Bilimsel olarak “tarih, metinlerle yazılır” kuralı evrenseldir13. Türk tarihine yönelik yeterince yazılı kaynak mevcuttur. Çünkü özellikle Osmanlı Dönemi’nde, “bir milletin hafızası olduğu bilinciyle”14
çağdaş arşiv anlayışından uzak olmakla beraber, bir arşiv düzeni kurulmuştur15. Dolayısıyla dünyanın en zengin arşivlerinden biri Osmanlılara aittir.
Bu çalışmada kullanılan belgeler; Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki Seydişehir Hurufat Defterleri ve diğer vakıf kayıtları; Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan değişik tasniflerdeki belgeler, Konya Maarif Arşivi ve Seydişehir Kadı Sicilleri başlıkları altında incelenecektir.
10
Mübahat S. KÜTÜKOĞLU, Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1994, s. 17.
11 Kathryn A. EBEL, “Visual Sources for Urban History of the Otoman Empire”, Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi, III/6(2005), s. 457.
12
KÜTÜKOĞLU, aynı eser, s. 18.
13 Leon-E. HALKIN, Tarih Tenkidinin Unsurları, (çev. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara 1989, s. 18. 14 Yusuf KÜÇÜKDAĞ, “Konya’da Osmanlı Devri Arşivleri”, Konya Şehrinin Fiziki ve Sosyo-
Ekonomik Yapısı, Makaleler- I, Konya 2004, s. 451.
1. 1. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Tasnifleri
1. 1. 1. Hurufat Defterleri
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan Hurufat Defterleri’nde temel birim kazadır. 1690–1840 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadırlar16
. Kazalar alfabetik olarak sıralanıp yazıldığı için Hurufat adı verilen defterler, Osmanlı taşra teşkilatı ve kamu görevlileri hakkında zengin bilgiler içerir. Her kazaya ait berat özetleri o kazanın ismi altında tarih sırasına göre kaydedilmiştir. Dolayısıyla kadı tarafından vakıflarla ilgili olarak merkeze gönderilen arzlara bağlı olarak ilgili makamın cevabi yazısında yani beratta, yazıldığı tarihten önce inşa edilmiş ve hizmete girmiş birer vakıf eseri olan mektep, medrese, cami, mescit, tekke, zaviye, han, hamam gibi sosyal ve dinî kurumları ve bunları yaptıranları, buralara yapılan atamalar, görevden alınanlar, varsa sebepleriyle yazılmıştır. Bu kayıtların XVIII. yüzyıl Osmanlı şehirlerinin sosyoekonomik durumuyla fiziki yapısını inceleyenler tarafından, kadı sicilleri gibi, mutlaka görülmesi gerekir.
Seydişehir’e ait 20 adet Hurufat Defteri tespit edilmiştir. 1118 numaralı defterde tarih kargaşası olmakla birlikte diğer defterler için bu durum söz konusu değildir. Varak usulü a-b şeklinde numaralandırılmışlardır (Tablo-1).
Tablo-1: Seydişehir Hurufat Defterleri Defter No Varak Aralığı Toplam Sayfa Defter No Varak Aralığı Toplam Sayfa 544 13b-15a 4 1117 65b-66b 3 547 7a-7b 2 1118 69b-72b 7 548 59b-60b 3 1119 50a-50b 2 549 50a-50b 2 1122 32b-34b 5 567 58a 1 1123 10a 1 1087 30a 1 1128 19a 1 1088 57b-60a 6 1139 30b 1 1089 13b 1 1140 163a- 164a 3 1090 81a-85b 10 1142 50a 1 1091 29b 1 1160 8b-11a 6
16 Tuncer BAYKARA, Osmanlı Taşra Teşkilâtında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu),
1. 1. 2. Diğer Vakıf Kayıtları
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde Hurufat Defterleri dışında Seydişehir’le ilgili diğer vakıf kayıtlarına da ulaşılmıştır. 3, 13, 99, 108, 137, 148, 149, 150, 152, 153, 154 155, 411, 412, 457, 483, 484, 496, 503, 506, 548, 590, 603, 904, 962, 2176, 2177, 2178, 2179, 2181, 3142, 3153, 3155, 3162, 3177, 3202, 3224, 3228, 3246, 3264, 3286, 4179 numaralı defterlerde Seydişehir kent merkeziyle ilgili bilgiler içeren vakfiye, ferman, berat, temessük, atik-esas ve şahsiyet kayıtları mevcuttur. Bunlar da fişlenerek çalışmada kullanılmıştır. Arslan Ağa bin Kurt Vakfı’yla alakalı 1058/1648 tarihli vakfiye 457 numaralı defterde olup, kent merkezindeki diğer yapıların vakfiye kayıtlarına rastlanmamıştır.
