* Sorumlu yazar: Tel: +90 424 2411085 e-posta: nbirici@mynet.com
Geliş Tarihi: 11.04.2014 Kabul Tarihi: 22.07.2014
Elazığ İli son yıllarda su ürünleri üretimindeki tesis sayısı ve kapasite artışı ile dikkat çekmektedir. TÜİK verilerine göre 2009 da 5.500 ton/yıl olarak gerçekleşen üretim 2010 yılında 8.010 ton/yıl olarak açıklanmıştır. Elazığ İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü'nün Eylül 2011 yılı verilerine göre kapasite 22.385 ton/yıl'a ulaşmıştır. Son yıllarda ülkemizde su ürünleri yetiştiricilik sistemlerinde çok büyük gelişmeler yaşanmış ve özellikle orta ve büyük ölçekli işletmelerde modern ve ileri teknolojiler kullanılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada hızlı bir şekilde üretim artışının gerçekleştiği Elazığ'da, su ürünleri işletmelerinde mekanizasyonun kullanımı araştırılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Balık yetiştiriciliği, mekanizasyon, işletme modeli, teknoloji. The Usage of Mechanization in Aquaculture Enterprises in Elazığ Province
Elazığ province has been drawing attention with the number of facilities at aquaculture production and capacity increase in recent years. According to TUİK data, production is announced to have increase from 5.500 tons/year in 2009 to 8.010 tons/year in 2010. According to the data of Elazığ Provincial Directorate of Food, Agriculture and Livestock's 2011 september's production capacity reached 22.385 tons/year. İn the previous years, significant developments have been dicovered in Aquaculture systems. Modern and advanced techonologies have been used especially in medium and large sized enterprises in our country. In this study, the usage of mechanization in aquaculture enterprises in Elazığ where there has been a rapid increase in production has been examined.
Keywords: Fish farming, mechanization, operating model, technology.
Özet
Giriş
Araştırma Makalesi Research Article
© Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Trabzon 1
Elazığ Su Ürünleri Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Elazığ. 2
Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
Abstract
Elazığ İli Su Ürünleri Yetiştiricilik İşletmelerinde
Mekanizasyonun Kullanımı
1 1 1 1
Nevim BİRİCİ *, Tunay ŞEKER , Mustafa BALCI , Burcu ÇELİK ,
2 1
Ali KILIÇ , Seçil GÜNEŞ
Tüm su kaynaklarının belirli bir üretim birbirleri ile entegre olmuş makine ve/veya sis-gücü vardır. Suyun biyolojik verimliliği de temlerinin bir amaca yönelik, belirli bir prog-denilebilen bu gücün, günümüz teknoloji- ramda çalıştırılmasına mekanizasyon adı veril-lerindeki gelişmeden yararlanarak çok daha mektedir (Metin, 2001).
fazla artırılabilmesi mümkündür. Balık avcılı- Balık yetiştiriciliğinde ekonomik koşul-ğında, su ürünleri yetiştiriciliğinde ve elde olu- larda birim alandan en yüksek verimi elde ede-nan ürünlerin işlenmesinde bağımsız veya bilmek, girdilerin etkin kullanımını sağlamak,
diğer işletmelerle rekabet edebilme gücünü (depolanabilirliğini) arttırdığını belirtmişlerdir.
arttırmak, üretimde insan gücü ile yapılabilecek Son yıllarda ülkemizde de su ürünleri
iş yükünün ve hassasiyetinin üstünde bir yetiştiricilik sistemlerinde çok büyük gelişmeler
gerçekleşmenin sağlanabilmesi amacıyla yaşanmış ve özellikle orta ve büyük ölçekli
tarımsal üretimin her dalında mekanizasyon ve işletmelerde modern ve ileri teknolojiler
otomasyondan yararlanmak gerekmektedir. kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle ağ kafes
Mekanizasyon bir üretim teknolojisidir ve her yapıları ile boyutlarında ve mooring
sistem-işletmede işletmenin teknik ve ekonomik lerinde, yetiştiricilikte söz sahibi ülkelerden
yapısına bağlı olarak farklı düzeylerde uygulan- daha ileri teknolojiler kullanılmaya
başlan-maktadır. Özellikle endüstriyel üretim seviye- mıştır. Balık çiftliklerinin denizlerde açık ve
lerine ulaşan işletme modellerinde artık me- derin sulara taşınmaları, bu sulara uygun yeni
kanizasyonun tercihi değil, zorunluluğu söz tekniklerin kullanılmasını zorunlu kılmıştır.
