GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
GİYİM ENDÜSTRİSİ VE
GİYİM SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
ERKEK GÖMLEĞİ ÜRETİMİNDE
EN UYGUN ÜRETİM SÜRECİ BELİRLEMEDE
ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİ VE ÖRNEK BİR UYGULAMA
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Mücella BAYLAVLI
Ankara Kasım, 2011
Kasım, 2011
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
GİYİM ENDÜSTRİSİ VE
GİYİM SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
ERKEK GÖMLEĞİ ÜRETİMİNDE
EN UYGUN ÜRETİM SÜRECİ BELİRLEMEDE
ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİ VE ÖRNEK BİR UYGULAMA
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Mücella BAYLAVLI
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Gülşen ERENLER ÇAKAR
Ankara Kasım, 2011
i
Mücella Baylavlı’nın “Erkek Gömleği Üretiminde En Uygun Üretim Süreci Belirlemede Analitik Hiyerarşi Süreci ve Örnek Bir Uygulama” başlıklı tezi …/…/2011 tarihinde, jürimiz tarafından Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı İmza
Üye (Tez Danışmanı): Yrd. Doç. Dr. Gülşen ERENLER ÇAKAR ………..
Üye : ... ...
Üye : ... ...
Üye : ... ...
Üye : ... ...
Onay
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. .../.../2011
ii
Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı yüksek lisans tez çalışması olarak hazırlanan bu araştırma, uzman bir ekip ile birlikte saptanan üç erkek gömleği modelinde, yaka, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçlerinde, analitik hiyerarşi süreci (AHS) ile en uygun üretim sürecinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Bu araştırma ile erkek gömleği üretiminde, yeni bir üretim sürecine geçişte dikkate alınması gereken en önemli etkenler tespit edilmiş; belirlenen üç model içerisinden en önemli süreçler olarak yaka hazırlık, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçleri tespit edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda, yeni bir erkek gömleği modeli ve üretim süreci geliştirilmiştir.
Bu araştırmanın yapılmasında pek çok kişi ve kurumdan destek alınmıştır. Öncelikle bu çalışmanın planlanmasında ve yürütülmesinde desteklerini esirgemeyen tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Gülşen ERENLER ÇAKAR’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Özellikle araştırmanın yürütülmesinde bana her zaman güvenen, sabır ve desteğini esirgemeyen, sevgili eşim ve kızıma sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca; araştırma verilerinin toplanmasında her türlü desteği sunan firmalara ve çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.
iii
ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİ VE ÖRNEK BİR UYGULAMA BAYLAVLI, Mücella
Yüksek Lisans, Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Gülşen Erenler ÇAKAR
Kasım-2011, 155 sayfa
Bu araştırmada; belirlenen üç erkek gömleği modelinde, yaka, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçlerinde, analitik hiyerarşi süreci (AHS) yöntemi ile en uygun üretim süreci belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmada, Thomas L. Saaty tarafından geliştirilen, karar sürecinde etkili nitel ve nicel tüm kriterlerin birlikte değerlendirilebildiği, “Analitik Hiyerarşi Süreci” yönteminden yararlanılmıştır.
Araştırma kapsamında, analitik hiyerarşi süreci yönteminin bir gereği olarak, Çorum ilinde faaliyet gösteren erkek gömleği üreticisi firmaların, erkek gömleği üretiminde deneyimli ve üretim sürecine hakim çalışanları arasından seçilen beş kişilik uzman bir ekip oluşturulmuştur. Oluşturulan uzmanlar grubu ile yapılan görüşmeler ve literatür taraması sonucunda, araştırmanın amacını etkileyen ana ve alt kriterler ile, amacı sağlayabilecek, model-1, model-2 ve model-3 olmak üzere üç alternatif model belirlenerek, araştırma problemi hiyerarşi modeli geliştirilmiştir. Araştırma problem hiyerarşisinin geliştirilmesinden sonra; hiyerarşinin her düzeyindeki çalışanları kapsayan bir soru seti hazırlanmıştır. Hazırlanan bu soru seti, uzmanlar grubu ile birlikte değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler ikili karşılaştırma matrislerine dökülmüştür. Elde edilen bu karşılaştırma verileri, Expert Choice programı ile analiz edilmiştir. Analizler sonucunda; en uygun üretim sürecinin seçiminde, üretim sürecinin işletme yapısına olan uygunluğu en önemli etken olarak tespit edilmiştir. Aynı zamanda, alternatifler içerisinden model-1’in ön pat alternatifinin, model-3’ün yaka alternatifinin, model-2’nin manşet alternatifinin en öncelikli alternatifler olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın sonucunda, elde edilen öncelikli alternatif süreçlerden oluşan yeni bir erkek gömleği modeli ve üretim süreci geliştirilmiştir.
iv
PROCESS TO SHİRT FOR MEN PRODUCTİON AND
AN APPLICATION SAMPLE BAYLAVLI, Mücella
Post-Graduate, Clothing Industry and Arts Learning Department Thesis Advisor: Asst. Prof. Gülşen Erenler ÇAKAR
November-2011, 155 pages
In this study, it is aimed to determine the best process at the collar, cuff preparation and front placket sewing levels of three specified male shirt with the analytic hierarchy process (AHP) method. The research benefits from the ‘Analytic Hierarchy Process’ method by Thomas L. Saaty in which all criteria including quality and quantity can be evaluated together.
In the scope of the research, as a matter of analytic hierarchy process method, a five-man group has been composed from the experienced and well-qualified personnel of male shirt producer companies in the city of Çorum. As a result of discussions with this group and literature review, main and sub-criteria effecting the aim of research and three goal-oriented alternative models as model-1, model-2 and model-3 have been determined and a research problem hierarchy model has been developed. After the development of research problem hierarchy, a question set has been prepared including the elements at all levels of hierarchy. This prepared question set has been evaluated with the experts. The data obtained from the question set has been reflected on paired comparison matrices. This comparison data obtained has been analyzed by Expert Choice program. In consequence of analysis, it has been obtained that the convenience of production process to the enterprise structure is the most important factor for the determination of the best production process. The front placket alternative of model-1, cuff alternative of model-2 and collar alternative of model-3 have been specified as the most prior alternatives as well. As a result of the study, a new male shirt production process that has been composed of these obtained prior alternative processes has been developed.
v
Sayfa
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI ……… i
ÖNSÖZ ………..….. ii
ÖZET ……….. iii
ABSTRACT ………... iv
İÇİNDEKİLER ……….... v
TABLOLAR LİSTESİ ………... vii
ŞEKİLLER LİSTESİ ……….... viii
KISALTMALAR LİSTESİ ……….... xi 1. GİRİŞ ………... 1 1.1. Problem ……….. 3 1.2. Amaç ……….. 3 1.3. Alt Problemler ……….... 4 1.4. Önem ………..… 4 1.5. Varsayımlar ……… 5 1.6. Sınırlılıklar ……….… 6 1.7. Tanımlar ………. 6
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ve İLGİLİ ARAŞTIRMALAR ………... 8
2.1. Kavramsal Çerçeve ……… 8
2.1.1. Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Genel Durumu ………. 8
2.1.1.1. Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Dünyadaki Durumu …….... 10
2.1.1.2. Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Türkiye’deki Durumu ……. 14
2.1.2. Karar Verme ………. 18
2.1.2.1. Karar Verme Süreci ………... 20
2.1.2.2. Karar Tipleri ………... 24
2.1.2.3. Çok Kriterli Karar Verme Süreci ………... 25
2.1.2.3.1. Çok Amaçlı Karar Verme ………... 28
2.1.2.3.2. Çok Nitelikli Karar Verme ………. 29
2.1.3. Analitik Hiyerarşi Süreci ………... 31
2.1.3.1. Analitik Hiyerarşi Süreci ………... 31
2.1.3.1.1. Analitik Kavramı ……… 34
2.1.3.1.2. Hiyerarşi Kavramı ………... 34
2.1.3.1.3. Süreç Kavramı ……… 36
2.1.3.2. Analitik Hiyerarşi Sürecinin Teorik Temelleri ………. 36
2.1.3.3. Analitik Hiyerarşi Sürecinin Aksiyomları ………. 37
2.1.3.4. Analitik Hiyerarşi Sürecinin Dayandığı Teoremler ………….. 38
2.1.3.5. Analitik Hiyerarşi Sürecinin Aşamaları ……… 39
2.1.3.5.1. Hiyerarşinin Oluşturulması ……… 39
2.1.3.5.2. İkili Karşılaştırma Matrisi ve Temel Ölçek ……… 42
2.1.3.5.3. Sentez ………. 44
2.1.3.5.4. Tutarlılık ……… 46
vi 2.2. İlgili Araştırmalar ………. 55 3. YÖNTEM ……….. 59 3.1. Araştırmanın Modeli ……… 59 3.2. Evren ve Örneklem ……….. 59 3.3. Verilerin Toplanması ………... 60
3.3.1. Araştırma Problemi Hiyerarşi Modelinin Oluşturulması …………. 60
3.3.1.1. Hedefin/Amacın Belirlenmesi ……….. 60
3.3.1.2. Alternatiflerin Belirlenmesi ……….. 61
3.3.1.3. Ana Kriterlerin ve Alt Kriterlerin Belirlenmesi ……… 64
3.4. Verilerin Analizi ……….. 71
3.4.1. Firmalara İlişkin Tanıtıcı Bilgilerin Analizi ……… 71
3.4.2. İkili Karşılaştırmaların Yapılması ………... 71
4. BULGULAR ve YORUM ………. 72
4.1. Katılımcı Firmaları Tanıtıcı Bilgiler ……… 72
4.2. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) Yöntemi İle Verilerin Sentezi ..……... 77
4.2.1. Ana Kriterlerin İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması ve Analizi ………...……… 77
4.2.2. Alt Kriterlerin İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması ve Analizi ………... 79
4.2.3. Her Alt Kriter Bazında Alternatiflerin İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması ve Analizi ………... 83
4.2.4. Her Alt Kriter Bazında Ön Pat Alternatiflerinin İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması ve Analizi ………... 90
4.2.5. Her Alt Kriter Bazında Yaka Alternatiflerinin İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması ve Analizi ………... 97