1. 2. Kadı Sicilleri
Kadıların görevleri gereği verdikleri ilam ve hüccetlerin kaydedildiği defterlere “kadı sicilleri” denir. Bunlar, Osmanlı şehirlerinin canlı hayatını göstermesi bakımından alternatifi olmayan kaynaklardır17. Hukuki davaların yanında, kadılara gelen tüm yazılar bu sicillere kaydedildiğinden18
, özelde Osmanlı tarihinin, genelde Türk tarihinin siyasi, sosyal, idari, mali, ekonomik, ticari, askerî, demografik, kültürel yönlerini aydınlatacak “otantik” kaynaklardır19
.
Kadı sicilleri, içerik olarak çeşitli belgelerden oluşur. Dava tutanakları, hüccet ve ilam, mukavele, senet, vakfiye, nafaka, kefalet, vesayet, miras, boşanma davaları, tereke ve taksim kayıtları, köle ve cariyelerin özgürlüğüne kavuştuklarını belgeleyen “ıtkname”, evlenme ve boşanma kayıtları, fiyat tespitlerini içeren narh defterleri ile esnaf teftişini gösteren belgeler, merkezden gelen ferman, berat ve mektup gibi kayıtlar bunlardan bazılarıdır20
.
17 Ömer DEMİREL, “1700–1730 Tarihlerinde Ankara’da Ailenin Niceliksel Yapısı”, Belleten,
LIV/210(1990), s. 945.
18
Ahmet AKGÜNDÜZ, “Şer’iyye Mahkemeleri ve Şer’iyye Sicilleri”, Türkler, X, Ankara 2002, s. 58.
19 M. Akif AYDIN, “Hukuk”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, İstanbul 1994, s. 418–419. 20 10 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (1070–1071/1659–1661) (Transkripsiyon), (hzl. İzzet Sak),
II. Mahmud (1808-1839)’la başlayıp Tanzimat’tan sonra devam eden yeniden yapılanma çerçevesinde Adliye Nazırlığı’na bağlı nizamiye mahkemeleri kurulmuştur. Bu durumda şeriye mahkemelerinin yetki alanları daraltılmış; kadılar evlenme, boşanma ve miras davalarına bakmakla görevlendirilmişlerdir. Bunun için kadı sicillerinin kapsadığı alan da daralmıştır.
Seydişehir Kazası’na ait 12 adet kadı sicili vardır. Bunlar çok eski olmayıp 1871 tarihinde başlamakta ve 1912 tarihinde sona ermektedir. Daha önce Konya Mevlâna Müzesi Arşivi’nde korunurken, 1991 yılında Ankara’ya Millî Kütüphane’ye gönderilmiştir. 2011 yılında ise BOA’ya devredilmiş ve Meşihat Defterleri kataloguna “MŞH.ŞSC.d.” kodu ile kaydedilmiştir (Tablo-2). Diğer Anadolu kazalarına ait olanlar gibi Seydişehir Kadı Sicilleri’nin yazı dili de Türkçe’dir. Ancak çok az da olsa Arapça vakfiyelerle dava kayıtlarına rastlanılmaktadır.
Tablo-2: Seydişehir Kadı Sicilleri’nin numaraları, sayfa sayıları ve kapsadıkları yıllar Defter No BOA'daki numarası Sayfa
Sayısı Ait Olduğu Yıllar (Hicri/Miladi)
230 7561 185 1288-1292/1871-1875 231 7562 335 1291-1302/1874-1885 232 7563 185 1302-1306/1884-1889 233 7564 154 1305-1307/1887-1890 234 7565 370 1306-1311/1888-1894 235 7566 67 1308-1309/1890-1892 236 7567 194 1311-1313/1893-1896 237 7568 594 1314-1327/1896-1909 238 7569 138 1320-1330/1902-1912 239 7570 232 1321-1324/1903-1907 240 7571 193 1324-1328/1906-1910 241 7572 45 1323-1328/1905-1910
Diğer taraftan Seydişehir Kazası’nda yaşayanların sıkı ilişki içinde bulundukları Konya, Beyşehir ve Bozkır kazalarına ait kadı sicilleri de taranmış; Seydişehir’le ilgili olup değişik nedenlerle kaydedilen hüccet ve belgeler de tespit edilip çalışmada kullanılmıştır (Tablo-3, 4, 5).