konusu haline gelmiştir (Dikel, 2002) Otomatik yemleme ünitelerinin ve Barge
Günün teknolojik gelişmelerine paralel sistemlerinin devreye girmesi ile işletmelere
olarak değişim gösteren alet ve ekipmanlar, lojistik desteklerin sağlanması kolaylaşmıştır.
diğer endüstri kollarında olduğu gibi su Açık ve derin sularda yer alan balık
çiftlik-ürünlerinde de önceleri insan gücüyle daha lerinde koruma ve dijital takip mekanizmaları
sonraları su gücü, dizel, elektrik ve güneş oluşturulmuştur.
enerjisi gibi güç kaynakları ile çalışan alet ve İç sularda, özellikle baraj göllerinde ağ
ekipmanlara dönüşmüşlerdir. kafeslerde yapılan yetiştiricilikte modern ve
Su ürünleri sektöründeki teknolojik baraj göllerinin yapısına uygun ağ kafes
gelişmelerde özellikle pelet yemin balık yetiş- sistemleri kullanılmaya başlanmıştır. Avrupa
tiriciliğinde başarı ile kullanımı, hipofiz bezinin Birliği ülkeleri ile entegrasyona uyum
çerçe-balık üretiminde uygulanması ve çerçe-balık taşıma- vesinde, karadaki işletmelerde de son derece
cılığındaki teknik sorunların çözümü ile hız gelişmiş teknolojiler uygulanmaya başlamıştır.
kazanarak su ürünleri sektörünün dünyada hızla Yavru üretiminde de son yıllarda çok büyük
yayılmasına imkan sağlanmıştır. Balık besle- gelişmeler yaşanmaktadır. Kuluçka-hanelerde
mede vitamin ve minerallerin kullanılması, kullanılan sistemlerde, bu anlamdaki yan
balık hastalıklarında aşılama teknikleri ve uzak sanayinin gelişmesine paralel olarak altyapı ve
mesafelere balık ve yumurtalarının yüzde yüze teknikler açısından ilerlemeler kaydedilmiş,
yakın emniyetle ulaştırılabilmesi veya erkek otomatik su, kalite kontrol ve yemleme
balıktan elde edilen spermatozoa hücrelerinin sistemleri kullanılmaya başlanmıştır.
dondurularak uzun süre saklanabilmesi, kültür Türkiye'de yetiştiricilik yapılan diğer
balıkçılığında yeni bir çağın başlangıcı olmuş- illerde olduğu gibi, Elazığ İlinde de yetiştiricilik
tur (Metin, 2001). havuz ve kafeslerde olmak üzere iki yöntemle
Dawies vd.(2008), Balığın bozulmaya yapılmaktadır. Bugün su ürünleri işletmelerinin
oldukça duyarlı olduğu için, hasat yapılırken tamamı alabalık (Oncorhynchus mykiss
işleme ve korumanın azami önem taşıdığını, bu W.,1792) yetiştiriciliği yapmakla birlikte, TÜİK
nedenle balık yakalandıktan sonra işlemenin ve Elazığ İli Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl
ciddi ekonomik kayıpları önlemek için zorunlu Müdürlüğü kayıtlarına göre 1995-2007 yılları
olduğunu ifade ederek, üretim ve işleme meka- arasında havuzlarda yapılan üretim, çeşit olarak
nizasyonunun balıklarda verimliliği, üretilen alabalık ve sazan yetiştiriciliğinden elde edilen
Bu çalışma, Elazığ'da alabalık yetişti- Materyal ve Yöntem
Çalışma materyalini, Elazığ'da alabalık riciliği yapan işletmelerin sayısında ve üretim
yetiştiriciliği yapan 112 adet projeli işletme miktarlarında yaşanan önemli gelişmelerde
oluşturmaktadır. İşletmelerden 3 adedi mekanizasyonun etkisini ve ne ölçüde
kullanıl-havuzlarda yetiştiricilik yapmakta olup, bu dığını ortaya koymak amacıyla yapılmıştır
işletmelerden 5 ton/yıl kapasiteli tesisin (Şekil 1).
