LYN RODLEY,
Cave monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge
University Press 1985, 266 sayfa, 59 çizim, 188 resim.
Kappadokya bölgesindeki Erken H~ ristiyan ve Bizans dönemi eserlerini konu alan yay~nlar~ n molerden itibaren yo~unla~t~~~~ dikkatimizi çeker. 1950-85 y~ llar~~ aras~nda tesbit edebildi~imiz 14 t yay~ n~ n onüçü kitap, di~erleri makaledir. Bu çal~~malar~n büyük bir k~sm~ n~n yedi ara~t~ rmac~~ -N. Thierry, J. Lafontaine-Dosogne, G.P. Schiemenz, M. Restle, A.W. Epstein, Y. Otüken, L. Rodley- taraf~ ndan gerçekle~tirildi~i ve genelde resim sanat~ na yönelik oldu~unu söyleyebiliriz. Mimari alandaki büyük bo~lu~un yeni yay~nlarla, mesela M. Restle'nin "Studien zur frühbyzantinischen Architektur Kappadokiens" (1979) ve burada tan~ taca~~= kitapla doldurulmaya ba~lanmas~~ sevindiricidir.
Kitap alt~~ ana bölümden olu~maktad~ r: Birinci bölümde Kappadokya'n~n co~rafi ve tarihi konumunu özetleyen ara~t~ rmac~~ kaya mimarisinin özelliklerini kaynak ve yay~ n verileriyle tan~ t~ r. üç gruba ay~ rd~~~~ kaya manast~rlar~, ayr~ca inziva yerleri kitab~ n iki, üç, dört ve be~inci bölümlerinde ayr~ nt~l~~ bir ~ekilde incelenmi~tir. Son bölüm ise yap~lar~n tarihlendirme sorunlar~ na, tipolojik de~erlendirilmesine, banileriyle ilgili sentezlere ve Bizans manast~ r mimarisi içindeki yerinin tart~~mas~ na ayr~lm~~ t~ r.
Ilk bölümde mimari konulu çal~~malar~n yetersizli~ini belirleyen ara~t~ rmac~ , bilhassa kaya manast~ rlar~ n~ n geli~im içindeki önemini vurgular. Bu kitaptaki amaç, "kaya ku-rulu~lar~n~n ayr~nt~l~~ tasvirlerini vermek", "kronolojik geli~im" ve "görevlerini" ayd~ n-latmak, ayr~ca "inziva yerleri ile il~ikisi olan kiliseleri" incelemek ve bunlar~~ gerçekle~-tirirken dini kurulu~lar~~ bir "bütün" olarak ele almak, yaln~z freskolarma e~ilmemektir (s.2). Kappadokya manast~rlar~~ hakk~ nda Bizans kaynaklar~ nda hiçbir bilgi bulunamay~-~~~ ve belli ba~l~~ birkaç merkezin dbulunamay~-~~~ nda birçok yerle~menin tarihçesinin bilinmeyi~i önemli bir sorundur. Yazar kaya mimarisinin konut ve dini yap~lar~~ kapsad~~~ n~, bunun yan~s~ra güvercin bar~naklar~~ ve depo gibi amaçlarla kullan~ ld~~~ n~~ belirtir. Günümüze kadar ayr~ nt~l~~ bir ~ekilde incelenmeyen yeralt~~ ~ehirlerinin görev ve özelliklerini tart~~~ r. Kilise ve manast~ rlar~ n kitabeleri ve tarihlendirilmelerini özetledikten sonra kaya manast~ rlar~ n~~ üç gruba ay~ r~ r. "Avlulu manast~ rlar" birbirinden farkl~~ mimari birimlerin düzenli bir ~ekilde aç~ k bir avlu etraf~ nda yer ald~ klar~~ kurulu~lard~ r. "Aç~ ksaray manast~ rlar~" bu gruba benzemekle birlikte, her örnekte kilise içermeyen, veya "mütevaz~" tipte bir kilisesi olan kurulu~lard~ r. Belirgin bir düzen göstermeyen mekânlar~~ ve bir yemckhaneyi kapsayan dini topluluklar~~ "Yemekhaneli manast~rlar" ~eklinde nitelendirir.