Tablo-3: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Konya Kadı Sicilleri KKS No Tarihi KKS No Tarihi 7 1053-1055/1643-1646 32 1096-1110/1684-1699 10 1070-1071/1659-1661 35 1101-1102/1689-1691 11 1071-1072/1660-1662 46 1125/1713-1714 13 1087-1088/1676-1678 47 1128-1129/1715-1717 16 1083/1672-1673 49 1135-1136/1722-1724 17 1078-1080/1667-1670 51 1140-1141/1727-1729 18 1069-1070/1658-1660 54 1151-1152/1738-1740 19 1083-1084/1672-1674 70 1230-1237/1814-1822 21 1086-1087/1675-1677 83 1253-1256/1837-1841 23 1088/1677-1678 102 1226-1230/1811-1815 24 1089/1678-1679 135 1312-1315/1894-1898
Tablo-4: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Beyşehir Kadı Sicilleri
BKS No Tarihi 242 1287-1291/1870-1875 244 1292-1294/1875-1878 248 1313-1323/1895-1906 252 1320-1327/1902-1909 254 1325-1326/1907-1908 257 1327/1909-1910 259 1329-1330/1911-1912
Tablo- 5: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Bozkır Kadı Sicilleri
BOKS No Tarih 336 1291-1298/1874-1881 339 1339-1340/1920-1922 340 1326-1341/1908-1923 341 1323-1328/1905-1910 344 1341/1922-1923
1. 3. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri
İstanbul’da bulunan BOA, tarih araştırmacıları için vazgeçilemez arşiv kaynaklarının saklandığı yerdir. Buradaki belgelerden bir kısmı tasnif edilmiş, kataloglanmış, bir kısmı ise elektronik ortama aktarılmıştır. Bu arşivde bulunup yararlanılan tasnifler aşağıda verilmiştir.
1. 3. 1. Şikâyet Defterleri
Osmanlı Devleti bir hukuk devleti idi. Bunun sonucu olarak halk dilek ve şikâyetlerini icabında doğrudan padişaha sunabilmekte, o konu Divanıhümayun’da görüşülerek haksızlıklar ortadan kaldırılmaya çalışılmaktaydı. Bu çerçevede merkezde meydana getirilen idari ünitelerden biri, “Divân-ı Hümayun Şikâyet Kalemi”dir. Bu birim Divanıhümayun’dan çıkan kararları defterlere geçirirdi. 1649 yılına kadar bütün ferman, berat ver hükümler Mühimme Defterleri’ne kaydolunurken, bu tarihten itibaren şahsî davalara ait ferman, berat ve benzeri kayıtlar için Şikâyet Defterleri tutulmaya başlanmıştır. 1742 yılından sonra şikâyetler genellikle eyaletlere göre ayrı defterlere yazılmaya başlanmıştır21
.
Konu olarak Şikâyet Defterleri’nde başta idari ve askerî yetkililerle ilgili olmak üzere, eşkıyanın soygunları, bir mahkeme kararına itiraz, borçlar, tımarlı sipahinin vergiyi toplayamaması ve esnafların değişik konulardaki şikâyetlerini konu alan hükümleri içermektedir. 989 numaralı Divân-ı Hümayun Defterleri Katalogu’nda 213 adet Şikâyet Defteri olup 1649-1837 yılları arasına tarihlenmektedirler.
Seydişehir’le ilgili hükümler, 213 adet Şikâyet Defterleri’nin her biri taranarak 65 defterde Seydişehir’le ilgili olan toplam 128 hükme rastlanmıştır (Tablo-6).