çalışmanın yapıldığı tarihte faal olmadığı TÜİK verilerine göre 2009 da 5.500
belirlenmiştir. Elazığ İlinde incelenen toplam ton/yıl olarak gerçekleşen üretim, 2010 yılında
111 işletmenin 2'si havuzlarda üretim yapan 8.010 ton/yıl olarak açıklanmıştır (Şekil 2). İl
işletmelerdir ve projeli 3 kuluçkahane Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü'nden
bulunmaktadır. Kafeslerde su ürünleri alınan verilere göre 2011 yılında (Eylül ayı
yetiştiriciliği yapan 109 işletmenin 57'si Keban itibariyle) Elazığ İlindeki kapasite 22.385
Baraj Gölü, 52'si ise Karakaya Baraj Gölü ton/yıl'a ulaşmıştır (Anonim, 2011).
üzerinde yer almaktadır.
Şekil 1. Elazığ'da Yetiştiricilik Yapan İşletmelerin Sayısı (*2011 yılı Eylül ayı itibariyle).
Çalışma alanının tespitinde TÜGEM ve tespit edilmiştir. Su motopompları ile pompa-İl Tarım Müdürlüğü'nden (2011 yılı Tarım pompa-İl lanan suyun kuluçkahanelere iletiminde Müdürlüğü) temin edilen işletme isimleri ve galvaniz ve plastik malzemeden yapılmış faaliyet alanlarının adresleri esas alınmıştır. borular kullanılmıştır.
“Elazığ İlinde Kültür Balıkçılığı Yapan İşlet- Elazığ'da su ürünleri yavru üretiminin melerin Sosyo-Ekonomik Analizi” konusunda yapıldığı kuluçkahane sistemlerinin hepsinde hazırlanan anket formlarının bir kısmı, aktif yavru çıkış yalakları, fiberglas yumurta tabla-olarak su ürünleri yetiştiriciliği yapılan ları, kuluçka dolapları, ön yavru büyütme işletmelere tam sayım yöntemi kullanılarak havuzları bulunmaktadır.
uygulanmıştır. Çalışmada elde edilen veriler Yavru çıkış yalakları aliminyum, beton, 2010-2011 üretim dönemini kapsamaktadır. fiberglas, tahta ve eternit malzeme kullanılarak yapılmıştır. Ebatları değişik olmakla birlikte
Bulgular 0,5x3,0mx0,25-0,5m’dir. Yalakların içerisinde,
İncelenen havuz işletmelerinde, havuz- üzerine döllenmiş yumurtaların yerleştirildiği ların yapı tarzının beton olup, suyun havuzlara fiberglas tablalar bulunmaktadır. Yalağa gelen getirtilme şeklinin beton kanaletler ve PVC su tablanın önünden ve altından yumurtaların borular şeklinde olduğu belirlenmiştir. arasından ve üzerinden geçerek tablanın arka Araştırma kapsamında incelenen ku- tarafından elektendiğer tablaya geçiş yapmakta luçkahanelerin sadece 1 tanesinde kaynak suyu ve bu şekilde bütün tablaları dolaşarak elekten kullanılmakta olup, 2 işletme Keban Baraj dışarı çıkmaktadır. Yumurta tablaları çok katlı Gölünün nehir özelliği taşıyan kısmından olarak yalaklara yerleş-tirilmiştir.
