[Seçil Dumantepe, Roman ve Öyküde Zaman-Yöntem ve Uygulama, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018, 414 s.]
İnsanoğlunun geçmişten günümüze değin ya-şamına anlam veren, değiştiren, dönüştüren ve aynı zamanda felsefi bir sorunsal olarak akıl yürüttüğü kavramlardan biri de şüphesiz zaman kavramı. Başta felsefe olmak üzere, sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi pek çok sosyal bilim alanının tartışmasız bir gündem maddesi olarak zaman, anlatısal metinlerin önemli bir yapıtaşı olması sebebiyle de anlatı-bilimin temel meselelerinden biri durumunda. Bunun bir sonucu olarak zaman unsurunun kurgusal metinlerde oynadığı role anlatı çö-zümlemeleri ve eleştiri tarihi açısından baka-cak olursak, zamanın kimi zaman salt krono-lojik ve ölçümlenen bir değer olarak, kimi za-mansa doğrudan inşa edildikleri metinlerdeki anlatısal etkileri itibariyle değerlendirildikleri
bilinen bir gerçek. Özellikle yeni eleş-tirel yaklaşımlar ve metnin merkeze alındığı incelemeler-le birlikte çok boyut-lu olarak ele alınan zaman kavramının anlatısal metinlerde-ki izdüşümleri ve bu
metinlerde yarattıkları sanatsal yönsemelerin edebiyatın temel problemlerinden biri olduğunu rahatlıkla söylemek mümkün. İşte bu bağlam-da kaleme alınan önemli çalışmalarbağlam-dan biri de İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev yapan Dr. Öğr. Üyesi Seçil Dumantepe’nin Roman ve Öyküde Zaman adlı kitabı. 2018 yılında yayımlanan kitap hakkında öncelikle söylenmesi gereken husus, eserin uzun bir doktora çalışmasının ürünü olması. Şüphesiz bu durum çalışmanın
Yeni Türk Edebiyatı, Sayı 20, Ekim 2019, s. 242-244.
ZAMANIN ANLATIBİLİMDE OYNADIĞI ROL ÜZERİNE
ÖNEMLİ BİR KİTAP: “ROMAN VE ÖYKÜDE ZAMAN”
Mustafa Temizsu
*AN IMPORTANT BOOK ON THE ROLE OF TIME IN NARRATOLOGY: “TIME IN NOVEL AND SHORT STORY”
* Arş. Gör., İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, mustafatemizsu@gmail.com). Yazı Geliş Tarihi: 05.11.2019. Kabul Tarihi: 08.11.2019.
243 ZAMANIN ANLATIBİLİMDE OYNADIĞI ROL ÜZERİNE ÖNEMLİ BİR KİTAP
titizliği hakkında fikir vermekle birlikte, kitabın akademik bir yönü olduğu gerçeğine de dikkat-leri çekiyor.