4.2.6. Her Alt Kriter Bazında Manşet Alternatiflerinin İkili Karşılaştırma Matrislerinin Oluşturulması ve Analizi ………... 105
4.2.7. Tüm Hiyerarşinin Değerlendirilmesi ………... 112 5. SONUÇ ve ÖNERİLER ……….. 117 5.1. Sonuç ………. 117 5.2. Öneriler ……….. 121 KAYNAKÇA ………... 128 EKLER ………. 138 Ek 1. Anket Formu ……… 138
Ek 2. Alternatif Model-1’in Üretim Süreci ………... 147
Ek 3. Alternatif Model-2’nin Üretim Süreci ………... 150
vii
Sayfa
Tablo 1. 1990-2004 Yılları Arasında Dünya Tekstil ve Hazır Giyim Ticareti ……… 11
Tablo 2. 2005-2009 Yılları Arasında Dünya Tekstil ve Hazır Giyim Ticareti ……… 13
Tablo 3. Türkiye Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinde İhracat (Yıllara Göre) ………... 16
Tablo 4. Çok Nitelikli Karar Verme Metotlarının Sınıflandırılması ………... 30
Tablo 5. Çok Nitelikli Karar Verme - Çok Amaçlı Karar Verme Karşılaştırma Tablosu ………... 30
Tablo 6. Analitik Hiyerarşi Sürecinde Kullanılan Ölçütler ………... 42
Tablo 7. Rassal İndeks Değerleri ………... 47
Tablo 8. Erkek Gömleği Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı ……….... 53
Tablo 9 . Katılımcıların İş Deneyimleri ……… 72
Tablo 10. Katılımcı Firmaların Sahip Olduğu Makinelerin Dağılımı ………... 73
Tablo.11. Katılımcı Firmaların Üretim Bant Tipi Tercihine İlişkin Verilerin Dağılımı……….. 74
Tablo.12. Katılımcı Firmaların Üretim Bandını Düzenleme Nedenlerine Göre Dağılımı………... 75
Tablo 13. Katılımcı Firmaların Makine Ayarlarını Yapma Sıklığına Göre Dağılımı ………... 76
Tablo 14. Katılımcı Firmalarda Çalışan Kadın ve Erkek İş gören Sayılarının Dağılımı ………... 76
viii
Sayfa
Şekil 1. Genel Karar Verme Süreci ……… 20
Şekil 2. Stratejik Karar Verme Süreci ………... 23
Şekil 3. Çok Kriterli Karar Süreci ……….. 27
Şekil 4. Tam Hiyerarşi Modeli ………... 36
Şekil 5. Tam Olmayan Hiyerarşi Modeli ………... 37
Şekil 6. Hiyerarşik Yapı Örneği ………. 41
Şekil 7. Erkek Gömleği Üretim Sürecine Etki Eden Faktörler ……….. 54
Şekil 8. Alternatif Model-1 ……….... 61
Şekil 9. Alternatif Model-2 ……….... 62
Şekil 10. Alternatif Model-3 ………... 63
Şekil 11. İş Akış Tipleri ………... 65
Şekil 12. Problem Hiyerarşisi ………... 70
Şekil 13. Ana Kriter Matrisi ………... 78
Şekil 14. Ana Kriterler Göreli Önem Değerleri ………... 78
Şekil 15. İşletme Yapısına Uygunluk Kriterinin Alt Kriterlerine Göre Oluşturulan Matris ………... 79
Şekil 16. İşletme Yapısına Uygunluk Kriterinin Alt Kriterlerinin Göreli Önem Değerleri………. 80
Şekil 17. Üretim Kolaylığı Kriterinin Alt Kriterlerine Göre Oluşturulan Matris ……. 81
Şekil 18. Üretim Kolaylığı Kriterinin Alt Kriterlerinin Göreli Önem Değerleri ……. 81
Şekil 19. Görünüm Kriterinin Alt Kriterlerine Göre Okuşturulan Matris …………... 82
Şekil 20. Görünüm Kriterinin Alt Kriterlerinin Göreli Önem Değerleri …………... 82
Şekil 21. Makinelerin Otomasyon Düzeyi Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri ……….. 83
Şekil 22. Bant Kurulumu Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri... 84
Şekil 23. Makine Ayarları Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri. 85 Şekil 24. İşgören Sayısı Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri .... 85
Şekil 25. İşgören Yeteneklerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri ……….. 86
Şekil 26. Akış Süresi Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri ….... 87
Şekil 27. Akış Adım Sayısı Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri ……… 87
Şekil 28. İşlemlerin Kolaylığı Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri………. 88
Şekil 29. Hata Oranları Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri … 89 Şekil 30. Görüntü Kalitesi Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri. 89 Şekil 31. Müşteri Beklentilerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Alternatiflerin Göreli Önem Değerleri ……….. 90
Şekil 32. Makinelerin Otomasyon Düzeyi Alt Kriterine Göre Ön Pat Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………... 91
Şekil 33. Bant Kurulumu Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ……….... 91
Şekil 34. Makine Ayarları Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ……… 92
ix
Şekil 37. Akış Süresi Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………... 94 Şekil 38. Akış Adım Sayısı Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….... 94 Şekil 39. İşlemlerin Kolaylığı Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……… 95 Şekil 40. Hata Oranları Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ………... 96 Şekil 41. Görüntü Kalitesi Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……… 96 Şekil 42. Müşteri Beklentilerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Pat Alternatiflerinin
Göreli Önem Değerleri ………... 97 Şekil 43. Makinelerin Otomasyon Düzeyi Alt Kriterine Göre Yaka
Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………... 98 Şekil 44. Bant Kurulumu Alt Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….... 98 Şekil 45. Makine Ayarları Alt Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ………... 99 Şekil 46. İşgören Sayısı Alt Kriterine Göre Y aka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ………... 100 Şekil 47. İşgören Yeteneklerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Yaka
Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………... 100 Şekil 48. Akış Süresi Alt Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….. 101 Şekil 49. Akış Adım Sayısı Alt Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ………... 102 Şekil 50. İşlemlerin Kolaylığı Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….. 102 Şekil 51. Hata Oranları Alt Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….. 103 Şekil 52. Görüntü Kalitesi Kriterine Göre Yaka Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….. 104 Şekil 53. Müşteri Beklentilerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Yaka
Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………. 104 Şekil 54. Makinelerin Otomasyon Düzeyi Alt Kriterine Göre Manşet
Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………. 105 Şekil 55. Bant Kurulumu Alt Kriterine Göre Manşet Alternatiflerinin Göreli
Önem Değerleri ………... 106 Şekil 56. Makine Ayarları Alt Kriterine Göre Manşet Alternatiflerinin Göreli
Önem Değerleri ………... 106 Şekil 57. İşgören Sayısı Alt Kriterine Göre Manşet Alternatiflerinin Göreli Önem
Değerleri ……….. 107 Şekil 58. İşgören Yeteneklerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Manşet
Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………... 108 Şekil 59. Akış Süresi Kriterine Göre Manşet Alternatiflerinin Göreli Önem
x
Şekil 62. Hata Oranları Alt Kriterine Göre Manşet Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………... 110 Şekil 63. Görüntü Kalitesi Alt Kriterine Göre Manşet Alternatiflerinin Göreli
Önem Değerleri ………... 111 Şekil 64. Müşteri Beklentilerine Uygunluk Alt Kriterine Göre Manşet
Alternatiflerinin Göreli Önem Değerleri ………. 112 Şekil 65. Tüm Hiyerarşinin Değerlendirilmesi Sonucunda Genel Alternatiflerin
Sıralaması ………... 113 Şekil 66. Tüm Hiyerarşinin Değerlendirilmesi Sonucunda Ön Pat Alternatiflerin
Sıralaması ……… 114 Şekil 67. Tüm Hiyerarşinin Değerlendirilmesi Sonucunda Yaka Alternatiflerin
Sıralaması ……… 115 Şekil 68. Tüm Hiyerarşinin Değerlendirilmesi Sonucunda Manşet Alternatiflerin
Sıralaması ……… 116 Şekil 69. Araştırma Verileri Doğrultusunda Belirlenen Model ………. 122
xi ABD : Amerika Birleşik Devletleri AHS : Analitik Hiyerarşi Süreci
AHSY : Analitik Hiyerarşi Süreci Yöntemi ATC : Gönüllü Ticaret Kısıtlamaları Anlaşması
ÇAKV : Çok Amaçlı Karar Verme
ÇHC : Çin Halk Cumhuriyeti
ÇKKA : Çok Kriterli Karar Alma
ÇKKV : Çok Kriterli Karar Verme
ÇNKV : Çok Nitelikli Karar Verme
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı
DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü
GATT : Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması İTKİB : İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği
MADM : Multi- Attribute Decision Making (Çok Nitelikli Karar Verme) MCDA : Multicriteria Decision Aid (Çok Kriterli Karar Alma)
MCDM : Multicriteria Decision Making (Çok Kriterli Karar Verme Desteği) MFA : Multi Fiber Agreement (Çok Elyaflılar Anlaşması)
MODM : Multi- Objective Decision Making (Çok Amaçlı Karar Verme)
Rİ : Rassallık İndeksi
SITC :Standart International Trade Classification (Uluslararası Standart Ticaret
Sınıflandırması)
SPSS :Statistical Package For Social Sciences (Sosyal Bilimler İstatistik
Paketi)
TDK : Türk Dik Kurumu
Tİ : Tutarlılık İndeksi
TO : Tutarlılık Oranı
TSE : Türk Standartlar Enstitüsü
1. GİRİŞ
İşletmelerin, mevcut piyasa koşullarında potansiyel rakipleri ile rekabet edebilmesi, büyüme ve gelişimini devam ettirerek varlığını sürdürebilmesi için, elindeki kıt kaynakları etkin ve verimli şekilde kullanarak üretim yapması son derece önemlidir. Tekstil üretim faaliyetlerinin en son halkasını teşkil eden hazır giyim sektörü, ülkemiz endüstrisi içinde çok önemli bir yere sahiptir. Dünyada en büyük gelir getirici sektörlerden biri olan hazır giyim sektörünün küresel rekabet gücünü sürdürebilmesi için, hızla değişen moda, zevk ve stillerin etkisiyle, yaratıcı ve yeni ürünler ortaya çıkarabilmeli ve bunları en karlı üretim süreçleri ile üretebilmelidir. Tekstil ve hazır giyim sektöründe rekabet edebilirliğin en önemli şartları ürün çeşitliliğini artırmak, buna karşın maliyeti düşürmek ve kaliteyi yükseltmektir. Belirsiz ve hızla değişen çevresel koşullarda üretime ilişkin alınacak hızlı ve sağlıklı kararlar, işletmenin rekabet edebilirliği yönünde avantajlar sağlayacaktır. Bu sebeple işletmeler, verecekleri kararlar için doğru ve güvenilir tahminlere ihtiyaç duyacaklardır.