Tablo-6: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Şikâyet Defterleri Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı 1 1 29 3 82 1 104 2 4 3 31 2 83 4 105 2 5 1 52 5 84 2 107 3 6 1 53 4 85 4 108 1 7 1 54 1 86 1 109 2 8 1 64 3 88 1 110 2 11 3 65 4 90 2 111 2 13 1 66 4 91 1 112 1 14 1 67 1 92 2 113 2 16 1 71 4 93 2 114 2
19 1 72 1 94 2 115 3 20 1 73 1 95 2 116 1 24 1 75 1 96 2 117 5 26 1 78 2 97 1 118 5 27 1 79 2 98 3 199 1 28 1 80 1 99 2 81 1 102 2
1. 3. 2. Karaman Ahkâm Defterleri
Ahkâm Defteri, Divanıhümayun’dan çıkan hükümlerin kaydına mahsus olan defterlere genel olarak verilen addır. Bu hükümler, padişah adına hazırlanmasından dolayı ferman adını da alırlar. Muhtevaları itibariyle Şikâyet Defterleri’nin devamı niteliğinde olup, eyalet adlarına göre tutulmuşlardır. 989 numaralı Divân-ı Hümayun Defterleri Katalogu’ndaki defterlerden biri olan Karaman Ahkâm Defterleri, 1742- 1878 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva etmekte olup 39 adettir.
Karaman Ahkâm Defterleri’nden 36’sında Seydişehir’le ilgili toplam 371 hükme rastlanmıştır (Tablo-7).
Tablo-7: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Karaman Ahkâm Defterleri
Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı Defter No İlgili Hüküm Sayısı 1 18 11 21 20 14 30 6 3 16 12 17 21 3 31 4 4 21 13 17 23 4 32 4 5 13 14 4 24 2 33 1 6 16 15 16 25 3 34 1 7 16 16 9 26 4 35 5 8 19 17 23 27 5 36 5 9 10 18 18 28 2 37 9 10 26 19 16 29 2 38 1 1. 3. 3. Ayniyat Defterleri
Bâb-ı Âli Sadaret Dairesi Kalemleri’ne ait Sadaret Mektubi Kalemi Defterleri’nden biri de Ayniyat Defterleri olup, Sadaret Dairesi’nden diğer devlet
dairelerine, vilayetlere ve diğer makamlara yazılan tezkirelerle çeşitli yazışmaların suretleri kaydedilmiştir. 595 numaralı katalogda 1812-1911 yılları arasına tarihlenen toplam 1717 adet ayniyat defteri mevcuttur. Bu defterlerden 804-811 numaraları arası sekiz defter, Konya ve çevresi yerleşimlerin idari-adlî işleri ile ilgili olup 1866- 1879 yılları arasına tarihlenmektedir. Bunlar taranarak Seydişehir’le ilgili hükümler tespit edilmiştir.
1. 3. 4. Avarız Defterleri
Olağanüstü hallerde ve özellikle savaş dönemlerinde halktan “avarız” adıyla alınan şeri olmayan verginin ahali arasında dağılımında hanenin esas alındığı görülür. Osmanlı nüfusu ve ekonomisi üzerine çalışanlar Avarız Defterlerini kullanmaktadırlar.
Seydişehir’le ilgili bilgiler içeren Avarız Defterleri “Maliyeden Müdevver Defterler” katalogu içerisinde tespit edilmiş olup toplam 27 adettir22
(Tablo-8).
Tablo-8: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Avarız Defterleri Defter
No Tarih (Hicri/Miladi)
Defter
No Tarih (Hicri/Miladi)
43 29 Zilhicce 1020 3 Mart 1612 2990 29 Zilhicce 1192 18 Ocak 1779 2751 29 Zilhicce 1030 14 Kasım 1621 4119 29 Zilhicce 1196 5 Aralık 1782 3382 29 Zilhicce 1050 11 Nisan 1641 3814 29 Zilhicce 1202 30 Eylül 1788
3016 10 Ca. 1051-10 Receb 1052 17 Ağustos 1641-4 Ekim 1642 2413 29 Zilhicce 1115 4 Mayıs 1807 2808 29 Zilhicce 1055 15 Şubat 1646 1991 29 Zilhicce 1225 25 Ocak 1811 3832 29 Zilhicce 1058 14 Ocak 1649 1989 29 Zilhicce 1232 9 Kasım 1817 9480 1 Zilkade 1096-5
Şaban 1106
29 Eylül 1685-21
Mart 1695 2496 19 Zilkade 1237 7 Ağustos 1822 3383 1 Zilkade 1125 19 Kasım 1713 4109 29 Zilhicce 1243 12 Temmuz
1828 2470 29 Zilhicce 1125 16 Ocak 1714 2753 29 Zilhicce 1245 21 Haziran
1830 21456 29 Zilhicce 1166 27 Ekim 1753 11990 28 Ramazan 1253 28 Aralık 1837
3980 29 Zilhicce 1172 23 Ağustos 1759 2650 29 Zilhicce 1300 31 Ekim 1886 2986 29 Zilhicce 1182 6 Mayıs 1769
22 Arşivdeki 2759, 10896, 22395 ve 22447 numaralı defterler tamirde olup araştırmacılara
1. 3. 5. Maliye Dairesi Defterleri
Maliye defterleri, Maliye Nezareti ve Maliyeden Müdevver olmak üzere iki ana grupta toplanabilir. Maliye Nezareti Defterleri kapsamında Seydişehir’e ait bilgiler içeren 12 defterden söz edilebilir (Tablo-9).
