı defterde tarih kargaşası olmakla birlikte diğer defterler için bu durum söz konusu değildir. Varak usulü a-b şeklinde numaralandırılmışlardır (Tablo-1).
Tablo-1: Seydişehir Hurufat Defterleri Defter No Varak Aralığı Toplam Sayfa Defter No Varak Aralığı Toplam Sayfa 544 13b-15a 4 1117 65b-66b 3 547 7a-7b 2 1118 69b-72b 7 548 59b-60b 3 1119 50a-50b 2 549 50a-50b 2 1122 32b-34b 5 567 58a 1 1123 10a 1 1087 30a 1 1128 19a 1 1088 57b-60a 6 1139 30b 1 1089 13b 1 1140 163a-164a 3 1090 81a-85b 10 1142 50a 1 1091 29b 1 1160 8b-11a 6
16 Tuncer BAYKARA, Osmanlı Taşra Teşkilâtında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu),
1. 1. 2. Diğer Vakıf Kayıtları
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde Hurufat Defterleri dışında Seydişehir’le ilgili diğer vakıf kayıtlarına da ulaşılmıştır. 3, 13, 99, 108, 137, 148, 149, 150, 152, 153, 154 155, 411, 412, 457, 483, 484, 496, 503, 506, 548, 590, 603, 904, 962, 2176, 2177, 2178, 2179, 2181, 3142, 3153, 3155, 3162, 3177, 3202, 3224, 3228, 3246, 3264, 3286, 4179 numaralı defterlerde Seydişehir kent merkeziyle ilgili bilgiler içeren vakfiye, ferman, berat, temessük, atik-esas ve şahsiyet kayıtları mevcuttur. Bunlar da fişlenerek çalışmada kullanılmıştır. Arslan Ağa bin Kurt Vakfı’yla alakalı 1058/1648 tarihli vakfiye 457 numaralı defterde olup, kent merkezindeki diğer yapıların vakfiye kayıtlarına rastlanmamıştır.
1. 2. Kadı Sicilleri
Kadıların görevleri gereği verdikleri ilam ve hüccetlerin kaydedildiği defterlere “kadı sicilleri” denir. Bunlar, Osmanlı şehirlerinin canlı hayatını göstermesi bakımından alternatifi olmayan kaynaklardır17. Hukuki davaların yanında, kadılara gelen tüm yazılar bu sicillere kaydedildiğinden18
, özelde Osmanlı tarihinin, genelde Türk tarihinin siyasi, sosyal, idari, mali, ekonomik, ticari, askerî, demografik, kültürel yönlerini aydınlatacak “otantik” kaynaklardır19
.
Kadı sicilleri, içerik olarak çeşitli belgelerden oluşur. Dava tutanakları, hüccet ve ilam, mukavele, senet, vakfiye, nafaka, kefalet, vesayet, miras, boşanma davaları, tereke ve taksim kayıtları, köle ve cariyelerin özgürlüğüne kavuştuklarını belgeleyen “ıtkname”, evlenme ve boşanma kayıtları, fiyat tespitlerini içeren narh defterleri ile esnaf teftişini gösteren belgeler, merkezden gelen ferman, berat ve mektup gibi kayıtlar bunlardan bazılarıdır20
.
17 Ömer DEMİREL, “1700–1730 Tarihlerinde Ankara’da Ailenin Niceliksel Yapısı”, Belleten,
LIV/210(1990), s. 945.
18
Ahmet AKGÜNDÜZ, “Şer’iyye Mahkemeleri ve Şer’iyye Sicilleri”, Türkler, X, Ankara 2002, s. 58.
19 M. Akif AYDIN, “Hukuk”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, İstanbul 1994, s. 418–419. 20 10 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (1070–1071/1659–1661) (Transkripsiyon), (hzl. İzzet Sak),
II. Mahmud (1808-1839)’la başlayıp Tanzimat’tan sonra devam eden yeniden yapılanma çerçevesinde Adliye Nazırlığı’na bağlı nizamiye mahkemeleri kurulmuştur. Bu durumda şeriye mahkemelerinin yetki alanları daraltılmış; kadılar evlenme, boşanma ve miras davalarına bakmakla görevlendirilmişlerdir. Bunun için kadı sicillerinin kapsadığı alan da daralmıştır.