Kitab~n ikinci bölümünde "Avlulu manast~ rlar" ba~l~~~~ alt~ nda Hallaç, Bezirhane, ~ahinefendi, K~ l~çlar, So~anl~~ Han, Karanl~ k, Aynal~ , Selime Kale, Direkli, Karanl~k Kale ve Eski Gümü~~ manast~ rlar~~ plan ve foto~raflar~~ e~li~inde ele al~ n~ r. Geni~~ tasvirdc manast~ r mekânlar~~ tek tek anlat~ lmakta, kitabe verilen titizlikle aktar~lmakta ve freskolu örneklerde sahnelerin adlar~~ ve da~~l~ m~~ sunulmaktad~ r. Geni~~ tasvirin sonunda okuyucuya kolayl~ k sa~lamak amac~yla k~sa bir özet verilmi~, ayr~ca manast~ r~ n ta~-ihçesiyle ilgili bilgiler toplu bir ~ekilde de~erlendirilmi~tir.
km 2'lik bir alanda yer alan sekiz ayr~~ kurulu~u içeren Akç~ ksaray yap~lar~~ ayn~~ sistemle tan~ t~lmaktad~ r. Yazar bu gruptaki örneklerin baz~ lar~ nda kilise olmay~~~ ndan hareket ederek, görevleri hakk~ nda baz~~ varsay~ mlar ileri sürer. Ancak saray, yazl~ k malikâne, han veya askeri
6o8 BIBLIYOGRAFYA
birliklerin bar~na~~~ gibi varsay~mlar~n~~ çe~itli nedenlerle reddederek, görev sorusunu aç~k b~rak~r.
Dördüncü bölümde ele al~nan "Yemekhaneli manast~rlar" Avc~lar'daki Yusuf Koç, Cemil'deki Archangelos, Göreme'deki 16, 17, 18, 19, 20, 21 b, 22, 25, 27 ve 28 no.lu kiliseler ile çevrelerindeki mekanlar~n olu~turdu~u kurulu~lard~r. Metinde anlat~m düzeni muhafaza edilmi~, ancak Yusuf Koç ve Çar~kl~~ manast~r~n planlanyla yetinilmi~tir. Göreme'deki örneklerin sit alan~~ içindeki yeri ~ematik bir çizimle verilmi~, Cemil'deki manast~r~n tan~ t~m~nda, yerinde k~s~ tl~~ incelendi~i gerekçesiyle, ayr~nt~ya girilmemi~ tir. Buna kar~~l~k bu tipin karakteristik mekan' olarak belirlenen yemekhanelerden onunun plan~~ çizilmi~tir.
"Inziva yerleri" ba~l~~~~ alt~nda be~inci bölüm Güllüdere'deki Stilit Niketas ve Ayval~, Zelve'deki Stilit Simcon, Göreme'deki Tokal~, So~anl~dere'deki Karaba~~ ve Barbara kiliselerine ayr~lm~~t~r.
Genel bir de~erlendirmeyi kapsayan alt~nc~~ bölümün ba~~nda incelenen bütün dini kurulu~lar~n kitabe ve tarih verilen i özetlenir. Manast~rlar~n genelde ~~ ~~ . ve 12. yüzy~llarda yapt~r~ld~~~, inziva yerlerinin 9.-1 ~~ . yüzy~llar aras~nda tarihlendirildi~i, bunlar~n aras~nda Stilit Niketas'~n 7.-8. yüzy~llara ait en eski örnek oldu~u sonucuna vard~r. "Mimari" alt ba~l~~~nda kayaya oyma teknikleri, araç ve gereçler ayr~ ca usta ve i~çilerle ilgili varsay~m niteli~inde bilgiler aktar~ l~ r. Yap~~ tiplerinin incelenmesinde "inziva" kiliselerinin genelde tek nefli basit yap~lar oldu~u, Tokall'run Tur Abdin mimarisi etkisinde transept plan~n~~ gösterdi~i belirtilir. Manast~rlarda birçok örneklerini gördü~ümüz kapal~~ Yunan haç~~ plan ~emas~, ara~t~rmac~n~n titizlikle inceledi~i tek çe~itlemedir. Anadolu'dan bilhassa Kappadokya bölgesi, Konya