Tablo-9: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Maliye Nezareti Defterleri
Defter Kodu Numarası Defter Tarihi Defter Kodu Numarası Defter Tarihi
ML.d. 540 1842 ML.MSF.d. 3638 1257/1842 ML.d. 1185 1890 ML.MSF.d. 3732 1258/1843 ML.MSF.d. 19183 1256/1841 ML.MSF.d. 3953 R.1258/Mart 1841-Mart 1842 ML.VRD.d. 687 1258/1843 ML.MSF.d. 12046 1272/1856 ML.VRD.d. 3050 1274/1858 ML.MSF.d. 17760 1281/1865 ML.MSF.d. 2078 1256/1841 ML.MSF.d. 8315 1264/1848
Maliye Dairesi defterleri arasında bulunan Maliyeden Müdevver Defterler içerisinde 125, 241, 716, 1874, 2592, 5917, 6216 ve 9507 numaralı sekiz defter taranmış; Seydişehir’le ilgili bilgiler fişlenmiştir.
1. 3. 6. Tahrir Defterleri
Osmanlı Devleti, bir yeri fethettiğinde o bölgeye bir emin gönderilir, nüfus ve gelir kaynaklarının ayrıntılarıyla araştırılıp deftere geçirilmesi sağlanırdı. Böylece her sancak için ayrı bir nüfus ve gelir defteri meydana gelirdi. Bölgedeki gelir kaynakları çeşitli etkenlerle değiştiği için, her 10-20 yılda bir bu tahrirler yenilenirdi. Bu defterler Başbakanlık Osmanlı ile Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime arşivlerinde bulunmaktadır.
Tahrir Defterleri ait olduğu bölgenin sosyal, demografik ve ekonomik tarihine dair önemli istatistikî bilgiler sunduğu için Seydişehir tarihi araştırılırken bunlardan da yararlanılmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 40, 58, 63, 119, 387, 399, 455, 968, 1126 ve 1135 numaralı 10 adet Tapu Tahrir Defterleri ile Kuyûd-ı Kadime Arşivi’ndeki 137, 564, 565 ve 584 numaralı dört defter taranmıştır.
1. 3. 7. Evkaf Defterleri
Vakıflar başlangıçta kişisel ihtiyaçların giderilmesi amacıyla ortaya çıkmışken zamanla toplumların sosyokültürel yapısı, ihtiyaçları, eğilimleri ve zenginliklerine göre gelişerek hayatın her safhasında yerini almıştır. Özelliklerle Osmanlılarda hem kişileri hem de devleti ilgilendiren bir yaşam biçimi haline gelmiştir 23
. XIX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar belli kurallar çerçevesinde işler vaziyette olan vakıflar, üç ana grupta toplanmıştır. Bunlar, Osmanlı’dan önceki İslam devletlerinden intikal eden “evkaf-ı kadîme”, miri arazinin temliki ile kurulan “evkaf-ı irsâdiye” ve hayırseverlerin kendi mülklerini vakfederek kurdukları “evkaf-ı sahiha-i lazîme”dir24
.