Seydişehir Kazası’na ait 12 adet kadı sicili vardır. Bunlar çok eski olmayıp 1871 tarihinde başlamakta ve 1912 tarihinde sona ermektedir. Daha önce Konya Mevlâna Müzesi Arşivi’nde korunurken, 1991 yılında Ankara’ya Millî Kütüphane’ye gönderilmiştir. 2011 yılında ise BOA’ya devredilmiş ve Meşihat Defterleri kataloguna “MŞH.ŞSC.d.” kodu ile kaydedilmiştir (Tablo-2). Diğer Anadolu kazalarına ait olanlar gibi Seydişehir Kadı Sicilleri’nin yazı dili de Türkçe’dir. Ancak çok az da olsa Arapça vakfiyelerle dava kayıtlarına rastlanılmaktadır.
Tablo-2: Seydişehir Kadı Sicilleri’nin numaraları, sayfa sayıları ve kapsadıkları yıllar Defter No BOA'daki numarası Sayfa
Sayısı Ait Olduğu Yıllar (Hicri/Miladi)
230 7561 185 1288-1292/1871-1875 231 7562 335 1291-1302/1874-1885 232 7563 185 1302-1306/1884-1889 233 7564 154 1305-1307/1887-1890 234 7565 370 1306-1311/1888-1894 235 7566 67 1308-1309/1890-1892 236 7567 194 1311-1313/1893-1896 237 7568 594 1314-1327/1896-1909 238 7569 138 1320-1330/1902-1912 239 7570 232 1321-1324/1903-1907 240 7571 193 1324-1328/1906-1910 241 7572 45 1323-1328/1905-1910
Diğer taraftan Seydişehir Kazası’nda yaşayanların sıkı ilişki içinde bulundukları Konya, Beyşehir ve Bozkır kazalarına ait kadı sicilleri de taranmış; Seydişehir’le ilgili olup değişik nedenlerle kaydedilen hüccet ve belgeler de tespit edilip çalışmada kullanılmıştır (Tablo-3, 4, 5).
Tablo-3: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Konya Kadı Sicilleri KKS No Tarihi KKS No Tarihi 7 1053-1055/1643-1646 32 1096-1110/1684-1699 10 1070-1071/1659-1661 35 1101-1102/1689-1691 11 1071-1072/1660-1662 46 1125/1713-1714 13 1087-1088/1676-1678 47 1128-1129/1715-1717 16 1083/1672-1673 49 1135-1136/1722-1724 17 1078-1080/1667-1670 51 1140-1141/1727-1729 18 1069-1070/1658-1660 54 1151-1152/1738-1740 19 1083-1084/1672-1674 70 1230-1237/1814-1822 21 1086-1087/1675-1677 83 1253-1256/1837-1841 23 1088/1677-1678 102 1226-1230/1811-1815 24 1089/1678-1679 135 1312-1315/1894-1898
Tablo-4: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Beyşehir Kadı Sicilleri
BKS No Tarihi 242 1287-1291/1870-1875 244 1292-1294/1875-1878 248 1313-1323/1895-1906 252 1320-1327/1902-1909 254 1325-1326/1907-1908 257 1327/1909-1910 259 1329-1330/1911-1912
Tablo- 5: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Bozkır Kadı Sicilleri
BOKS No Tarih 336 1291-1298/1874-1881 339 1339-1340/1920-1922 340 1326-1341/1908-1923 341 1323-1328/1905-1910 344 1341/1922-1923
1. 3. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri
İstanbul’da bulunan BOA, tarih araştırmacıları için vazgeçilemez arşiv kaynaklarının saklandığı yerdir. Buradaki belgelerden bir kısmı tasnif edilmiş, kataloglanmış, bir kısmı ise elektronik ortama aktarılmıştır. Bu arşivde bulunup yararlanılan tasnifler aşağıda verilmiştir.