ve Karaman çevresinden örneklerle birlikte de~erlendirilen bu plan tipinin kökeni ve Bizans mimari geli~imi içindeki yeri belirtilir. Bazilika ~emas~~ buna kar~~l~k birkaç örnekle özetlenmi~tir. Kaya mimarisindeki cephe süslemeleri ve mimari plastik ö~eleri ayr~~ bir altl~a~l~kta toplayan ara~t~rmac~, duvar mimarisinin etkilerini, bunun yan~s~ra Mezopotamya, Iran ve Islam sanat~n~n paralelliklerini vurgulamaktad~r. "Manast~r ya~am~ " bölümünde ise Kappadokya ile ilgili kaynaklar~n yetersizli~ini hat~rlatan ara~t~rmac~~ Anadolu'daki Olympos (Uluda~), Latmos (Bafa) ve Yunanistan'daki Athos (Aynaroz), Meteora gibi manast~ r topluluklar~n' kapsayan bölgelere k~saca de~inir. Kappadokya manast~rlar~~ bölgedeki duvar örnekleri, ayr~ca Anadolu'daki birçok kurulu~~ günümüze gelemedi~i ya da yenilenme nedeniyle orijinal ~eklini kaybetti~i için yeterince de~erlendirilememi~tir. "Manast~r planlar~ " Anadolu (Karada~, Tur Abdin), Suriye ve Filistin'deki baz~~ örneklerin planlar~~ e~li~inde k~saca tan~ t~ld~~~, ancak belli bir sentez verilmeyen bir bölümdür. Ermeni ve K~ pti mimarisinden seçilen manast~rlarda da birbirinden ayr~~ ve kopuk tasvirler sunulmu~tur. "Avlulu kaya manast~rlar~"n~ n farkl~~ mekanlar~~ görev aç~s~ndan incelenmi~; bunlar aras~nda mutfak, mezar odas~, depo ve ah~r gibi belirgin mimari özellikler gösterenler tan~mlanm~~t~r. Göreme'de kayaya oyulmu~~ masalar~~ ile "yemekhane" fonksiyonunu ta~~yan üniteler mevcuttur. Buna kar~~ l~k Selime veya Hallaç manast~r~nda üç nefli bazilikal mekanlar~n ayn~~ görevi ta~~d~~~~ ileri sürülmektedir. Incelenen yap~larda ke~i~, veya rahiplerin bar~nd~~~~ küçük hücreler, ayr~ca misaf~rhane mekanlar~n~n tesbit edilememesi bir sorun olarak b~rak~l~r. De~erlendirmenin sonunda freskolar~ n yard~m~~ ile belirlenen "banilerin" genelde askeri veya politik idareci s~ fat~n~~ ta~~d~~~, baz~lar~n~n din adam~, yaln~z Selime'deki örnekte aristokrat s~n~fa dahil olduklar~~ belirtilir.
Lyn Rodley'in kitab~~ Kappadokya mimarisi ara~t~rmalar~na yeni ufuklar açacakt~r. Kitapta bilim dünyas~na ilk kez tan~t~lan ~ahinefendi ve Aç~ksaray manast~rlar~n~n yan~s~ra bilinen baz~~ örneklerin -Selime Kale veya Ortahisar Hallaç gibi- mükemmel tasvir ve planlar~~
B~BLIYOGRAFYA 6og yay~nlanm~~t~r. Yazar~n yararland~~~~ baz~~ planlar~~ -So~anl~~ Han veya Aynal~~ manast~r-dipnotlannda daha titizlikle belirtmesi, ayr~ca mekan numaraland~nlmalarmda farkl~~ sistemler uygulamamas~~ do~ru olacakt~~ (Kiliselerin naos ve narteks mekanlan genelde iki ayr~~ numara ile belirtilmi~, Selime'de ise 7 ve 7 a ~eklinde de~i~tirilmi~tir; ayn~~ hizadaki alt ve üst katlarda Bezirhane'de 3 ve 4, Hallaç'ta ise 7 ve 7 a numaralar~~ kullan~lm~~t~r.).