Tanzimat’tan (1839) önce vakıfların teftiş ve kontrolünü, vakfiyede tayin edilmiş nazırlar, devletçe atanan müfettişler ve kaza yetkisine sahip kadılar yürütmüştü. Vakfiyede şart koşulan nazırın kimliğine göre vakıf, Sadr-ı Âlî Nezâreti, Şeyhülislam Nezâreti, Bâbüssaâde/Kapı Ağası Nezâreti ve Dârüssaâde Ağası/Haremeyn Evkâfı Nezâreti’nden biri tarafından idare edilmişti. Vakıfların çoğalması ve işlerin ağırlaşması üzerine 24 Eylül 1826’da Evkâf-ı Hümâyün Nezâreti kuruldu. Dağınık halde bulunan vakıfların idaresinin tek elde toplanması, vakıf sektöründe baş gösteren yolsuzlukların önlenmesi, Batılı tarzda merkezî bir anlayışla vakıfların bir bakanlıkça idare edilmesi ve dinî çevrelerin gücünün kırılması gibi düşüncelerle II. Mahmud bu yeniliği gerçekleştirmiştir25
.
Osmanlı Devleti’nde yollar ve köprülerin yapımı ile sulama çalışmaları gibi kamu işleri; hastaneler yapımı ve fakirlere yardım gibi sosyal yardımlaşma faaliyetleri; mektep, medrese ve kütüphanelerin yapımını teminat altına almaya yönelik kültür işleri; cami ve mescit inşası gibi din hizmetleri vakıflar aracılığıyla
23 Esat ARSEBÜK, Medeni Hukuk I, Başlangıç ve Şahsın Hukuku, İstanbul 1938, s. 297-298; Nazif
ÖZTÜRK, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, (Kısaltma: Vakıf Kurumu), Ankara 1995, s. 19.
24 ÖZTÜRK, Vakıf Kurumu, s. 63; Mustafa GÜLER, Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları (XVI.-
XVII. Yüzyıllar), (Kısaltma: Haremeyn Vakıfları), İstanbul 2002, s. 12-13.
25 ÖZTÜRK, Vakıf Kurumu, s. 69; Seyit Ali KAHRAMAN, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, İstanbul
yürütülmüştür26
. Dolayısıyla bir kentin tarihini ele alırken vakıf eserlerinden bahsetmemek söz konusu değildir27. Bu bağlamda Evkaf Defterleri önem arz etmektedir. BOA’da Evkaf Nezareti fonunda yapılan taramalar sonucunda Seydişehir’le ilgili 24 defter tespit edilmiştir (Tablo-10).
Tablo-10: Seydişehir’le ilgili hüküm içeren Evkaf Defterleri Defter
Numarası Tarihi
Defter
Numarası Tarihi
18372 1 Z 1279/20 Mayıs 1863 26105 27 C-27 B 1302/13 Nisan-12 Mayıs 1885 12829 15 Ra 1262-24 Ra 1263/13 Mart 1846-12 Mart 1847 26189 2 Za-2 Z 1302/13 Ağustos-12 Eylül 1885 14034 28 R 1266-26 R 1269/13 Mart 1850-6 Şubat 1853 27985 10 N 1310-6 R 1329/28 Mart 1893-6 Nisan 1911 16735 1275/1858 30000 13 N-13 Z 1320/14 Aralık 1902- 13 Mart 1903 16765 8 Ş 1275-11 N 1279/13 Mart 1859-2 Mart 1863 30618 21 R-24 B 1324/14 Haziran-13 Eylül 1906 17046 20 Ş 1276-21 N 1279/13 Mart 1860-12 Mart 1863 31911 1247-1258/1831-1842 18372 1-17 Z 1279/20 Mayıs-5 Haziran 1863 31913 1277-1281/1860-1864 19461 18 Za 1281/14 Nisan 1865 38743 1283/1867 19750 Şubat 1281/Şubat-Mart 1866 38611 18 Ş 1281/16 Ocak 1865 20069 9 C-25 L 1283/19 Ekim 1866-2
Mart 1867 38741 1286/1869
24182 1294/1877 39960 29 Z 1341/12 Ağustos 1923 24528 22 C-25 N 1296/13 Haziran-12
Eylül 1879 43243 8 N 1295/5 Eylül 1878
Seydişehir’e dair bilgiler içeren bir diğer evkaf defteri ise Taksim Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet Tasnifi, no. O. 116/1’de muhafaza edilmektedir. Bu defter 888/1483 tarihlidir. Fahri Coşkun tarafından 1996 yılında İstanbul Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Bu defter ayrıca Tarih İncelemeleri Dergisi’nin 17, 18 ve 19. sayılarında M. Akif Erdoğru tarafından yayımlanmıştır.