1. 3. 1. Şikâyet Defterleri
Osmanlı Devleti bir hukuk devleti idi. Bunun sonucu olarak halk dilek ve şikâyetlerini icabında doğrudan padişaha sunabilmekte, o konu Divanıhümayun’da görüşülerek haksızlıklar ortadan kaldırılmaya çalışılmaktaydı. Bu çerçevede merkezde meydana getirilen idari ünitelerden biri, “Divân-ı Hümayun Şikâyet Kalemi”dir. Bu birim Divanıhümayun’dan çıkan kararları defterlere geçirirdi. 1649 yılına kadar bütün ferman, berat ver hükümler Mühimme Defterleri’ne kaydolunurken, bu tarihten itibaren şahsî davalara ait ferman, berat ve benzeri kayıtlar için Şikâyet Defterleri tutulmaya başlanmıştır. 1742 yılından sonra şikâyetler genellikle eyaletlere göre ayrı defterlere yazılmaya başlanmıştır21
.
Konu olarak Şikâyet Defterleri’nde başta idari ve askerî yetkililerle ilgili olmak üzere, eşkıyanın soygunları, bir mahkeme kararına itiraz, borçlar, tımarlı sipahinin vergiyi toplayamaması ve esnafların değişik konulardaki şikâyetlerini konu alan hükümleri içermektedir. 989 numaralı Divân-ı Hümayun Defterleri Katalogu’nda 213 adet Şikâyet Defteri olup 1649-1837 yılları arasına tarihlenmektedirler.
Seydişehir’le ilgili hükümler, 213 adet Şikâyet Defterleri’nin her biri taranarak 65 defterde Seydişehir’le ilgili olan toplam 128 hükme rastlanmıştır (Tablo-6).
Tablo-6: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Şikâyet Defterleri Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı 1 1 29 3 82 1 104 2 4 3 31 2 83 4 105 2 5 1 52 5 84 2 107 3 6 1 53 4 85 4 108 1 7 1 54 1 86 1 109 2 8 1 64 3 88 1 110 2 11 3 65 4 90 2 111 2 13 1 66 4 91 1 112 1 14 1 67 1 92 2 113 2 16 1 71 4 93 2 114 2
19 1 72 1 94 2 115 3 20 1 73 1 95 2 116 1 24 1 75 1 96 2 117 5 26 1 78 2 97 1 118 5 27 1 79 2 98 3 199 1 28 1 80 1 99 2 81 1 102 2
1. 3. 2. Karaman Ahkâm Defterleri
Ahkâm Defteri, Divanıhümayun’dan çıkan hükümlerin kaydına mahsus olan defterlere genel olarak verilen addır. Bu hükümler, padişah adına hazırlanmasından dolayı ferman adını da alırlar. Muhtevaları itibariyle Şikâyet Defterleri’nin devamı niteliğinde olup, eyalet adlarına göre tutulmuşlardır. 989 numaralı Divân-ı Hümayun Defterleri Katalogu’ndaki defterlerden biri olan Karaman Ahkâm Defterleri, 1742-1878 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva etmekte olup 39 adettir.
Karaman Ahkâm Defterleri’nden 36’sında Seydişehir’le ilgili toplam 371 hükme rastlanmıştır (Tablo-7).
Tablo-7: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Karaman Ahkâm Defterleri
Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı 1 18 11 21 20 14 30 6 3 16 12 17 21 3 31 4 4 21 13 17 23 4 32 4 5 13 14 4 24 2 33 1 6 16 15 16 25 3 34 1 7 16 16 9 26 4 35 5 8 19 17 23 27 5 36 5 9 10 18 18 28 2 37 9 10 26 19 16 29 2 38 1 1. 3. 3. Ayniyat Defterleri
Bâb-ı Âli Sadaret Dairesi Kalemleri’ne ait Sadaret Mektubi Kalemi Defterleri’nden biri de Ayniyat Defterleri olup, Sadaret Dairesi’nden diğer devlet
dairelerine, vilayetlere ve diğer makamlara yazılan tezkirelerle çeşitli yazışmaların suretleri kaydedilmiştir. 595 numaralı katalogda 1812-1911 yılları arasına tarihlenen toplam 1717 adet ayniyat defteri mevcuttur. Bu defterlerden 804-811 numaraları arası sekiz defter, Konya ve çevresi yerleşimlerin idari-adlî işleri ile ilgili olup 1866-1879 yılları arasına tarihlenmektedir. Bunlar taranarak Seydişehir’le ilgili hükümler tespit edilmiştir.