Roman ve Öyküde Zaman, “Giriş” bölümüyle birlikte toplam dört ana başlıktan oluşan bir ki-tap. Bunlar sırasıyla; “Dilbilim ve Dilbigisinde Zaman”, “Anlatı Metinlerinde Zaman” ve son olarak “Bir Uygulama Örneği” adlı bölümler. Başlıklardan da anlaşılacağı üzere kitabın ilk iki bölümünün zaman sorunsalının teorik düzlemi dikkate alınarak, son bölümünün ise edebi met-nin pratik boyutları açısından ele alınarak inşa edildiğini görüyoruz. Kitabın “Giriş” bölümüne gelecek olursak bu başlık altında ana hatlarıyla zaman kavramı, başlıca zaman türleri ve sınıf-landırmaları, felsefi bir form olarak zaman kav-ramı, anlatıda zaman konusunda Batı’daki baş-lıca yaklaşımlar ve anlatıda zaman konusunda Türkiye’deki başlıca yaklaşımlar gibi hususlar konu ediliyor. Ana hatlarıyla zaman kavramının değerlendirildiği alt başlıkta felsefe, psikoloji, sosyoloji ve dil bilimi gibi perspektifler ara-cılığıyla zamanın kavramsal boyutu üzerinde duruluyor. Bu bölümde özellikle zamanın dil ile olan ilişkisi hakkındaki şu sözler bir bakıma kitabın ismine uygun bir perspektif sunuyor ve çalışmanın tamamına dair fikir veriyor:
Dil, zamanı mekân içine yerleştirerek so-mutlaştırmanın diğer bir yoludur. Zamanı geçmiş, şimdi, gelecek olmak üzere üç yönlü olarak algılamamıza olanak tanır. Dilsel za-man, zamanın kendisi değil metin üzerinde ifade edilmesidir. Dolayısıyla burada söz konusu olan zaman değil, zamansallıktır. (s. 21)
Başlıca zaman türlerinin tanımlandığı ve tasnif edildiği alt başlıkta ise zamanın, fiziki, objek-tif ve subjekobjek-tif, mutlak ve göreli, psikolojik, fenomenolojik, antropolojik, süredizimsel ve dilbilimsel boyutları detaylı bir şekilde ele
alınıyor. Burada dikkat çeken nokta, sözü edi-len zaman türlerinin tanıtılmasıyla birlikte, zamana dair bütün kavramsal ve teorik yakla-şımların açımlanması ve okuyucu için konuya dair geniş bir perspektifin sunulmuş olması. Roman ve Öyküde Zaman’ın birinci bölümü olan “Dilbilim ve Dilbigisinde Zaman” adlı başlık altında zamanın “sözcük”, “cümle”, ve “sözce” olmak üzere üç ana düzlemde ele alındığını görüyoruz. Bu noktada zamanın dilbilimsel özellikleri itibariyle ele alınması üzerinde özellikle durmak gerekiyor. Çünkü bu bölümde, yukarıda bahsedilen anlatısal metin-lerdeki zaman unsurunun metin içi etkilerine dair dilbigisel bilgiler ele alındığı gibi, aynı zamanda anlatı incelemelerindeki zamanın etki gücü hakkında uygulanabilir bilgiler sunuldu-ğunu söylemek mümkün. Bunun bir sonucu olarak kitapta, sözcük ve cümle düzeyinde zamanın analizinde yapısal dilbilimin dalları olan biçimbilim, anlambilim, sözdizim gibi yöntemlerden yararlanıldığı bahsi üzerinde özellikle duruluyor. Nitekim şu ifadeler de sözünü ettiğimiz durumu özetler nitelikte:
Kapsamlı bir anlatı analizine girişmeden önce, metnin birimlerini tanımak ve işe bura-dan başlamak gerekir. Metnin temel birimle-ri, sözcük, cümle, sözce ve metin’dir. Bunlar metin analizine basamak oluşturur. (s. 23) Birinci bölümün ilk alt başlığı olan “Sözcük Biriminde Zaman” adlı bölümde ilk olarak isim grubu sözcüklerde zaman meselesi ele alındıktan sonra, edebi sanatların zamanla iliş-kisi üzerinde duruluyor. Burada aynı zaman-da, Türkçedeki fiil zamanları kullanımlarının anlatısal metinlerdeki işlevleri ve özellikleri üzerinde durulduğunu söylememiz gerekiyor. “Cümle Düzeyinde Zaman” adlı ikinci alt baş-lıkta ise birleşik cümlelerde zamanı belirleyen yapılar, ritim ve bazı dilbilimsel zaman
sı-244 MUSTAFA TEMİZSU nıflandırmaları gibi konular inceleniyor. Son