Karar verme; karar vericinin amaçlarını gerçekleştirebilmesi için, çeşitli alternatifler arasından, önceden belirlenmiş ölçütlere dayanarak seçim yapması sürecidir. Kararın verildiği ortam belirsizlik halinde ve riskli bir ortamdır. Verilecek kararın yönünü etkileyecek ölçütler, karmaşık, birbirleriyle zıt ve şüpheli olabilirler. Bu durumda karar süreci karmaşık hale gelerek güçleşecektir. Günümüz işletmeleri için doğru zamanda, doğru ve hızlı kararlar alma her geçen gün daha da önemli olmaktadır. Son zamanlarda, karar sürecini kolaylaştırarak, karar vericinin bilgi ve tecrübesini en iyi şekilde değerlendiren ve en iyi çözüme ulaşma yolunda öneriler getiren yeni yöntemler geliştirilmiştir. Bilimsel ve rasyonel kararlar almak amacıyla geliştirilen bu yöntemler çok kriterli karar verme yaklaşımları olarak ifade edilir. Çok kriterli karar verme yaklaşımları ise, çok amaçlı karar verme ve çok nitelikli karar verme olmak üzere iki grupta incelenir. Bu çalışmada kullanılan analitik hiyerarşi süreci (AHS) ise, çok nitelikli karar verme yaklaşımlarından biridir.
1971 yılında Thomas Saaty tarafından geliştirilen Analitik Hiyerarşi Süreci, nitel ve nicel faktörleri birleştirerek karmaşık karar sürecini basitleştiren, hızlı ve etkin kararlar almayı sağlayan bir yöntemdir. Analitik Hiyerarşi Sürecinde, öncelikle problem bileşenlerine ayrılarak hiyerarşik bir yapı haline getirilir. Hiyerarşide bir düzeyde yer alan öğelerin bir üst düzeyde yer alan öğe açısından ikili olarak karşılaştırılması ve göreli önemlerinin bulunması esasına dayanır. Bu karşılaştırmalar ve üstünlüklerin belirlenmesi, Saaty tarafından geliştirilen göreli önem ölçeğine göre yapılmaktadır.
Tekstil ürünlerinin her birinin üretim süreci, birbirinden farklı olup oldukça uzun süreçler gerektirmektedir. Bu üretim süreçlerinin her birinde kullanılan hammadde, yarı mamul, makine parkuru gibi girdiler birbirinden çok farklıdır. Bu araştırmada, erkek giyiminin vazgeçilmez unsurlarından biri olan erkek gömleği üretim süreçleri üzerinde durulacaktır.
Gömlek; vücudun üst kısmına giyilen, genellikle ön ortası düğmeli patlı, yakası olan, uzun ya da kısa kollu, cep, yaka, manşet ve patı farklı form ve şekillerde olabilen bir giysidir. Türkiye’ye ilk olarak Osmanlı Döneminde giren erkek gömleği, yüzyıllardır erkek giyiminin vazgeçilmez bir parçasıdır. Model, malzeme, süsleme ve formlarda değişikliğe uğrayarak günümüze ulaşan erkek gömleği, bir dizi işlemden geçerek üretilir. Basit bir erkek gömleği üretimi, çok sayıda iş akış adımından oluşmaktadır. Bir gömlekte görünüm, üretim ve kalite niteliklerini etkileyen en önemli kısımlar; yaka, manşet ve ön pattır. Bu sebeple bu çalışmada; erkek gömleğinin yalnızca ön pat dikim, yaka ve manşet hazırlık süreçlerinde en uygun üretim sürecini belirleme yoluna gidilmiştir.
Bu araştırma beş bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde; çalışma, genel hatlarıyla tanıtılmış, öncelikle araştırmada temel olarak alınan problem ve alt problemler, araştırmanın amacı ve önemi ortaya konmuş, çalışmanın varsayımları ve sınırlılıkları belirlenmiştir. İkinci bölümde ise; Türkiye’de ve Dünya’da tekstil ve hazır giyim sanayi genel hatlarıyla incelenmiş, karar verme süreci ve çok kriterli karar verme yaklaşımları konusunda bilgiler verilmiş, analitik hiyerarşi süreci, erkek gömleği üretim süreci konusunda bilgiler verilmiştir.
Üçüncü bölümde ise; araştırmanın yöntem ve metodolojisi belirtilmiş, yöntem olarak kullanılan analitik hiyerarşi sürecinin gelişimi ve aşamaları ayrıntılı olarak sunulmuştur. Burada, araştırma problem hiyerarşisi oluşturulmuş, hiyerarşideki tüm düzeyler açıklanmış, veri toplama şekli konusunda bilgi verilmiştir. Dördüncü bölümde, araştırma problem hiyerarşisine uygun olarak toplanan verilerin Expert Choice programında analiz edilmesiyle elde edilen bulgular ile, karşılaştırma ve öncelikler üzerinde durularak yorumlar getirilmiştir. Beşinci bölümde ise, elde edilen sonuçlar doğrultusunda; erkek gömleği yaka hazırlık, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçlerinde en iyi üretim süreçlerinin belirlenmesi yönünde öneriler geliştirilmiştir.
1.1. Problem
Erkek gömleği üretiminde yaka, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçlerinde analitik hiyerarşi süreci yöntemine göre, en uygun üretim süreci ne olmalıdır?
1.2. Amaç
Erkek gömleği; erkek giyiminde önemli bir üretim hacmine sahiptir. Erkek gömleği üretim süreçlerine ilişkin yapılacak düzenleme ve iyileştirmeler, işletme kaynaklarının etkin şekilde kullanımını sağlayarak verimliliği ve karlılığı artıracaktır. Bu nedenle, müşteri memnuniyetini olumlu yönde etkileyeceği ve araştırma sonuçlarının hazır giyim alanında faaliyet gösteren firmalara katkı getireceği düşüncesi ile araştırmada, “erkek gömleği” çalışma konusu olarak belirlenmiştir.
Bu araştırmanın amacı; üç erkek gömleği modelinde yaka hazırlık, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçlerinde, analitik hiyerarşi süreci (AHS) ile en uygun üretim sürecinin belirlenmesidir.
1.3. Alt Problemler
Belirlenen üç erkek gömleği modelinde yaka hazırlık, manşet hazırlık ve ön pat dikim süreçlerinde analitik hiyerarşi süreci (AHS) ile en uygun üretim sürecinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmada, amaca ulaşmak için aşağıdaki alt problemlere yanıt aranmıştır.
1. Araştırma kapsamındaki firmaların özellikleri nelerdir?
2. Erkek gömleği üretim sürecini etkileyen ana ve alt faktörlerin önem sırası nedir? 3. Öngörülen erkek gömleği yaka hazırlık süreçlerinin önem sırası nedir?
4. Öngörülen erkek gömleği manşet hazırlık süreçlerinin önem sırası nedir? 5. Öngörülen erkek gömleği ön pat dikim süreçlerinin önem sırası nedir?
6. Öngörülen yaka, manşet hazırlık ve ön pat süreçlerinde en uygun üretim
süreçleri nelerdir?