1. 3. 4. Avarız Defterleri
Olağanüstü hallerde ve özellikle savaş dönemlerinde halktan “avarız” adıyla alınan şeri olmayan verginin ahali arasında dağılımında hanenin esas alındığı görülür. Osmanlı nüfusu ve ekonomisi üzerine çalışanlar Avarız Defterlerini kullanmaktadırlar.
Seydişehir’le ilgili bilgiler içeren Avarız Defterleri “Maliyeden Müdevver Defterler” katalogu içerisinde tespit edilmiş olup toplam 27 adettir22
(Tablo-8).
Tablo-8: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Avarız Defterleri Defter
No Tarih (Hicri/Miladi)
Defter
No Tarih (Hicri/Miladi)
43 29 Zilhicce 1020 3 Mart 1612 2990 29 Zilhicce 1192 18 Ocak 1779 2751 29 Zilhicce 1030 14 Kasım 1621 4119 29 Zilhicce 1196 5 Aralık 1782 3382 29 Zilhicce 1050 11 Nisan 1641 3814 29 Zilhicce 1202 30 Eylül 1788
3016 10 Ca. 1051-10 Receb 1052 17 Ağustos 1641-4 Ekim 1642 2413 29 Zilhicce 1115 4 Mayıs 1807 2808 29 Zilhicce 1055 15 Şubat 1646 1991 29 Zilhicce 1225 25 Ocak 1811 3832 29 Zilhicce 1058 14 Ocak 1649 1989 29 Zilhicce 1232 9 Kasım 1817 9480 1 Zilkade 1096-5
Şaban 1106
29 Eylül 1685-21
Mart 1695 2496 19 Zilkade 1237 7 Ağustos 1822 3383 1 Zilkade 1125 19 Kasım 1713 4109 29 Zilhicce 1243 12 Temmuz
1828 2470 29 Zilhicce 1125 16 Ocak 1714 2753 29 Zilhicce 1245 21 Haziran
1830 21456 29 Zilhicce 1166 27 Ekim 1753 11990 28 Ramazan 1253 28 Aralık 1837
3980 29 Zilhicce 1172 23 Ağustos 1759 2650 29 Zilhicce 1300 31 Ekim 1886 2986 29 Zilhicce 1182 6 Mayıs 1769
22 Arşivdeki 2759, 10896, 22395 ve 22447 numaralı defterler tamirde olup araştırmacılara
1. 3. 5. Maliye Dairesi Defterleri
Maliye defterleri, Maliye Nezareti ve Maliyeden Müdevver olmak üzere iki ana grupta toplanabilir. Maliye Nezareti Defterleri kapsamında Seydişehir’e ait bilgiler içeren 12 defterden söz edilebilir (Tablo-9).
Tablo-9: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Maliye Nezareti Defterleri
Defter Kodu Numarası Defter Tarihi Defter Kodu Numarası Defter Tarihi
ML.d. 540 1842 ML.MSF.d. 3638 1257/1842 ML.d. 1185 1890 ML.MSF.d. 3732 1258/1843 ML.MSF.d. 19183 1256/1841 ML.MSF.d. 3953 R.1258/Mart 1841-Mart 1842 ML.VRD.d. 687 1258/1843 ML.MSF.d. 12046 1272/1856 ML.VRD.d. 3050 1274/1858 ML.MSF.d. 17760 1281/1865 ML.MSF.d. 2078 1256/1841 ML.MSF.d. 8315 1264/1848
Maliye Dairesi defterleri arasında bulunan Maliyeden Müdevver Defterler içerisinde 125, 241, 716, 1874, 2592, 5917, 6216 ve 9507 numaralı sekiz defter taranmış; Seydişehir’le ilgili bilgiler fişlenmiştir.
1. 3. 6. Tahrir Defterleri
Osmanlı Devleti, bir yeri fethettiğinde o bölgeye bir emin gönderilir, nüfus ve gelir kaynaklarının ayrıntılarıyla araştırılıp deftere geçirilmesi sağlanırdı. Böylece her sancak için ayrı bir nüfus ve gelir defteri meydana gelirdi. Bölgedeki gelir kaynakları çeşitli etkenlerle değiştiği için, her 10-20 yılda bir bu tahrirler yenilenirdi. Bu defterler Başbakanlık Osmanlı ile Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime arşivlerinde bulunmaktadır.