Ara~t~rmac~~ metninde birkaç kez kaynak yetersizli~ine de~inir (s. 2, 5, 237); ancak bölgedeki dini etkinli~ini vurgulad~k; Kayserili Piskopos Büyük Basileios'la ilgili kaynaklar kan~m~zca iyi de~erlendirilmemi~tir. 19. yüzy~lda yay~nlanan A. Lebides'in "Al monolithois monai tes Kappadokias" adl~~ kitab~~ erken H~ristiyan dönemi Kayseri manast~rlan hakk~nda zengin bilgiler içermektedir. ~ehirdeki Aziz Mamas, Merkurios, Gordios gibi birçok manast~r~n bir martiron içermesi veya Büyük Basileios'un yap~s~~ gibi kurucusunun mezanyla ün kazanmas~, bölgede ya~ayacak bir gelenek haline gelmi~tir. L. Rodley "Avlulu manas-t~rlardaki" mezar mekanlann~~ de~erlendirirken, bu tür manast~rlann "memorial purpose" (s. 248) niteli~ini belirlemi~, ancak her nedense varolan bu gelenekten söz etmemi~tir. Mi-mari sentezlerde de baz~~ eksiklikler dikkatimizi çeker; farkh tipteki manast~rlarda kar~~m~za ç~kan serbest haç planl~~ mezar odalar~~ (Karanl~k, Selime, Karanl~k Kale, Aç~ksaray 2) bir arada, bölgedeki di~er örnekler ve Karada~'daki paralelleriyle birlikte (De~le 35-45, Mahalaç, Çet Da~~) incelenmeli ve Bizans mimari geli~imi içinde yorumlanmallyd~. Ayn~~ sorun "Avlulu manast~rlardaki" bazilikal planl~~ büyük salonlar (hall) için de söz konusudur. Bu meltânlann yak~n benzerleri, Karada~~ manast~rlannda (De~le 32 / 39 / 43, Kur~uncu) mevcuttur. Yazar Hallaç, ~ahinefendi ve Karanl~k Kale'deki bazilikal mekanlar birer ni~~ içerdikleri için, bunlar~~ yemekhane olarak nitelendirir (s. 247). Kamm~zca nef ay~nm~~ ve baz~~ mezar mekanlar~n~n bu salonlara aç~lmas~~ (Karanhk Kale, Selime) bu yorumu zarflatmalctad~r. Kitab~n de~i~ik bölümlerinde dikkatimizi çeken baz~~ eksikliklere de~inmek isteriz. Kappadokya kaya mimarisi hakk~nda genel bilgiler verilirken, bölgenin kaya ve duvar mimarisini kayna~t~rd~~~~ baz~~ ilginç uygulamalar, mesela Mavrucan'daki H. Eustathios kilisesi unutulmu~tur (s. 6). 13. yüzy~l kitabelerine Mavrucan Stratilates ve So~anl~~ Karaba~~ örneklerini eklemek gerekir (s. 8, dipnot 29). Geni~~ listeler halinde sunulan kapal~~ Yunan haç~~ yap~lan Ba~köy Aziz Nikolaos, Mamasun Aziz Mikael ve Aziz Mamas, Kepez Sanca B gibi birçok yap~yla zenginle~tirmek mümkündür (s. 229). Ara~t~rmac~= yay~nlamay~~ amaçlad~~~~ Çiikek kilisesi N. Thierry'nin 1984'teki bir makalesinde tan~t~lm~~t~r (s. 229), dipnot 23). Bat~daki iki destek ile bazilikal bir görünüm kazanan Ayazin kilisesi, ara~t~rmac~= belirtti~i gibi ünik de~ildir (s. 229); bu plan ~emas~~ Kappadokya'daki H. Mamas kilisesinde de uygulanm~~t~r (Bkz. Y. otüken, Mamasun'daki Pir ~emmas Tekkesi veya H. Mamas kilisesi, Yeni Adam 1983). Manast~r kiliselerinin plan tipleri de~erlendirilirken kapal~~ Yunan haç~na dokuz sayfa (s. 227-235), bazilikaya ise yaln~z bir sayfa ay~nlmas~~ (s. 235-236) dü~ündürücüdür. Kappadokya bölgesindeki önemli kaya bazilikalar~na (Çavu~in loannes, Ayval~, Avc~lar Durmu~~ Kadir) hiç de~inmeyen