26
M. Fuad KÖPRÜLÜ, “Vakıf Müessesesinin Hukukî ve Tarihi Tekâmülü”, İslâm ve Türk Hukuk
Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, (yay. hzl. Orhan F.Köprülü), Ankara 2005, s. 295. Ayrıca
bk. GÜLER, Haremeyn Vakıfları, s. 14-15; Bahaeddin YEDİYILDIZ, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de
Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara 2003, s. 3; Bülent KÖPRÜLÜ, “Tarihte
Vakıflar”, Ankara Hukuk Fakültesi Mecmuası, VIII/3-4(1951), s. 495-496.
27 Ömer Lütfi BARKAN, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Vakıflar ve Temlikler: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, (Kısaltma:
1. 3. 8. Nüfus Defterleri
Osmanlı Devleti’nde tımar sisteminin bir gereği olarak XV. ve XVI. yüzyıllarda belirli periyotlarla tahrir denilen bir sayım ve yazım uygulanmıştır. Daha sonra düzensiz yapılan bazı yoklamalar bulunmaktadır. Ancak 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye’ye insan ve mali kaynak temini gibi bazı sorunların yeni bir nüfus sayımı yapılması gereğini ortaya çıkarmış; 1831 yılında modern anlamda ilk nüfus sayımı gerçekleştirilmiştir. Ancak bu sayımda yalnızca erkek nüfus dikkate alınmış; çocuk, erişkin, yaşlı tüm erkeklerin yaşları ve meslekleri belirtilmiştir. Kadın nüfusun da kayıt altına alındığı ilk sayım 1882 tarihlidir. Seydişehir’e ait BOA’da 12 Nüfus Defteri bulunmaktadır28 (Tablo-11).
Tablo-11: Seydişehir Nüfus Defterleri Defter Numarası Tarihi Defter Numarası Tarihi 3310 1246/1831 3342 1251/1836 3335 1254/1839 3343 1254/1839 3336 1256/1841 3487 1261/1845 3337 1261/1845 3488 1261/1845 3341 1246/1831 1. 3. 9. Temettuat Defterleri
Tanzimat ile başlatılan yenileşme çalışmaları, alınan vergilere de yansımış; bu çerçevede herkesin yıllık kazancı üzerinden alınan ve “temettû” denilen yeni bir vergi sistemini doğurmuştur29. Buna göre her hane bir vergi mükellefi sayılacak, yıllık kazancı belirlenerek buna göre vergi alınacaktı. Ekonomik gelirlerin ölçüsü olarak halkın arazisi, emlaki, hayvanları ve ticari gelirleri göz önünde bulundurulmaktaydı. Ancak burada önemli olan vergilerin mükelleflerden eşit derecede alınmasıdır. İşte herkesin gelir düzeyinin hakkaniyetli bir şekilde tespit
28 Bunlardan 3334, 3691 ve 3693 numaralı defterler restorasyonda oldukları gerekçesiyle
araştırmacılara verilmemektedir.
29 Haydar ÇORUH, “Temettü Vergisi’nin Yapısı ve 1844 Sayımı Sonuçları”, Yeni Türkiye Dergisi, S.
edilmesi amacıyla 1844 yılında ülkenin önemli bir kesiminde sayımlar yapılmış; bunun sonucu “Emlak ve Arazi ve Hayvanat ve Temettuât Defterleri” oluşturulmuştur30
. Temettuat sayımları ile “beyana dayanmamakla birlikte tahrire dayanan bir gelir vergisine geçilmiştir” 31
. Tapu tahrir geleneğinin devamı niteliğindeki Temettuat Defterleri’nde, “biraz tımar tevcih kayıtlarını hatırlatır biçimde” insanların tarifleri de yapılmıştır32
.