Tahrir Defterleri ait olduğu bölgenin sosyal, demografik ve ekonomik tarihine dair önemli istatistikî bilgiler sunduğu için Seydişehir tarihi araştırılırken bunlardan da yararlanılmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 40, 58, 63, 119, 387, 399, 455, 968, 1126 ve 1135 numaralı 10 adet Tapu Tahrir Defterleri ile Kuyûd-ı Kadime Arşivi’ndeki 137, 564, 565 ve 584 numaralı dört defter taranmıştır.
1. 3. 7. Evkaf Defterleri
Vakıflar başlangıçta kişisel ihtiyaçların giderilmesi amacıyla ortaya çıkmışken zamanla toplumların sosyokültürel yapısı, ihtiyaçları, eğilimleri ve zenginliklerine göre gelişerek hayatın her safhasında yerini almıştır. Özelliklerle Osmanlılarda hem kişileri hem de devleti ilgilendiren bir yaşam biçimi haline gelmiştir 23
. XIX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar belli kurallar çerçevesinde işler vaziyette olan vakıflar, üç ana grupta toplanmıştır. Bunlar, Osmanlı’dan önceki İslam devletlerinden intikal eden “evkaf-ı kadîme”, miri arazinin temliki ile kurulan “evkaf-ı irsâdiye” ve hayırseverlerin kendi mülklerini vakfederek kurdukları “evkaf-ı sahiha-i lazîme”dir24
.
Tanzimat’tan (1839) önce vakıfların teftiş ve kontrolünü, vakfiyede tayin edilmiş nazırlar, devletçe atanan müfettişler ve kaza yetkisine sahip kadılar yürütmüştü. Vakfiyede şart koşulan nazırın kimliğine göre vakıf, Sadr-ı Âlî Nezâreti, Şeyhülislam Nezâreti, Bâbüssaâde/Kapı Ağası Nezâreti ve Dârüssaâde Ağası/Haremeyn Evkâfı Nezâreti’nden biri tarafından idare edilmişti. Vakıfların çoğalması ve işlerin ağırlaşması üzerine 24 Eylül 1826’da Evkâf-ı Hümâyün Nezâreti kuruldu. Dağınık halde bulunan vakıfların idaresinin tek elde toplanması, vakıf sektöründe baş gösteren yolsuzlukların önlenmesi, Batılı tarzda merkezî bir anlayışla vakıfların bir bakanlıkça idare edilmesi ve dinî çevrelerin gücünün kırılması gibi düşüncelerle II. Mahmud bu yeniliği gerçekleştirmiştir25
.
Osmanlı Devleti’nde yollar ve köprülerin yapımı ile sulama çalışmaları gibi kamu işleri; hastaneler yapımı ve fakirlere yardım gibi sosyal yardımlaşma faaliyetleri; mektep, medrese ve kütüphanelerin yapımını teminat altına almaya yönelik kültür işleri; cami ve mescit inşası gibi din hizmetleri vakıflar aracılığıyla
23 Esat ARSEBÜK, Medeni Hukuk I, Başlangıç ve Şahsın Hukuku, İstanbul 1938, s. 297-298; Nazif
ÖZTÜRK, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, (Kısaltma: Vakıf Kurumu), Ankara 1995, s. 19.
24 ÖZTÜRK, Vakıf Kurumu, s. 63; Mustafa GÜLER, Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları
(XVI.-XVII. Yüzyıllar), (Kısaltma: Haremeyn Vakıfları), İstanbul 2002, s. 12-13.
25 ÖZTÜRK, Vakıf Kurumu, s. 69; Seyit Ali KAHRAMAN, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, İstanbul
yürütülmüştür26
. Dolayısıyla bir kentin tarihini ele alırken vakıf eserlerinden bahsetmemek söz konusu değildir27. Bu bağlamda Evkaf Defterleri önem arz etmektedir. BOA’da Evkaf Nezareti fonunda yapılan taramalar sonucunda Seydişehir’le ilgili 24 defter tespit edilmiştir (Tablo-10).