ara~t~rmac~, Anadolu'daki say~s~z uygulamalar~~ da de~erlendirmesinde kullanmam~~t~r. Kaya mimarisinde galeri ö~esi, yaln~z Selime ve Ta~ar'da de~il (s. 8o), ayn~~ zamanda Avc~lar Durmu~~ Kadir ve Ke~lik kiliselerinde kar~~m~za ç~kar. Kaya manast~rlann~n yay~nlarla tan~ t~lan baz~~ örnekleri de~erlendirmede dikkate al~nabilinirdi (Akhisar Çanl~~ kilise çevresindeki manast~rlar, Sinasos Nikolaos, Erdemesin, Gelveri manast~r vadisindeki kurulu~lar, Ambar Deresi). Genel de~erlendirmede 8. /9.- 1 . yüzy~llar aras~nda Anadolu'da önemli dini merkezler olan Gürcü manast~rlan ismen dahi belirtilmemi~tir. Tur Abdin bölgesi Kappadokya ili~kileri aç~s~ndan daha titizlikle incelenmeli, K. Wiessner'in "Christliche Kultbauten in Tur Abdin" (1982) adl~~ dört ciltlik kitab~ndaki bilgilerden
610 BIBL/YOGRAFYA
Tek eser tan~t~mlar~nda tarihlendirme ba~l~~~~ alt~ nda Lyn Rodley'in genelde belirli bir ara~t~rmac~~ grubunun görü~lerini benimsedi~i, bu arada bilhassa M. Restle'nin savundu~u baz~~ geç tarihlemeleri hiç dikkate almad~~~~ görülür. Göreme'deki Tokal~~ II kilisesi buna somut bir örnektir.
Kitapta belirgin baz~~ çeli~ki ve sorunlar yaratan en önemli husus, tipolojik grupland~ rmadan kaynaklanmaktad~r. "Avlulu manast~rlar~ n", yazar~n da belirtti~i gibi "Aç~ ksaray" örneklerine benzerli~i (s. 149), görev farkl~l~klar~ nda aranmakta, ancak tatmin edici bir çözüme ula~~lamamaktad~ r (s. 148-15o). Avlulu manast~rlar aras~nda incelenen K~ l~çlar'~ n orijinalde bir yemekhane içermesi (s. 43), bunun yan~s~ra kilise ile di~er mekâniar aras~ nda "dönem fark~n~n" tesbit edili~i ilginçtir. "Aç~ ksaray manast~rlar~n~" "Avlulu"lardan ay~ ran en önemli unsur, yazara göre baz~~ örneklerde kilisenin mevcut olmamas~, veya "mütevaz~" görünümüdür (s. 148). Tek nefli, transeptli ve kapal~~ Yunan haç~~ ~emal~~ bu kiliselerin gerek boyutlar~ yla, gerekse planlanyla "mütevaz~" niteli~i ta~~mad~klar~~ kesindir. Kilise içermeyen örneklerde, bunlar~ n günümüze gelemedi~ini dü~ünebiliriz; bütün bunlar~n ~~~~~ nda Aç~ ksaray'~ n neden ayr~~ bir grup olu~turdu~unu anlamak zordur. "Yemekhaneli manast~rlar~ n" baz~lar~nda kilise (8 no.lu ünite), baz~lar~nda ise "Yemekhane" (6 no.lu ünite) mevcut de~ildir. So~anl~dere'deki Karaba~~ ve Barbara, ayr~ca Göreme'deki Tokal~~ kilisenin "Inziva yerleri" aras~nda de~erlendirilmesi, böylesine önemli eserlerin baz~~ zay~f varsay~mlarla incelenmesi, oldukça cesur bir çözümdür.
Kitapta, do~rudan konuyla ilgili baz~~ yay~nlar eksiktir; bunlardan baz~lar~n~~ burada belirtmeyi dogru buluyoruz. A.W. Epstein, The Problem of Provincialisrn. Byzantine Monasteries in Cappadocia and Monks in South Italy", JWarb 42 (1979), 28-46; M. Restle, Kappadokien, RBK 3 (1978), 968-1115; N. Thierry, Matriaux nouveaux en Cappadoce 1982, Byz 54 (1984), 315-357; R. Blanchard, Arch€ologie et topographie sur quatre €glises in€dites de Cappadoce, JS (oct.-dec. 1981), 351-395.