1.4. Önem
Dünya ekonomisindeki önemi tartışılamaz sektörlerden olan tekstil ve hazır giyim sanayinde üretim, oldukça dinamik süreçlerden oluşur. Bunun nedeni, bir hazır giyim ürününün üretim sürecini etkileyen çok sayıda değişkenin yer alması, ürünün birbirinden farklı pek çok yöntem ve süreçle üretilmesi ve aynı zamanda üretim sürecinin, kalitatif ve kantitatif nitelikler açısından çok çeşitli akış dilimlerinden oluşmasıdır. Bu doğrultuda, işletmelerin yoğun rekabet koşulları içerisinde;
Üretim süreçlerini yeniden düzenleyerek,
Elindeki mevcut kaynaklarını daha etkin ve verimli şekilde kullanarak,
Müşteri beklentilerini karşılamaları ve bu gereklilikler kapsamında, beklenen kalite ve verimliliğin devamlılığını sağlamaları gerekmektedir.
Tüm bunların gerçekleştirilmesi ise, temel anlamda üretim süreçlerinin, insan, makine ve malzemenin en uygun şekilde planlanması ve üretim sürecine ilişkin en güvenilir kararların alınması ile mümkündür.
“Karar verme, insanlık tarihi kadar eskidir. Bu kararlar; bazen çok önemli, bazen de çok sıradan olmuştur. Çok önemli kararlar; kişilerin, kurumların veya sistemin varlığını, verimini, başarısını doğrudan etkilemektedir” (Yetim, 2008: 589). Bir işletmede, bir ürünün üretim sürecine ilişkin kararlar; verimliliği, karlılığı, müşteri memnuniyetini ve dolaylı olarak da rekabet edebilirliği etkilediği için kritik kararlardandır ve bu kararlar verilirken, güvenilir ve bilimsel değerlendirme tekniklerine ihtiyaç duyulur.
Bir karar probleminde, hem nicel hem de sayısal olarak ifade edilemeyen nitel kriterler karar verme sürecinde etkilidir. Sağlıklı ve doğru kararlar alabilmek için, karar sürecinde etkili nitel ve nicel tüm kriterlerin birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir. Araştırmada kullanılan, çok nitelikli karar verme yöntemlerinden biri olan ve 1970’lerde Thomas Saaty tarafından geliştirilen analitik hiyerarşi süreci; nitel ve nicel kriterleri bir arada değerlendirmeyi sağlayan, karar sürecini, oluşturulan hiyerarşi yardımıyla basitleştiren ve kolaylaştıran, karar vericinin yargı ve sezgilerini mantıksal bir düzende irdeleyen ve oldukça kolay uygulanabilen bir yöntemdir. Tüm bu sebeplerden dolayı araştırmada, karmaşık problemlerin çözülmesinde oldukça etkili bir yöntem olan analitik hiyerarşi süreci yöntemi kullanılmıştır.
Literatür taramasında; tekstil ve hazır giyim sektöründeki, çeşitli kumaş üretim alternatiflerinin seçiminin analitik hiyerarşi süreci (AHS) ile yapıldığı, yine pantolon üretimi için en uygun ürünün analitik hiyerarşi süreci (AHS) ile belirlendiği çeşitli çalışmalara rastlanmıştır. Ancak, hazır giyim sanayinde üretilen bir ürünün üretim süreçlerine ve en uygun üretim sürecinin saptanmasına yönelik çalışmalara rastlanmamıştır. Bu çalışma ile hazır giyim sektöründe üretilen erkek gömleği üretim sürecine ilişkin yeni önerilerin geliştirilmesi, bu alanda faaliyet gösteren firmaların üretim süreçlerine katkı sağlaması ve literatürde bir kaynak olarak geçmesi bakımlarından önem taşımaktadır.
1.5. Varsayımlar
1. Çorum ilinde faaliyet gösteren erkek gömleği üreticisi beş firmanın, tecrübeli,
birer çalışan elemanından oluşturulmuş beş kişilik uzman bir ekip, hiyerarşideki ana kriterlerin, alt kriterlerin ve alternatiflerin belirlenmesinde ve değerlendirmelerin yapılmasında yeterli ve doğru bilgiler verecektir.
2. Uzman grubu tarafından öngörülen modellerin karşılaştırılmasında kullanılacak
ana kriter ve alt kriterler, öngörülen modellerdeki üretim süreçlerinden en uygun üretim sürecini belirlemede yeterli olacaktır.
1.6. Sınırlılıklar
Erkek gömleği üretiminde en uygun üretim süreci belirlemede analitik hiyerarşi süreci ve örnek bir uygulama konulu çalışma;
1. Erkek gömleği üretim sürecinin kritik üretim süreçlerinden; yaka, manşet
hazırlık ve ön pat dikim süreçleri,
2. Problem hiyerarşisinin oluşturulmasında ve veri toplama aracı olarak kullanılan
anketlerin cevaplandırılmasında uzman görüşleri,
3. En uygun üretim sürecinin saptanmasında kullanılan analitik hiyerarşi süreci
(AHS) ile sınırlıdır.
1.7.Tanımlar
Analitik: Çözümlemeli, analiz yöntemi kullanan, analiz ile ilgili (TDK).
Analitik Hiyerarşi Süreci: Saaty tarafından geliştirilen analitik hiyerarşi süreci,
birden fazla kriterin ve kriterlerin önem düzeylerinin farklı olduğu karmaşık problemlerin çözümünde kullanılan çok kriterli bir karar verme yöntemidir. Bu yöntemde kriterlerin ve her bir kritere göre alternatiflerin ikili karşılaştırmalarla ağırlık değerleri belirlenir. Bu ağırlık değerleri ile her bir kriterin ve alternatif karar seçeneklerinin ağırlık puanları hesaplanır. Her bir karar seçeneği için toplam puanlar hesaplanarak, puan değeri en yüksek olandan başlayarak seçenekler sıralanır (Dündar, 2008: 218).
Karar Verme: Bir amaca ulaşabilmek için eldeki olanak ve koşullara göre
mümkün olabilecek çeşitli faaliyetlerden en uygun görüneni seçmektir (Arıkan,2008: 5).
Çok Kriterli Karar Verme: Karar vericinin sayılabilir sonlu sayıda ya da
sayılamayan sayıda seçenekten oluşan bir küme içerisinden en az iki kriter kullanarak yaptığı seçim işlemi ya da iki veya daha fazla kritere dayanarak değerlendirme yaparak seçim yapması olarak tanımlanabilir (Gülten, 2009: 27).
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR
2.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.1.1. Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Genel Durumu
“Giyim, bir çeşit sözsüz iletişimdir. Bir kişinin giyimi, başkaları tarafından düşüncelerine ve değerlerine bağlı olarak belirli şekillerde yorumlanabilir. Giyim, aynı zamanda bir kişinin düşüncelerini ve değerlerini de saklayabilir” (Ehrich, 1994: 32). “Birçok ekonomist, sosyolog ve psikolog giyim ihtiyacını ortaya çıkaran etmenleri korunma, utanma, örtünme ve süslenme olarak sıralandırmıştır” (Ağaç ve Çeğingir, 2006: 2). Yavuz (2000) giyimi; “ilkel devirlerde örtünmek ve tabiatın şartlarından korunmak amacıyla giyilen, ancak, sonraları istek ve ihtiyaca cevap verebilecek şekilde, zamanla gerçekleşen teknolojik gelişmelerin de etkisiyle süslenmek amacına da hizmet eden, hemen her alanda görülen modanın etkilerini taşıyan, dokuma, örme, kürk, deri, madeni sanayi ürünlerinden oluşan giysi ve takıların tümü” (s.14) olarak tanımlamıştır.
Giysi imalatı önceleri, müşteri istekleri doğrultusunda, terziler tarafından ısmarlama olarak yapılmakta idi. 1970’li yıllarda ise dünyada bilim, teknoloji ve moda alanlarındaki hızlı değişiklikler, dünya nüfusunun hızla artması, yoğun çalışma temposu ve insanların zamanlarının kısıtlı oluşu gibi nedenlerle ısmarlama giyim ve terziliğin yerini hazır giyim almıştır.
“Doğal lifleri veya insan yapımı lifleri bir araya getirerek, onlardan esnek, dayanıklı ve koruyucu özellikler taşıyan ve örtünme gereksinimi v.b. kişisel ve evrensel birçok gereksinimi karşılayan ürünlerin yapıldığı sanayi dalı, tekstil sanayidir” (Orkun, 2007: 70). “Tekstil endüstrisi; pamuk, pamuklu iplik ve dokuma, yün, yünlü iplik ve dokuma, ipek, ipekli dokuma, sentetik iplik, sentetik dokuma, keten, kenevir ve tüm bunların türevlerinden elde edilen ürünlerin kullanıldığı hazır giyim-konfeksiyon ile el ve makine halıları alt sektörlerinden meydana gelmektedir” (Aruoba, 1999: 31).
Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırması (Standart International Trade Classification) Rev 3’e göre tekstil endüstrisi, üç ana başlık altında sınıflandırılmaktadır. Bunlar; SITC 26 (tekstil elyafları ve hammadde) grubu, SITC 65 (tekstil ipliği, dokuma, mensucat ve ilgili ürünleri kapsayan dokumacılık) grubu ve SITC 84 (hazır giyim ve aksesuarları) grubudur (Çakmak, 2005: 67).