Tablo-10: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Evkaf Defterleri Defter
Numarası Tarihi
Defter
Numarası Tarihi
18372 1 Z 1279/20 Mayıs 1863 26105 27 C-27 B 1302/13 Nisan-12 Mayıs 1885 12829 15 Ra 1262-24 Ra 1263/13 Mart 1846-12 Mart 1847 26189 2 Za-2 Z 1302/13 Ağustos-12 Eylül 1885 14034 28 R 1266-26 R 1269/13 Mart 1850-6 Şubat 1853 27985 10 N 1310-6 R 1329/28 Mart 1893-6 Nisan 1911 16735 1275/1858 30000 13 N-13 Z 1320/14 Aralık 1902-13 Mart 1903 16765 8 Ş 1275-11 N 1279/13 Mart 1859-2 Mart 1863 30618 21 R-24 B 1324/14 Haziran-13 Eylül 1906 17046 20 Ş 1276-21 N 1279/13 Mart 1860-12 Mart 1863 31911 1247-1258/1831-1842 18372 1-17 Z 1279/20 Mayıs-5 Haziran 1863 31913 1277-1281/1860-1864 19461 18 Za 1281/14 Nisan 1865 38743 1283/1867 19750 Şubat 1281/Şubat-Mart 1866 38611 18 Ş 1281/16 Ocak 1865 20069 9 C-25 L 1283/19 Ekim 1866-2
Mart 1867 38741 1286/1869
24182 1294/1877 39960 29 Z 1341/12 Ağustos 1923 24528 22 C-25 N 1296/13 Haziran-12
Eylül 1879 43243 8 N 1295/5 Eylül 1878
Seydişehir’e dair bilgiler içeren bir diğer evkaf defteri ise Taksim Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet Tasnifi, no. O. 116/1’de muhafaza edilmektedir. Bu defter 888/1483 tarihlidir. Fahri Coşkun tarafından 1996 yılında İstanbul Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Bu defter ayrıca Tarih İncelemeleri Dergisi’nin 17, 18 ve 19. sayılarında M. Akif Erdoğru tarafından yayımlanmıştır.
26
M. Fuad KÖPRÜLÜ, “Vakıf Müessesesinin Hukukî ve Tarihi Tekâmülü”, İslâm ve Türk Hukuk
Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, (yay. hzl. Orhan F.Köprülü), Ankara 2005, s. 295. Ayrıca
bk. GÜLER, Haremeyn Vakıfları, s. 14-15; Bahaeddin YEDİYILDIZ, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de
Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara 2003, s. 3; Bülent KÖPRÜLÜ, “Tarihte
Vakıflar”, Ankara Hukuk Fakültesi Mecmuası, VIII/3-4(1951), s. 495-496.
27 Ömer Lütfi BARKAN, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Vakıflar ve Temlikler: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, (Kısaltma:
1. 3. 8. Nüfus Defterleri
Osmanlı Devleti’nde tımar sisteminin bir gereği olarak XV. ve XVI. yüzyıllarda belirli periyotlarla tahrir denilen bir sayım ve yazım uygulanmıştır. Daha sonra düzensiz yapılan bazı yoklamalar bulunmaktadır. Ancak 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye’ye insan ve mali kaynak temini gibi bazı sorunların yeni bir nüfus sayımı yapılması gereğini ortaya çıkarmış; 1831 yılında modern anlamda ilk nüfus sayımı gerçekleştirilmiştir. Ancak bu sayımda yalnızca erkek nüfus dikkate alınmış; çocuk, erişkin, yaşlı tüm erkeklerin yaşları ve meslekleri belirtilmiştir. Kadın nüfusun da kayıt altına alındığı ilk sayım 1882 tarihlidir. Seydişehir’e ait BOA’da 12 Nüfus Defteri bulunmaktadır28 (Tablo-11).