çektikleri su ile yavru üretimi yapmaktadır. Bu Çalışmanın yapıldığı kuluçkahane işlet-kuluçkahanelerde kullanılan suyun temininde melerinde dikey akışlı ve 20 tepsili kuluçka elektrik akımı ile çalışan motorlar kullanıl- dolapları (inkübatörler) kullanılmaktadır (Şekil maktadır. Suyun bir yerden başka bir yere 3). Bunlar iki sıra halinde üst üste dizayn edilen, transferini sağlayan makineler enerji kaynağı kontrol ve bakım için çekilip çıkarılabilen ne olursa olsun motopomp olarak isimlen- plastik çekmecelerden ibarettir. Böyle bir dirilmektedir ve sadece kuluçkahanelerde kuluçka dolabına 150-200 bin adet yumurta değil araştırmanın yapıldığı işletmelerin 60 konulabilmektedir. Kuluçka dolapları plastik adedinde su motoru, 49 işletmede jeneratör ve malzemeden, yumurta tepsisi ve içindeki ızgara 3 işletmede hava kompresörü kullanıldığı ise paslanmaz malzemeden yapılmıştır.
Elazığ'da bir diğer üretim şekli olan sekizgen kafesler kullanılırken %30,8'inde kafeslerde yetiştiricilik yapan 107 işletmenin kafes çerçevesinin yüksek yoğunluklu poli-kafes şekilleri ve dizaynında, balıkçılığın etilen malzemeden yapıldığı görülmüştür. yapılacağı yer en büyük etken olmakla birlikte HDPE (yüksek yoğunluklu) den yapılmış işletmecinin bu yatırım için kullanacağı çerçevelerin sabit yatırım maliyetleri yüksek maliyet de önemli olmuştur. Akıntı hızının az olmakla birlikte sağlam olması ve bu nedenle olduğu yerlerde kare kafeslerde ahşap ve demir bakım ihtiyaçlarının az olması tercih edilme konstrüksiyon kullanılabilirken, akıntının ve nedenidir.
dalga boyunun daha yüksek olduğu yerlerde, Kullanılan kafesler, çapalar ve sabitleş-yüksek yoğunluklu malzemeden yapılmış tirme blokları vasıtasıyla zemine ve kıyıya yuvarlak kafesler ve çelik konstrüksiyon demirlenmektedir. Çapalara halat bağlanarak kullanıldığı görülmektedir. zemine sabitlenmekte ve batmayı önlemek 107 İşletme'nin %43'ü en / boy / yüksek- amacıyla şamandıra bağlanmaktadır. Sabitleş-likleri genellikle 5mx5mx3m, 8mx8mx3m, tirme blokları genellikle betondan yapılmıştır. 6mx6mx3m şeklinde olan kare kafes HDPE tipi kafeslerde ise bağlantı sistemi kullanmaktadır. İşletmecilerin %25,2'si off- olarak mooring (demirleme) kullanılmaktadır. shore tipi kafes kullanmaktadır ve bu kafes- Kafeslerdeki ağların kirlenmesi veya lerin çapları 12,16,20 m. şeklinde değişmek- yıpranması durumunda değiştirilmesi işlemi tedir. %18,7 işletme sekizgen kafes kullanmayı birkaç insanın gücü ile yapılabilirken, içeri-tercih eden işletmelerdir ve bu kafeslerin sinde balık bulunan büyük ağların değişimi ve ebatları 3x3x7, 8x8x7 şeklindedir. %13'lük balıkların hasadı vinçli katamaran yardı-mıyla kısım ise birden fazla kafes şeklini bir arada yapılmaktadır. Araştırmanın yapıldığı alanda kullanan (kare+sekizgen, kare + off-shore, vinçli katamaran kullanımı makine kullanım sekizgen+off-shore) işletmelerden oluşmak- modellerinin ana gruplarından biri olan ortak tadır. İncelenen işletmelerde toplam 1.503 kare kullanım modeline örnek gösterilebilir (Şekil kafes, 390 sekizgen kafes ve 758 off-shore 4). Çalışmanın yapıldığı alanda ağların temiz-kafes kullanıldığı belirlenmiştir. liğinde ağ yıkama makinesi kullanılmamakta,
İşletmelerin %63,5'inde galvanizli demir ağlar tazyikli su ve fırça yardımı ile temiz-borular ve ahşap çerçevelerden oluşan kare ve lenmektedir.