“Hazır giyim Fransızcada bitirme anlamına gelen konfeksiyonun bir bölümüdür. Hazır giyim, istatistiksel veriler sonucu bulunan ortalama değerler esas alınarak, seri halde üretilen ve alıcının ölçülerine göre satılan giyim eşyalarını kapsar. Hazır giyim, kısa sürede seri olarak ortaklaşa yapılan üretim şeklinde tanımlanabilir” (Çivitçi vd., 2010: 1).
Tekstil ve hazır giyim sektörü, elyaf ve ipliği kullanım eşyasına dönüştürecek süreçleri kapsayan işlemleri içerir. Bu tanıma göre; sektör elyaf hazırlama, iplik, dokuma, örgü, boya, baskı, apre, kesim, dikim üretim süreçlerini kapsamaktadır. Elyaftan iplik ve mamul kumaşa kadar olan kısım tekstil, kumaştan giyim eşyası elde edilene kadar olan süreç ise hazır giyim sektörünün içinde değerlendirilmektedir (Öngüt, 2007: 4).
Büyük üretim kapasitelerine ve dünya ticaretinde çok önemli bir yere sahip olan tekstil ve hazır giyim sanayi, birbirlerini tamamlayan iki alt sektördür. Tekstil sanayinin temel işlevi, hazır giyim sanayinin hammaddesini oluşturan iplik ve kumaş üretimidir. Konfeksiyon sanayi ise kendi içerisinde; dokumadan giyim eşyası, örme giyim eşyası ve hazır giyim gibi çeşitli alt sanayilerden oluşmaktadır (Öztürk, 2003: 77).
Tekstil ve hazır giyim sanayi, gerek istihdam olanakları, gerek katma değerinin yüksek oluşu, gerekse ihracat olanakları nedeni ile gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınmalarında çok önemli bir rol üstlenmiştir. Gelişmiş ülkelerin 18. Yüzyılda gerçekleştirmiş oldukları sanayileşme sürecine çok ciddi katkılar getirmiş olan tekstil ve hazır giyim sanayi, günümüzde gelişmemiş ülkelerin sanayisine de aynı katkıları sağlamaktadır.
Hazır giyim sektörü, dikkate alınan pazar bölümlerine bağlı olarak hem emek yoğun ve düşük ücretli, hem de dinamik, yenilikçi bir sektördür. Yüksek kaliteli moda pazarında, sektör modern teknoloji, göreceli olarak daha yüksek maaşlı çalışanlar ve tasarımcılar ile yüksek oranda esneklik ile nitelendirilmektedir. Diğer önemli bir pazar kesimi ise daha düşük kaliteli veya standart ürünlerin (tişört, üniforma gibi) kütle üretimidir. Bu pazar kesiminin üreticileri genellikle gelişmekte olan ülkelerde yer almaktadır. Tekstil sektörü çoğunlukla hazır giyim sektörüne göre daha çok sermaye yoğun bir sektördür ve özelikle gelişmiş ülkelerde yüksek oranda otomasyona sahiptir. Sektör,
eğirme (spinning), dokuma (weaving) ve bitiş işlemleri (finishing) olmak üzere üç işlevden oluşmaktadır ve genellikle bu işlevler bütünleşik fabrikalarda yapılmaktadır (Nordas, 2004: 3).
2.1.1.1.Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Dünyadaki Durumu
‘‘Tekstil, çeşitli lif türlerinin önce iplik haline getirilmesi, ardından da belirli desenlerde ve renklerde birleştirilmesi sayesinde kumaş ve daha sonra da nihai ürün elde edilmesi aşamalarından oluşan, dünyadaki en eski üretim faaliyetidir’’ (Kök ve Çoban, 2003: 3). “Tekstil, tarihi eski çağlara kadar uzanan bir insan uğraşıdır. Birçok antropolog dokumacılığın M.Ö.5000 yıllarına doğru Mezopotamya’da ortaya çıktığına ve buradan Asya ve Avrupa’ya yayıldığına inanmaktadırlar” (Başer, 1998: 2).
Bir sanayi kolu olarak tekstilin ortaya çıkması ise, sanayi devrimi ile İngiltere’de başlamıştır. 18. yüzyılın ikinci yarısında mekanik iplik eğirme yöntemleri geliştirilmiştir. Ticari bir kullanıma sahip olan ilk mekanik dokuma tezgahını İngiliz din adamı Edward Cartwright 1785’de gerçekleştirmiş ve patentini almıştır. Üretim tekniklerindeki gelişmeye paralel olarak sırasıyla su, buhar ve elektrik kullanılarak çalışan tesislerde tekstil üretimi gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Daha sonra desen tekniği ve moda endüstrisinin de artan önemine paralel olarak Fransa, ABD ve İtalya’da bu sanayi gelişmiştir. 1830’da dikiş makinesi, 1900’lerde de sentetik elyafların geliştirilmesi, tekstil kimyası ve makinesi alanlarındaki çeşitli gelişmeler paralelinde tekstil ve hazır giyim sanayi gelişimini sürdürmüştür (Öngüt, 2007: 3).
1970’lerden bu yana tekstil ürünleri üretimi ve ihracatının gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere kaymakta olduğu görülmektedir.Ekonomik kalkınma sürecini tamamlamış gelişmiş ülkelerde, imalat sanayi üretimi içinde tekstil ve hazır giyim sanayinin üretim payı devamlı olarak azalırken; gelişmekte olan ülkelerde bu pay devamlı olarak artmaktadır.
“1980’lerden itibaren hız kazanan küreselleşme eğilimi tekstil ve hazır giyim sanayinde ticaret akışını hızlandırmış son otuz yıl içerisinde yaklaşık olarak sektörün toplam kapasitesinin yarısı gelişmiş ülkelerden gelişmekte olanlara kaymıştır.” (Ramaswamy and Gereffi, 2000: 190). Tekstil ve hazır giyim sanayi en hızlı küreselleşme sürecine giren endüstrilerden biri haline gelmiştir.
Tekstil ve hazır giyimin küreselleşmesine katkıda bulunan temel faktörler; hazır giyim üretim teknolojilerinin işgücü yoğun doğaları, gelişmiş ülkelerin karşılaştırmalı rekabet güçlerini kaybetmeleri, taşımacılık iletişim maliyetlerindeki belirgin düşüş, daha düşük maliyetli üretim alanları arayışı ve Çok Elyaflılar Anlaşması (MFA) ile hazır giyim ihracatındaki kısıtlamaların kaldırılmasıdır (Erarslan vd., 2008: 267).
Dünya tekstil ürünleri üretimi 1980 yılında 418 milyar dolarken 1999 yılına gelindiğinde 485 milyar dolara ulaşmıştır. Aynı dönemde tekstil ticareti, 55 milyar dolardan 148 milyar dolara yükselmiştir. Kısaca bu 19 yıllık dönemde tekstil üretimi, %19 artarken, tekstil ticareti, %169’luk bir artış göstermiştir. Dünya hazır giyim üretimi, 1980 yılında 211 milyar dolar iken, 1999 yılına gelindiğinde, 335 milyar dolarlık üretim düzeyine yükselmiştir. Bu dönemde konfeksiyon üretimi %59 artarken, aynı dönemde hazır giyim ticareti, %339’luk artışla, 41 milyar dolardan 180 milyar dolara yükselmiştir (Yüksel, 2002: 25).
Verilerde de görüldüğü gibi, tekstil ve hazır giyim sanayinde ticaret, üretimden çok daha hızlı bir şekilde artmaktadır. Aşağıdaki Tablo 1’de, 1990-2004 yılları arasında dünya tekstil ve hazır giyim ticaretine ilişkin veriler sunulmuştur.
Tablo 1.
1990-2004 Yılları Arasında Dünya Tekstil ve Hazır Giyim Ticareti (Milyar Dolar)
Yıllar
Toplam Dünya Ticareti
Dünya Tekstil Ticareti
Dünya Hazır Giyim Ticareti ÇHC’nin Sektördeki Yükselişi İhracat Değişim % İhracat Değişim % İhracat Değişim % İhracat Değişim % Pay% 2000 6451 25 155 2 197 24,7 52 36,8 14,8 2001 6184 -4,1 147 -5,2 193 -2 53 1,9 15,6 2002 6484 4,9 154 4,8 203 5,2 62 17 17,4 2003 7572 16,8 172 11,7 232 14,3 79 27,4 16,9 2004 9191 21,4 195 13,4 258 11,2 95 20,3 21,0 1990-2000 4786 6,7 135 4,2 154 6,3 35 9,2 11,8 1990-2004 5472 7,5 144 4,8 172 6,5 45 12,4 13,5 2000-2004 7176 10,4 165 6,1 217 7,1 68 18,1 17,7 (Öztürk, 2007: 28)
Tablo 1’de, 1990–2004 yılları arasında dünya tekstil ve hazır giyim ticaretine bakıldığında; dünya ticaretinde %7,5'lik bir artış olmasına rağmen dünya tekstil ticaretinde %4,8, hazır giyim ticaretinde ise %6,5'lik bir artış gerçekleşmekte; dolayısıyla tekstil ve hazır giyim sektörü, dünya ticaret artışının gerisinde kalmaktadır. 2000–2004 yıllarına bakıldığında ise, aynı tablo daha da belirginleşmiştir. Dünya tekstil ticareti ve dünya hazır giyim ticareti sürekli olarak artmasına karşılık hazır giyim ticareti, tekstil ticaretine oranla daha hızlı bir artış göstermektedir. 2000– 2004 yıllarına bakıldığında dünya tekstil ticaretindeki değişim %6,1 iken, dünya hazır giyim ticareti %7,1 olarak artmıştır (Öztürk, 2007: 27).