Tablo-11: Seydişehir Nüfus Defterleri Defter Numarası Tarihi Defter Numarası Tarihi 3310 1246/1831 3342 1251/1836 3335 1254/1839 3343 1254/1839 3336 1256/1841 3487 1261/1845 3337 1261/1845 3488 1261/1845 3341 1246/1831 1. 3. 9. Temettuat Defterleri
Tanzimat ile başlatılan yenileşme çalışmaları, alınan vergilere de yansımış; bu çerçevede herkesin yıllık kazancı üzerinden alınan ve “temettû” denilen yeni bir vergi sistemini doğurmuştur29. Buna göre her hane bir vergi mükellefi sayılacak, yıllık kazancı belirlenerek buna göre vergi alınacaktı. Ekonomik gelirlerin ölçüsü olarak halkın arazisi, emlaki, hayvanları ve ticari gelirleri göz önünde bulundurulmaktaydı. Ancak burada önemli olan vergilerin mükelleflerden eşit derecede alınmasıdır. İşte herkesin gelir düzeyinin hakkaniyetli bir şekilde tespit
28 Bunlardan 3334, 3691 ve 3693 numaralı defterler restorasyonda oldukları gerekçesiyle
araştırmacılara verilmemektedir.
29 Haydar ÇORUH, “Temettü Vergisi’nin Yapısı ve 1844 Sayımı Sonuçları”, Yeni Türkiye Dergisi, S.
edilmesi amacıyla 1844 yılında ülkenin önemli bir kesiminde sayımlar yapılmış; bunun sonucu “Emlak ve Arazi ve Hayvanat ve Temettuât Defterleri” oluşturulmuştur30
. Temettuat sayımları ile “beyana dayanmamakla birlikte tahrire dayanan bir gelir vergisine geçilmiştir” 31
. Tapu tahrir geleneğinin devamı niteliğindeki Temettuat Defterleri’nde, “biraz tımar tevcih kayıtlarını hatırlatır biçimde” insanların tarifleri de yapılmıştır32
.
Seydişehir Temettuat Defterleri’nin son sayfasında, vergi ünitesi durumundaki, mahalle veya köy, genel gelir toplamı ve ödenmesi gereken vergi miktarı toplu olarak verilmiştir. Eğer bir önceki yıl vergi mükellefi olup da çocuğu olmayan bir kişi ölmüş ise onun vergisi “bilâ-veled fevt olanlar” ibaresi yazılarak genel toplamdan düşülmüştür. Bu defterlere kaynağı belli olan veya olmayan tüm gelirler yazılmıştır. Kişiler meslekleriyle birlikte elde ettikleri gelirlerle kaydedilmiş, menkul ve gayrimenkul mal varlıkları ve bunlardan sağlanan yıllık kazanç belirtilmiştir. Defterler oluşturulurken ülkedeki ekonomik potansiyelin tam olarak tespiti amaç edinildiğinden, demirbaş niteliğindeki hayvanlar ve sürülmeyen kıraç araziler gibi vergi dışında olan mülkler de ayrıntısı ile belirtilmiş olduğu için gerek ekonomik gerekse demografik anlamda önemli bilgiler verilmiştir. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki bu defterlere sadece hane reisleri yazılmıştır. Nüfus Defterleri tüm erkeklerin sayılmış olması bakımından Avarız ve Temettuat defterlerine göre nüfusun genel toplamına dair daha net rakama ulaşılmasını sağlamaktadır. Mesleği olmayıp da “şunun bunun iânesi ile geçinenler” ile başka bir şehre göç edenler de temettuatlarda ayrıca belirtilmiştir. Hane reisi öldüğünde ise dul kadınlar isimleri ve sahip oldukları mülkleriyle defterin sonuna kaydedilmiştir. Son bir noktayı daha belirtmek gerekir ki Seydişehir Temettuat Defterleri’nde hane reislerinin yaşı belirtilmemiştir. Sadece hane reisi erkeğin ölmesi durumunda annelerinin idaresi altında olan erkek çocukların yaşı not olarak düşülmüştür.
30 Sait ÖZTÜRK, “Konya Temettuat Defterleri”, Uluslar Arası Kurulusunun 700. Yılında Bütün
Yönüyle Osmanlı Devleti Kongresi (07-09 Nisan 1999),Konya 2000, s.533- 539
31 Abdüllatif ŞENER, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990, s. 108.
32 Mübahat KÜTÜKOĞLU, “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”,
Belleten, LlX/225(1995), s. 398. “Uzun boylu kara sakallı açık alınlı şaşı gözlü” gibi tanımlamalarla