Alabalık işletmelerinde balık yem değer-lendirme oranı ve kanibalizm açısından balıkların boylarına göre ayrılması önemlidir. Bu işlem işletmelerin bir kısmında elle yapılırken, büyük bir kısmında sabit veya ayarlı boylama sehpaları ve otomatik boylama makineleri kullanılmaktadır (Şekil 5 ve Şekil 6). Otomatik boylama makineleri kullanan işletme sayısı 3 olarak tespit edilmiştir.
Yumurta, yavru ve balıkların taşınması işleminde kutuların üzeri buzlarla kapatıl-maktadır. Bunun için sadece 2 işletmede buz makinesi kullanmaktadır (Şekil 8.). Diğer işletmeler buzu, buz makinesi olan bu işletme-lerden veya buz temin edebilecekleri başka yerlerden almaktadırlar.
Araştırmanın yapıldığı işletmelerin büyük kısmında balıklar elle (bir kürek yardı-Kuluçkahane işletmelerinde yumurta ve
mıyla) yemlenmektedir. Bazı işletmeler küçük yavru balıkların satışı işlemi sırasında
sayılma-servis teknelerinden üfleyici makinelerle sı gerekmektedir. Yumurta ve yavru balıkların
yemleme yaparken 1 işletmede barge (otomatik sayımı için otomatik makineler kullanılırken,
yemleme sistemi) kullanılmaktadır. Bu işletme, işletmeciler tarafından bu işlem için
çoğun-kuluçkahane ve karada havuz işletmesi yanında lukla hacim yönteminin kullanıldığı, zaman
çok sayıda kafes işletmesini de bünyesinde zaman da ağırlık metodu kullanılarak sayma
bulundurmaktadır. Bu sistem otomatik yem-işleminin yapıldığı ifade edilmiştir. Yumurta
likler, sensör ve kameranın bir arada kulla-sayımı, sayım makinesi ile yapılırken
döllen-nıldığı, balıkların sudaki hareketlerinin, çevre-memiş ve ölü yumurtalar da
temizlene-sel faktörlerin ve yem alımlarının izlenebildiği, bilmektedir. Yumurtaların elle sayımında ise
ayrıca 1-4 adet kafeste aynı anda yemlemenin bir sifon yardımı ile ölü ve döllenmemiş
yapılabildiği bir sistemdir. yumurtalar ayrılmaktadır (Şekil 7).
Şekil 5. Balık Boylama Makinesi.
Şekil 7. Ölü ve Döllenmemiş Yumurtaların
Sifonla Ayıklanması
Şekil 6. Balık Boylama Makinesi.
Kafesteki balık sayısı ve ağırlığı, su sı-caklığı ve yemleme zamanı barge sistemi oto-masyonuna girilmekte ve sistemde otomatik olarak belirlenen yem, yemleme boruları yardı-mıyla kafeslere dağıtılmaktadır (Şekil 9). Bu sistem işgücünden büyük ölçüde tasarruf sağlayan bir mekanizmadır.
Elazığ'da su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmelerde kullanılan alet ve makinelerin sayısı, cinsi, alım yılı, adedi, ortalama alım değeri, kullanım ömrü ve yıllık bakım giderleri Tablo 1'de belirtilmiştir.
Şekil 9. Otomatik Yemleme Sisteminde
Yemlemenin Sağlandığı Borular
Çalışma alanında faaliyet gösteren işlet- işletmelerde ileri tekniklerle çalışılmamasından
melerde 133 adet tekne bulunmaktadır. Balık- dolayı büyük ekonomik kayıpların olduğu
ların naklinde kullanılan 7 kamyon, 6 kam- görülmektedir. Bu işletmelerde alınacak
maki-yonet, 3 traktör bulunmaktadır. Bunların yanın- naların üretime katkısı düşük olacağından
da işletmelere ulaşımda kullanılan araç sayısı işletmeciler bazı ihtiyaçlarını ortak kullanım
40 (otobüs, minübüs, pick-up, panelvan, transit yolu ile karşılamaktadır.