Toplam dünya ticareti içerisinde tekstil ve hazır giyim ticareti artmakta, fakat dünya hazır giyim ticareti, dünya tekstil ticaretinden daha hızlı artmaktadır. Tablo 1’de de görüldüğü gibi Çin Halk Cumhuriyeti’nin tekstil ve hazır giyim ticaretindeki yükselişi, toplam dünya ticaretinin yükselişinden daha fazladır. Tekstil ve hazır giyim sanayini belki de en çok etkileyen gelişme, dünya ticaretinde uygulanan kotaların, Dünya Ticaret Örgütü Tekstil ve Giyim Anlaşması uyarınca 2005 yılı başlarında kaldırılmasıdır.
Uruguay Round Ticaret Müzakereleri sonucunda imzalanan ve 1 Ocak 1995’de yürürlüğe giren Dünya Ticaret Örgütü Anlaşması kapsamında bulunan Tekstil ve Hazır Giyim Anlaşması (ATC) ile tekstil ve hazır giyim ticareti GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması) kapsamına alınmıştır. ATC Gönüllü Ticaret Kısıtlamaları Anlaşması ile kotalar dahilinde yürütülen uluslar arası ticaretin, kademeli olarak serbestleşmesini ve miktar kısıtlamalarının 1 Ocak 2005 tarihine kadar kaldırılmasını öngörmekteydi (Çakmak, 2005: 66).
“Dünya tekstil ve hazır giyim ticaretine etki eden en önemli olaylardan biriside, Çin’in 11 Aralık 2001 tarihinde Dünya Ticaret Örgütü’ne 143. Üye olarak girmesidir” (Özdemir, 2007: 15). Çin, DTÖ’ ye üye olarak, aynı zamanda Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) kapsamında bulunan Tekstil ve Hazır Giyim Anlaşması’na da (ATC) tabi olmuştur. Anlaşma kapsamında 2005 yılından itibaren tekstil ve hazır giyim ticaretinde kotaların kaldırılmasıyla, Çin’in tekstil ve konfeksiyon ihracatı önemli oranda artmıştır, tekstil ticaretindeki bu serbestleşmeden en fazla yararlanan ülke durumuna gelmiştir.
“Kotaların kalkmasıyla dünya tekstil ve hazır giyim pazarlarındaki koşullar değişmiş, firmaların 2005 öncesinde sahip oldukları tedarik imkanları büyük ölçüde sınırlanmıştır. Dünya hazır giyim üretim kapasitesinin, talepten iki kat daha fazla
olduğu tahmin edilmektedir” (Sevim, 2009: 10). Aşağıdaki Tablo 2’de 2005-2009 yılları arası dünya tekstil ve hazır giyim ticaretine ilişkin veriler sunulmuştur.
Tablo 2.
2005-2009 Yılları Arasında Dünya Tekstil ve Hazır Giyim Ticareti (Milyar Dolar)
Yıllar
Toplam Dünya Ticareti Dünya Tekstil Ticareti Dünya Hazır Giyim Ticareti
İhracat Değişim% İhracat Değişim% İhracat Değişim% 2005 10.222 11.2 203 4.1 276 6.9 2006 11.783 15.3 219 7.9 311 12.7 2007 13.619 15.6 241 10 347 11.6
2008 15.717 15.4 253 5 365 5.2
2009 12.178 -22.5 211 -16.6 316 -13.4 (WTO, Dünya Ticaret Örgütü, 2011).
“Dünya Ticaret Örgütünün 2006 yılı raporuna göre; 2005 yılında 276 milyar dolar değerinde olan hazır giyim sektörü, dünya ticaretinde %2,7’lik bir paya sahiptir. Aynı yıl içerisinde hazır giyim sektörü yıllık %7 değişim yaşamıştır. 2000-2005 yılları arasında da sektör %7 değişim göstermiştir” (Uzunoğlu ve Koç, 2007: 21).
Talo 2’de görüldüğü gibi, 2006 yılında tüm dünyada tekstil ihracatı 219 milyar dolar, hazır giyim ihracatı ise 311 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tekstil ihracatı toplam mal ihracatının %1,9’unu oluştururken, hazır giyim ihracatı, toplam mal ihracatının %2,6’sını oluşturmuştur. Hazır giyim, toplam tekstil ve hazır giyim ticaretinin %60’ını oluştururken %12 oranında büyüme kaydetmiş, tekstil ticareti ise yaklaşık %8 oranında büyümüştür. AB ve ABD’nin 2000-2006 yıllarında koyduğu kotalara rağmen, Çin dünya hazır giyim pazarından ilave %12’lik bir pay elde ederek dünya piyasasının %31’ini ele geçirmiştir. 2006 yılında Çin’in ihracatı %29 oranında artmıştır (Şenol, 2009: 1-2).
2009 yılında, dünya ekonomisinde yaşanan krizden dolayı, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin hem ihracat hem de ithalatlarında ciddi düşüşler meydana gelmiştir. Kriz döneminde AB ülkelerinin pazarlarında ciddi bir daralma meydana gelmiştir. Bu sebeple Tablo 2’de de görüldüğü gibi dünya toplam ticaretinde %22,5,
dünya tekstil ticaretinde %16,6, hazır giyim ticaretinde ise %13.4’lük bir düşüş meydana gelmiştir. 2010 yılında ise dünyada, küresel ekonomik krize karşı alınan önlemlerle birlikte ekonomik büyüme başlamış, buna bağlı olarak tüketimde artış gerçekleşmiş, dünya ticareti de yükselişe geçmiştir. 2010 yılında dünya tekstil sanayisi son yirmi yıldaki en etkili büyümesini kaydetmiş, dünya tekstil ve hazır giyim ticareti 500 milyar doları aşmıştır.
Aşağıda, dünyadaki tekstil ve hazır giyim sektöründeki değişimlere paralel olarak, Türkiye’deki tekstil ve hazır giyim sanayinin durumu hakkında bilgi verilmiştir.
2.1.1.2.Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Türkiye’deki Durumu
“Tekstil ve hazır giyim sektörü birlikte değerlendirildiğinde, gayri safi yurt içi hasıla, imalat sanayi ve sanayi üretimindeki pay, ihracat, ekonomiye sağladığı net döviz girdisi, istihdam, yatırımlar, dışa açıklık ve makro-ekonomik büyüklükler açısından Türkiye’nin birinci sektörü konumundadır” (DPT, 2007: 18). Türkiye’de tekstil sektörünün geçmişi çok eskilere dayanmasına rağmen, hazır giyim sanayi 25-30 yıllık bir geçmişe sahiptir. Günümüzde Türk tekstil ve hazır giyim sektörü büyük oranda ihracat odaklıdır.
Türkiye’de tekstil ve hazır giyim sanayinin temelleri Osmanlı İmparatorluğu döneminde atılmıştır. 1915 yılında önde gelen 22 kamu sanayi işletmesinin 18’i, 28 anonim şirketin 10’u, 214 özel sektör işyerinin 45’i ve toplam 264 sanayi işyerinin 73’ü bu sanayide faaliyet göstermektedir. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra Sümerbank'ın kuruluşu ile birlikte tüm tekstil ve hazır giyim fabrikaları ve atölyeleri bu kuruluş çatısı altında toplanmıştır (Sanayi Genel Müdürlüğü; 2010: 3).
“Sektörde, 1950'li yıllardan sonra özel sektörün öncülüğünde gelişim başlamıştır. Planlı dönemde uygulanan ithal ikamesi politikası ve teşvik tedbirlerinin de katkısıyla 1960-1970 yılları arasında sektörde daha ileri teknoloji kullanılmaya ve işlenmiş ürün imal edilmeye başlanmıştır” (http://www.istekobi.com.tr).
Tekstil sektörü; 1950 yılına kadar tekstil, 1970 yılına kadar da hazır giyim sektöründe ithalata kilitlenmiştir. Sektör, 1980’li yıllara kadar sadece iç piyasaya yönelik üretim yaparken 1980’li (özellikle de 90’lı) yıllarda
ihracatın başını çektiği dışarıya açık büyüme politikaları ile beraber, hızla büyüyerek ihracatta büyük artışlar kaydetmiştir. Günümüzde ülkemizin üretim, ihracat ve istihdamda olmazsa olmaz sektörü haline gelmiştir (Öz İplik-İş, 2005: 4).
“Türk hazır giyim sektörü, günümüzde dünyanın 5. büyük hazır giyim ihracatçısı konumundadır” (Sevim, 2009: 2). “Cumhuriyet sonrasında pamuk ihraç edip, iplik, kumaş ve giyim eşyası ithal eden Türkiye, 1950’den itibaren iplik ve kumaş, 1970’lerden bugüne kadar da hazır giyim ürünleri ihraç etmektedir” (Aydoğuş ve Diler, 2009: 5).
AB ile gerçekleştirilen ve 1996 yılında yürürlüğe giren Gümrük Birliği anlaşmasıyla birlikte diğer birçok alanda olduğu gibi tekstil endüstrisinde de büyük bir heyecan ve aşırı bir beklenti ortaya çıkmıştır. Bu ortamda firmalar, finansal kaynaklarını ve Gümrük Birliği ile birlikte ortaya çıkabilecek etkileri dikkate almaksızın, büyük yatırımlar yaparak, üretim kapasitelerini artırmışlardır (Çoban ve Kök, 2005: 73).