Seydişehir Temettuat Defterleri’nin son sayfasında, vergi ünitesi durumundaki, mahalle veya köy, genel gelir toplamı ve ödenmesi gereken vergi miktarı toplu olarak verilmiştir. Eğer bir önceki yıl vergi mükellefi olup da çocuğu olmayan bir kişi ölmüş ise onun vergisi “bilâ-veled fevt olanlar” ibaresi yazılarak genel toplamdan düşülmüştür. Bu defterlere kaynağı belli olan veya olmayan tüm gelirler yazılmıştır. Kişiler meslekleriyle birlikte elde ettikleri gelirlerle kaydedilmiş, menkul ve gayrimenkul mal varlıkları ve bunlardan sağlanan yıllık kazanç belirtilmiştir. Defterler oluşturulurken ülkedeki ekonomik potansiyelin tam olarak tespiti amaç edinildiğinden, demirbaş niteliğindeki hayvanlar ve sürülmeyen kıraç araziler gibi vergi dışında olan mülkler de ayrıntısı ile belirtilmiş olduğu için gerek ekonomik gerekse demografik anlamda önemli bilgiler verilmiştir. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki bu defterlere sadece hane reisleri yazılmıştır. Nüfus Defterleri tüm erkeklerin sayılmış olması bakımından Avarız ve Temettuat defterlerine göre nüfusun genel toplamına dair daha net rakama ulaşılmasını sağlamaktadır. Mesleği olmayıp da “şunun bunun iânesi ile geçinenler” ile başka bir şehre göç edenler de temettuatlarda ayrıca belirtilmiştir. Hane reisi öldüğünde ise dul kadınlar isimleri ve sahip oldukları mülkleriyle defterin sonuna kaydedilmiştir. Son bir noktayı daha belirtmek gerekir ki Seydişehir Temettuat Defterleri’nde hane reislerinin yaşı belirtilmemiştir. Sadece hane reisi erkeğin ölmesi durumunda annelerinin idaresi altında olan erkek çocukların yaşı not olarak düşülmüştür.
30 Sait ÖZTÜRK, “Konya Temettuat Defterleri”, Uluslar Arası Kurulusunun 700. Yılında Bütün
Yönüyle Osmanlı Devleti Kongresi (07-09 Nisan 1999),Konya 2000, s.533- 539
31 Abdüllatif ŞENER, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990, s. 108.
32 Mübahat KÜTÜKOĞLU, “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”,
Belleten, LlX/225(1995), s. 398. “Uzun boylu kara sakallı açık alınlı şaşı gözlü” gibi tanımlamalarla
Seydişehir’de 1845 yılında sayım gerçekleştirilerek Temettuat Defterleri kayıtları tutulmuştur. Bunlardan üçü merkez mahallelere, biri ise şehir merkeziyle birlikte kaza geneline ait bilgiler içermektedir. Ayrıca 9819 numaralı Beyşehir Temettuat Defteri’nde de Seydişehir Kazası’nın mahalle ve bağlı köylerinin nüfusuna yer verildiği için bu çalışmada verileri kullanılmıştır. 9820 numaralı Beyşehir Temettuat Defteri’nde ise Seydişehirli konar-göçerlerle ilgili bazı kayıtlara rastlanmıştır (Tablo-12).
Tablo-12: Seydişehir Temettuat Defterleri Defter
Numarası Muhtevası
10126 Cami-i Kebir Mahallesi 10127 Hacı Seyyid Ali Mahallesi 10567 Cami-i Cedid Mahallesi
10568 Seydişehir Kazası merkez mahalleleri ve bağlı köyler
9819 Beyşehir Sancağı 9820 Beyşehir Sancağı
1. 3. 10. Diğer Belge Tasnifleri
Şehir tarihi çalışmalarında kullanılabilecek BOA’daki Ali Emiri, İbnülemin, Cevdet, Yıldız ve Dâhiliye tasnifleri, önemli sayıda belgeyi ihtiva etmekte olup Seydişehir’le ilgili olanlar bu çalışmada kullanılmıştır.
1. 4. Konya Maarif Arşivi Defterleri
Osmanlı’nın son döneminde okullarda tutulan defterler, Konya Maarif Arşivi’nde bulunuyordu. Seydişehir’deki okulların imtihan cetvelleri, öğrenci ve öğretmenlerin künye bilgileri ile öğretmenlerin sicil kayıtlarının yer aldığı defterler koleksiyonu İsmet Paşa İlkokulu’nun altında elverişsiz bir depoda iken, Konya Bölge Yazma Eserler Müdürlüğü Kütüphanesi’ne nakledilerek muhafaza altına alınmış ve dijital ortama aktarılmıştır. Konya Maarif Arşivi’ndeki Caner Arabacı tarafından doktora çalışması sırasında ilk defa kullanılan bu defterlerden Osmanlı Dönemi