olarak “Sözce Düzeyinde Zaman” adlı alt baş-lıkta, bağlı ve kopmuş sözce kavramlarının ar-dından Türkçe öykülemede kullanılan başlıca dilbilgisel zamanlar üzerinde duruluyor. Bu bölümde özellikle bu dilbilgisel zamanların, Türk edebiyatından seçilmiş örnekler üzerin-den gösterilmesi ayrıca önem arz ediyor. Kitabın ikinci bölümü “Anlatı Metinlerinde Zaman” adını taşıyor ve bu bölümde anlatısal metinlerdeki zaman incelemeleri açısından ku-ramsal bir zemin oluşturuluyor. Bu noktada ki-tabın hareket noktasının ünlü edebiyat kuramcısı Gerard Genette’in Anlatı Söylemi’nde belirlemiş olduğu sınıflandırmalar üzerine inşa edildiğini söylememiz gerekiyor. Özellikle Genette’in “dü-zen”, “süre” ve “sıklık” kavramları aracılığıyla, “öykü”, “öyküleme” ve “anlatı zamanları” ara-sındaki ilişkiler üzerinde durulduğunu söylemek mümkün. Burada kitap hakkında dikkat çekici olan bir diğer durum, anlatı denilen organizmanın temel ögelerinden olan yazar, okur, anlatı kişile-ri, bakış açısı, anlatıcı ve mekân gibi unsurların zaman ve anlatı zamansallığı açısından değer-lendirilmiş olması. Şüphesiz bu durum anlatısal metinlerin bütünsel yapıları içinde zamanın oyna-dığı rol ve bu rolün diğer unsurlarla ilişkilerinin ortaya çıkarılması açısından son derece önemli. Greimas’ın anlatı düzeyleri ayrımının esas alındı-ğı “Anlatı Düzeyleri ve Zaman” başlıalındı-ğı altında ise bir an latının figürler düzlemi, öyküleme ve tema-tik düzlemlerinde zamanın nasıl karşımıza çıktığı bahsi üzerinde duruluyor. Bu bağlamda, metnin bu çok katmanlı yapısı içinde, zamanın metnin kurgusunda oynadığı rol kadar, metnin içeriğine ve anlamına olan katkısı da vurgulanıyor. İkinci bölümde dikkat çeken bir diğer husus, an-latılarda öykü zamanı, öyküleme zamanı, anlatı
zamanı arasındaki zamansal ilişkiler gibi konu-lar üzerinde durulmuş olması. Özellikle bahsi geçen konuların metin örneklemleri üzerinden sunulması, okurların zihninde zaman ve anlatı ilişkisinin somutlaştırılmasını sağlıyor. Burada aynı zamanda “düzen”, “süre”, “sıklık” gibi alt başlıklar altında zamanın anlatılardaki görünüm-lerine ilişkin uygulama yöntemleri sunuluyor. Kitabın son bölümü olan “Bir Uygulama Örne-ği” adlı bölümde ise eserin bu bölümüne değin üzerinde durulan bütün kuramsal ve teorik açık-lamaların Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Yaz Gece-si” adlı öyküsü üzerine yapılan bir çözümleme örneği üzerinden somutlaştırıldığını görüyoruz. Bu noktada “Yaz Gecesi”nde anlatı zamanı ve zamansallığı hakkında yapılan bu inceleme-nin, zamanın anlatısal metinlerdeki kullanımına dair eleştiri ve çözümleme yöntemleri açısından önemli bir örnek olduğunu söylemek mümkün. Sonuç olarak Roman ve Öyküde Zaman, zamanın insanın yaşamında oynadığı rol ve bu rollerin çeşitli disiplinler aracılığıyla anlatı metinlerine nasıl yansıdığına dair geniş bir perspektif sunan önemli bir kitap. Özellikle metin incelemelerinde dikkate değer bir yapısal unsur olan zamanın, dilbilim ve anlatıbilimin temel yaklaşımların-dan yararlanılarak ele alınması, çalışmanın hem metin odaklı bir yapıda olmasını hem de anlatı çözümlemeleri için teorik düzlemden pratik düz-leme geçiş açısından eleştirel bir yöntem oluştu-rulmasını sağlıyor. Son olarak Roman ve Öyküde Zaman’ı öne çıkaran bir diğer husus –akademik ve kuramsal bir çalışma olmasına rağmen– ki-tapta seçilen anlatım dili. Bu tip çalışmalarda, konunun doğası gereği sıklıkla karşılaştığımız “anlaşılma” probleminin ise sade bir dil kulla-nımıyla aşıldığını rahatlıkla söylemek mümkün.