“1998 ekonomik krizi ile birlikte yatırımlar büyük ölçüde durmuş ve bu dönemden itibaren sektöre ilişkin göstergelerde ve özellikle ihracatta da olumsuz gelişmeler yaşanmıştır” (Çakmak, 2005: 69).
Dünya Ticaret Örgütünün Tekstil ve Hazır Giyim Anlaşması çerçevesinde, 2005 yılında kotaların kalkmasıyla birlikte, Çin’in pazara fiyat kırarak girişiyle, dünya tekstil ve hazır giyim piyasasında arz ve talep yönünden ciddi bir rekabet başlamış ve tedarik olanakları azalmıştır. Bu durum Türk tekstil ve hazır giyim sanayini de ciddi anlamda etkilemiş ve 2005 yılı ilk aylarından itibaren ihracat kayıpları yaşanmıştır. Aşağıdaki Tablo 3’de 1980-2011 yılları arasında Türkiye tekstil ve hazır giyim sanayi ihracatına ilişkin veriler sunulmuştur.
Tablo 3.
Türkiye Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinde İhracat (Yıllara Göre)
Yıl Toplam ihracat (1.000 ABD doları) Tekstil İhracatı (1.000 ABD doları) Hazır giyim İhracatı (1.000 ABD doları) Tekstil ve Hazırgiyim İhracatı (1.000 ABD doları) Toplam İhracat İçerisinde ki pay % 1980 2.910.000 671.000 106.000 777.000 26.7 1981 4.703.000 915.000 302.000 1.217.000 25.9 1982 5.746.000 1.069.000 367.000 1.436.000 25.0 1983 5.728.000 1.055.000 544.000 1.599.000 27.9 1984 7.134.000 1.181.000 989.000 2.170.000 30.4 1985 7.958.000 1.151.000 936.000 2.087.000 26.2 1986 7.457.000 1.043.000 1.069.000 2.112.000 28.3 1987 10.190.000 1.133.000 1.728.000 2.861.000 28.1 1988 11.662.000 1.334.000 2.127.000 3.461.000 29.7 1989 11.625.000 1.338.000 2.448.000 3.786.000 32.6 1990 12.959.289 1.424.249 2.898.349 4.322.598 33.4 1991 13.593.539 1.374.357 3.405.672 4.780.029 33.8 1992 14.365.414 1.369.322 4.136.347 5.505.669 37.4 1993 15.345.000 1.457.490 4.321.901 5.779.391 36.6 1994 18.107.000 1.944.818 4.538.021 6.482.839 35.5 1995 21.637.041 2.130.665 6.697.836 8.828.501 38.4 1996 23.224.465 2.352.142 6.344.251 8.696.393 37.4 1997 26.261.072 2.730.421 7.088.668 9.819.089 37.4 1998 28.054.932 2.631.227 7.644.051 10.275.278 36.6 1999 26.992.209 2.565.465 7.564.173 10.129.638 37.5 2000 27.201.538 2.590.818 7.459.888 10.050.706 36.9 2001 31.063.595 2.867.083 7.335.856 10.202.939 32.8 2002 36.205.090 2.979.471 8.951.802 11.931.273 32.9 2003 47.880.277 3.661.104 11.178.370 14.839.474 30.9 2004 64.010.231 4.565.602 12.649.982 17.215.584 26.9 2005 73.444.821 4.860.887 13.411.464 18.272.351 24.8 2006 85.774.644 5.576.708 13.551.637 19.128.345 22.3
2007 105.925.486 6.551.786 16.049.056 22.600.842 21.3 2008 132.027.195 6.816.679 15.740.051 22.556.730 17.1 2009 101.629.000 5.514.480 13.297.909 18.812.389 18.5 2010 113.979.451 6.355.974 14.203.999 20.559.973 18.0 2011 54.700.000 4.100.000 8.200.000 12.300.000 22.5
*2011 yılı verileri ilk altı ayı (ocak-haziran) içermektedir. *İTKİB’den alınan veriler doğrultusunda oluşturulmuştur
“Tablo 3’de de görüldüğü üzere, Türk tekstil ve hazır giyim sektörünün ihracat hacmi 1980 ile 2007 yılları arasında büyük bir artış göstererek, Türkiye’nin toplam ihracatı içerisinde %22.6 oranında bir paya sahip olmuştur” (Erarslan vd., 2008: 277-278).
Tablo 3’de görüldüğü gibi, İTKİB tarafından yapılan ihracat performans değerlendirmelerine göre; 2008 yılında Türkiye’den 15,7 milyar dolar değerinde hazır giyim ihracatı yapılmıştır. 2007 yılına kıyasla, ihracatta dolar bazında %2,1 oranında düşüş meydana gelmiştir. 1999 yılından bu yana yıllık bazda ihracatta düşüş meydana gelmeyen sektörde, dokuz yıl sonra 2008 yılında ihracatta düşüş meydana gelmiştir. Ayrıca tekstil ve hazır giyim sanayinde 2007 yılının aralık ayında %83.2 olan kapasite kullanım oranı, 2008 yılının aynı ayında yaklaşık yedi puanlık düşüşle %76.4’e gerilemiştir. 2009 yılında gerçekleşen küresel ekonomik krizin de etkisiyle tekstil ve hazır giyim ihracatındaki düşüş devam etmiştir.
Yine İTKİB tarafından yapılan 2009 yılı ihracat performans değerlendirme raporu sonuçlarına göre; 2009 yılında Türkiye’nin tekstil ihracatı, 2008’e göre %19,1 oranında düşüşle 5,5 milyar dolardır. Tekstil ihracatının Türkiye genel ihracatı içindeki payı %5,2’den %5,4’e, sanayi ihracatındaki payı ise, %6,1’den %6,8’e yükselmiştir. Bu veriler çerçevesinde, 2009 yılında tekstil sektörünün ihracatındaki önemli kayıplara rağmen, genel ihracat performansından ve sanayi ihracat performansından nispeten daha iyi bir performans gösterdiği söylenebilir.
Tablo 3’de görüldüğü gibi, 2009 yılında, Türkiye’den 13.3 milyar dolar değerinde hazır giyim ve konfeksiyon ihracatı yapılmıştır. 2008’e kıyasla, ihracatta
dolar bazında %15,5 oranında düşüş meydana gelmiştir. Hazır giyim ve konfeksiyon ihracatının, Türkiye genel ihracatında payı %13.1 dir. 2010 yılında ise, Türkiye’den 14.2 milyar dolar değerinde hazır giyim ve konfeksiyon ihracatı yapılmıştır. 2008 yılından itibaren düşüşte olan tekstil ve hazır giyim ihracatı, 2010 yılından itibaren hızla büyümeye başlamıştır. 2011 yılının ilk altı ayını içeren verilere baktığımızda, tekstil ve hazır giyim sektörünün yüksek bir ihracat performansı sergilediği görülmektedir.
Türkiye’de üretilen hazır giyim ürünlerinin büyük bir kısmını pamuklu ürünler oluşturmaktadır. Günümüzde, sektör üretiminin yaklaşık %65’i ihraç edilmektedir. Yine, ihraç edilen ürünlerin yaklaşık %80’ini pamuklu ürünler oluşturmaktadır. Sektörün pamuk, yün, iplik ve kumaş gibi hammadde ve ara malı ihtiyacı büyük ölçüde yurt içinden karşılanmakla birlikte, önemli miktarda ithalat da gerçekleştirilmektedir (Sevim, 2009: 3).
Sevim ve Kuyumcu’ya (2008: 26) göre; “sektörün en önemli sorunları arasında TL’nin aşırı değer kazanması, finansman ve enerji maliyetlerinin yüksekliği, aşırı kapasite, kayıt dışı üretim, markalaşamama, alt sektörler arasında koordinasyon ve işbirliğinin yeterli şekilde sağlanamaması ve firmaların sermaye yapılarının güçsüz olması yer almaktadır”.
2.1.2. Karar Verme
Karar verme, insanların yaşamları boyunca belirli bir amaca ulaşabilmelerinde, mevcut alternatifler arasından en uygun olanını seçmek işlemidir. Karar verme kavramı, birçok araştırmacı tarafından şu şekilde ifade edilmektedir:
“Karar verme, fark edilen ihtiyaçlara yönelik, üzerinde dikkatlice düşünülerek yapılan seçimdir” (Kleındorfer vd, 1993: 193).
“Karar verme, bir seçenek kümesinden en az bir amaç veya ölçüte göre en uygun seçeneğin seçimidir” (Dağdeviren ve Eren, 2001: 42).
“Karar verme, bilgiyi işleme ve tercih yapma sanatıdır” (Otlu ve Demir, 2005: 156).
“Karar verme, çeşitli faaliyetler arasında optimum faaliyetlerin seçimidir” (Timur, 1990: 16).
“Karar verme, bir veya birden çok amaca ulaşabilmek için eldeki kaynak ve kısıtlayıcılara göre problemin uygun seçeneklerinden en iyisinin seçilmesidir” (Keçek ve Yıldırım, 2010: 196).
“Karar analizi, karar problemlerinin matematiksel modelini ortaya koyup, sayısal ve istatistiksel irdelemelere bağlı olarak hareket tarzı öneren bir yöntemdir” (Evren ve Ülengin, 1992: 45).