v.s) olarak tespit edilmiştir. Söz konusu su Tarımsal mekanizasyonun derecesini
ürünleri işletmelerinin çoğunda ayrıca eleme tanımlayan en önemli göstergeler nicelik ve
makinesi, boylama aleti, hasat tankı, terazi, niteliğinin nasıl olduğu yanında, yıllar itibariyle
kepçe, saklama tankı v.s gibi el aletleri gelişimi, güç düzeyi, diğer makinalarla ilişkisi
kullanılmaktadır. ve birim alandaki yoğunluğu gibi ölçütlerdir. Bu
özellikler dikkate alındığında Elazığ'da
işletme-Sonuç lerdeki alet ve makinaların alım yılları işletme
Dünyada ve Türkiye de su ürünleri yetiş- sayısının artışı ile paralel bir artış göstermiştir.
tiriciliğinin gelişmesinde temel faktörler; gıda Son yıllarda kurulan büyük kapasiteli işletmeler
ihtiyacı, doğal stokların azalması ve bu kaynak- ulusal ve uluslararası pazarda rekabet
edebil-ların korunması, tarıma elverişli olmayan mek amacıyla mekanizasyonu ileri derecede
arazilerin verimli kullanılması, katma değerin kullanmaya başlamışlardır. İşletmeciler bu
ülke ekonomisine katkısının yüksek olması ve şekilde mevcut işgücünü daha rasyonel
balığın besin değerinin yüksek olmasıdır. kullanabilmekte, ürün kalitesini en üst düzeyde
Tarımsal yetiştiriciliğin bütün dallarında koruyarak rekabet şanslarını arttırmakta ve
olduğu gibi kültür balıkçılığında da mekanizas- pazar taleplerini daha doğru bir şekilde
yonun kullanımı önemlidir. Bu bağlamda su cevaplandırabilmektedir.
ürünleri yetiştiriciliğinde geleneksel ve mali- Büyük maliyet gerektiren bu tür
çalış-yeti düşük birtakım üretim sistemleri yerine, maların uygulanabilir olması açısından konuyla
gelişmiş teknoloji ürünleri olan çevre bilinci ile ilgili yayım çalışmalarının Ar-Ge projesi
kapsa-üretilmiş modern sistemlerin tercih edilmesi mında yapılması sağlanmalıdır. Üretim
gider-gerekmektedir. Balık yetiştiriciliğinde mekani- lerini en aza indirecek yetiştiricilik modellerinin
zasyon kullanılarak yetiştiricinin mevcut yaygınlaşması, kaliteli ürün elde etmek için
işgücünü çok daha rasyonel kullanabilmesi bilgi ve tecrübe danışmanlık hizmetleri
yaygın-mümkün olmaktadır. Özellikle büyük kapa- laştırılmalıdır.
siteli, fazla sayıda işçi ve işgücü gerektiren
işletmelerde mekanizasyonun kullanılması Kaynaklar
Anonim, 2010. Su Ürünleri İstatistikleri 2009. Türkiye
yatırım ve enerji gereksinimi ile ilgili olarak,
İstatistik Kurumu.Yıllık Balıkçılık Verileri.
üretimde önemli rol oynamaktadır.
Ankara, 59s.
Son yıllarda modern teknoloji içeren
Anonim, 2011. Elazığ Tarım İl Müdürlüğü, Proje Şube
aygıtların üretilmesinden çok yaygın olarak Müdürlüğü. Su Ürünleri Üretimini Geliştirme
kullanıldıkları anlamı çıkartılmamalıdır. Çalış- Projesi. Elazığ.
Dawies, R.M., Dawies, O.A., Inko-Tariah, M.B. ve
ma kapsamında incelenen işletmelerde
Bekibele, D.O.2008. World Applied Sciences
mekanizasyonun kullanımı aynı düzeyde
Journal 3 (6): 926-929
değildir. Üreticilerin büyük bir kısmının bu
Dikel, S. 2002. Su Ürünlerinde Mekanizasyon.
cihazlara sahip olabilecek ekonomik
yeterli-Çukurova Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi
likleri olmadığı gibi, yeni teknolojileri ve bu Yayınları. Yayın No: 12, Adana
cihazları yorumlayabilecek eğitim ve personel Metin, T. 2001. Yetiştiricilik Mekanizasyonu. İ.Ü. Su
Ürünleri Fakültesi Yetiştiricilik Bölümü. No: 2.
eksikliği bulunmaktadır. Özellikle küçük