Karar problemlerinin iki temel koşulu vardır (Ünal ve Atılgan, 2007: 256);
1. Bir karar probleminin varlığının ve üzerinde karar verilebilmesinin birinci
koşulu, birçok davranış yollarının bulunmasıdır. Çözüme ulaşmada yalnızca bir davranış biçimi varsa, o zaman seçim işlemine gerek yoktur. Çünkü çözüm bellidir. Dolayısıyla, karar sorunu yoktur.
2. Birden çok sayıda davranış biçimlerinin karar verici açısından önemli
sayılacak derecede farklı sonuçlarının bulunmasıdır.
Muhtemel alternatifler arasından seçim yapmak olan karar verme fonksiyonu, bazı alt fonksiyonlardan oluşur. Bunlar; amaç tespiti, bu amaçlara ulaşmada muhtemel sorunların tanımlanması, gerekli bilgi ve verilerin toplanması, değerlendirilmesi, alternatif yolların çıkarılması, bu yolların muhtemel sonuçlarının tahmin edilmesi ve bunlardan amaca en uygun olanın seçilmesi şeklinde sıralanabilir (İraz, 2004: 415).
Saaty, karar vermeyi aşağıdaki basamakları içine alan mantıksal bir süreç olarak tanımlamıştır (Bahadır, 2005: 4-5):
1. Karmaşık ve düzensiz bir problemi parçalara ayırarak, problemi hiyerarşik
bir düzen ya da problemin temel öğelerinin birbirleriyle ilişkilerini gösteren bir sistem haline getirmek.
2. Duyguları, coşkuları, fikirleri yansıtacak değerlendirmeleri, yargıları
ortaya çıkarmak.
3. Bu değerlendirmeleri, yargıları anlamlı rakamlarla betimlemek.
4. Bu rakamları kullanarak hiyerarşide yer alan öğelerin önceliklerini
hesaplamak.
5. Genel, her şeyi içeren bir karar verebilmek için daha önceki aşamada elde
edilen sonuçları birleştirmek.
6. Değerlendirmelerdeki sayısal değerleri değiştirerek değişikliklerin
2.1.2.1. Karar Verme Süreci
Genel bir karar verme süreci, Arıkan (2008: 8) tarafından aşağıdaki şekilde gösterilmiştir:
Şekil.1 Genel Karar Verme Süreci
ADIM 2 Problemin çözümünü karşılayan ihtiyaçları belirleme ADIM 3 Problemin çözümünü sağlayan hedefleri kurma ADIM 4 Problemi çözecek alternatifleri tanımlama ADIM 5 Hedeflere dayanan değerlendirme kriterini geliştirme ADIM 6 Karar verme aracını seçme ADIM 7 Tercih edilen alternatifi seçecek aracı uygulama
ADIM 8 Problemin çözüldüğünden emin olmak için cevabı kontrol etme
ADIM 1 Problemleri
1. Problemi tanımlama: Karar verme süreci, problemin tanımlanması ile başlar. Bu
aşamada karar verici, ortada çözülmesi gereken bir problemin olduğunu bilir ve kabullenir, karşı karşıya kalınan problemin ne olduğunu ortaya koyar.
“Problemin doğru teşhis edilmesi, çözümünden daha da önemlidir. Çünkü bundan sonraki karar süreci safhaları tanımlanan problem doğrultusunda ele alınacaktır” (Tekin, 2009: 14). “Bu aşamada karar verici, amaçlarını, karar değişkenlerini, sahip olduğu kaynakları (kısıtları) ve problemin çözümü için gerekli parametreleri belirler” (Güner, 2005: 29).
2. İhtiyaçları belirleme: Bir önceki aşamada tanımlanmış olan problemin
nedenlerinin ve niteliklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla, bu aşamada probleme ilişkin bilgi toplanır.
“Sorunların nedenlerinin, özelliklerinin, aciliyetlerinin, çözülmemesi halinde karşılaşılacak durumların incelenmesi ve analiz edilmesi gerekir. Böyle bir irdeleme ile amaç belirleme ve sorun tanımlamada daha sıhhatli olunması sağlanacaktır” (Karakaya, 2009: 26).
3. Hedefleri oluşturma: “Amaç veya hedef, gelecekte ulaşılmak veya
gerçekleştirilmek istenen durumu ifade eder. Amaç veya hedef belirlemekle belirli değişkenler itibariyle, gelecekte nerede, hangi durum ve konumda ve hangi büyüklükte olunmak istendiği bugünden belirlenir. Gelecekteki bu durum veya konum, işletmenin kaynaklarının yönlendirileceği noktayı ifade eder” (Özkan, 2007: 73).
4. Alternatifleri tanımlama: Bu aşamada, problemdeki kısıtlar dikkate alınarak
karar için seçim alternatifleri oluşturulur. Çok sayıda alternatif oluşturularak seçme işi kolaylaştırılmalıdır. Çünkü en doğru çözüm, çok sayıdaki alternatif arasından seçilir. Her alternatif, problemin çözümüne yönelik farklı bir yaklaşım sunar.
“Bu aşama, sorun için mümkün olan çözümlerin araştırılması aşamasıdır. Alternatif çözümlerin geliştirilmesi sırasında amaç, mümkün olduğu kadar yaratıcı ve geniş görüşlü olmaktır” (Tekin, 2009: 19).
5. Kriterleri geliştirme: Tüm hedefleri karşılayacak bir alternatifin bulunması
oldukça güçtür. Bu sebeple, en çok hedefi karşılayabilen alternatifin seçimi yapılmalıdır. Bunun için alternatifler kendi aralarında karşılaştırılmalıdır. Bu amaçla, karar verici, ölçülebilir ölçütler geliştirmelidir.
“Alternatifler arasında tercih yapacağımız zaman, hangi özellik veya özellikleri temel alarak karar vermemiz gerektiğini ifade eder. Seçeneklerin değerlendirilmesinde birçok kriterden faydalanabilinir” (İlmez, 2010: 93).
6. Karar verme aracı seçme: Problemleri çözmek için çok çeşitli yollar bulunur.
Problemin niteliği, ulaşılmak istenen hedefler ve ihtiyaçlar doğrultusunda, en uygun karar modeli tercih edilmelidir. Doğru bir karar modeli, karar vericiyi doğru sonuca götürecektir.
“Bazen problemi çözmek için ele alınan yöntem ne kadar kolaysa, o kadar iyidir. Öte yandan karmaşık karar problemlerinin çözümü karmaşık yöntemleri de gerektirebilir. Genellikle karar vermek için matematiksel modellerden yararlanılır” (Arıkan, 2008: 12).
7. Kritere karşı alternatifleri değerlendirme: Bu aşamada, alternatif çözüm
yolları, belirlenen kriterler doğrultusunda birbirleriyle karşılaştırılarak, hangi alternatifin problemin çözümünü en iyi şekilde sağlayacağı araştırılır. Bu araştırma işi, bir önceki aşamada belirtilen karar modeli vasıtası ile yapılır.
Alternatifler nicel, nitel yöntemler veya bunların bir karışımını içeren yöntemle değerlendirilebilinir. Kriterler ağırlıklandırılabilinir ve alternatifleri sıralamak için kullanılabilinir. Karar verme için her doğru yöntem, girdi verisi olarak kriterlere göre alternatiflerin değerlendirilmesine ihtiyaç duyar. Kritere bağlı olarak değerlendirme, ortak paylaşılan ve anlaşılan ölçüm ölçeğini yansıtırsa objektif, kişisel değerlendirmeyi yansıtırsa sübjektif olur. Seçilen karar verme aracı değerlendirildikten sonra alternatiflerin sıralanmasına geçilebilir veya en umut verici alternatiflerin bir alt kümesinin seçilmesi için kriterler uygulanabilinir (Arıkan, 2008: 13).
8. Tanımlanan problemin geçerli çözümleri: Bu aşama, karar sürecinin son
aşamasıdır. Burada, seçilen alternatifin, problemin çözümünü sağlayıp sağlamadığına bakılarak verilen karar değerlendirilir. Seçilen alternatifin yanı sıra, diğer alternatiflerin
seçilmesi durumunda problemin çözümüne ilişkin nelerle karşılaşılabileceği de irdelenir. Elde edilen çözüm, karar vericinin amaçlarını karşılamalı, ihtiyaçlarını gidermeli, istenen durumu oluşturmalıdır.
“Karar uygulamaya geçirildikten sonra elde edilen sonuçlarla, beklenen sonuçlar karşılaştırılarak kararın etkinliği ve başarısı belirlenmelidir. Gerçekleşen sonuç ile beklenen sonuç arasında anlamlı farklar çıktığı zaman daha önce alınmış olan hatalı kararı düzeltmek ya da değiştirmek gereklidir” (Akgün, 2009: 21).
Stratejik bir karar verme süreci, Çetin (2002: 5) tarafından aşağıdaki şekilde özetlenmiştir.
Şekil 2. Stratejik Karar Verme Süreci Ç E V R E Çevresel takdir Örgütsel takdir
Stratejik boşluk Boşluk analizi Amaçları belirlemek Alternatifleri değerlendirmek Seçim yapmak Alternatifleri araştırmak Seçimi yerine getirmek Seçimi belirtmek -İmkanlar -Tehlikeler Geri bildirim Çıktılar -Dayanıklılıklar -Kusurlar Düzeltici faaliyet Pozitif boşluk Olanaklar
