• Sonuç bulunamadı

İyilikseverlik ve Alçak Gönüllülük Bağlamında Kutadgu Bilig İle Kültür Aktarımı Dr. Neşe KARA ÖZKAN

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "İyilikseverlik ve Alçak Gönüllülük Bağlamında Kutadgu Bilig İle Kültür Aktarımı Dr. Neşe KARA ÖZKAN"

Copied!
14
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

L KSEVERL K VE AL AK G N LL L K BA LAMINDA

KUTADGU B L G LE K LT R AKTARIMI*

Cultural Transmission Through Kutadgu Bilig in the Context of Benevolence and Modesty

Dr. Ne e KARA ÖZKAN**

ÖZ

Edebiyat eserleri, onlar v cuda getiren sanat lar n hayal g c ve d nce d nyalar n yans tmalar n n yan s ra kaleme al nd klar d nemin de i lerini ta rlar. Bunlar d nemlerinden ayr d n leme ler. Ayr ca edeb r nlerde d nemin ait oldu u toplumun k lt r ve medeniyet birikimini de g rmek m mk nd r. Her eser kendi toplumunun ikliminde yeti ir ve bu iklimin etkisini yans t r. Bu ba lamda Kutadgu Bilig, T rk k lt r n n aynas niteli indedir. Bir nasihatname olarak d n ld nde eserde, toplumda bulunan ve air taraf ndan bu-lunmas beklenen T rk milletine g ve ayn amanda evrensel nitelikte de erler bulunmaktad r. Bu de erlerin pek o u halen g ncelli ini korumaktad r. Edeb eserler birer k lt r aktar c s olarak d n ld nde Kutlu Bilgi anlam na gelen Kutadgu Bilig de de ge mi ten bug ne, bug nden gelecek nesillere aktar lacak yol g s-terici de erler bulunmaktad r. Kutadgu Bilig de yer alan bu de erlerden ba lar c mertlik, payla mak, adalet, sab r, d r stl k, merhamet, vefa, iyilikseverlik, sayg ve al ak g n ll l kt r. Yusuf Has Hacib in eserinde 4 temel karakter bulunmaktad r. Bunlar Hakan K ntogd , Ve ir Aytold , ve irin o lu gd lmi ve gd lmi in akrabas Odgurm d r. Eserde K ntogd adaleti, Aytold mutlulu u, gd lmi akl , Odgurm da kanaati temsil etmektedir. Kutadgu Bilig bu d rt karakterin kar l kl konu malar ndan olu maktad r. Yusuf Has Hacib, kul-land karakterlerin a ndan y neticiye ba konularda nasihatlerde bulunmaktad r. Burada iyi bir y neticinin sahip olmas gereken nitelikler belirtilmektedir. Hacib, eserinde y netici ne dinde ya ad toplumu ideali e etmeye al maktad r. nk Kutadgu Bilig in ya ld d nemde T rklerin slamiyet i kabul edi inin erin-den hen y y l ge mi tir ve toplumda ba aksakl klar ya anmaktad r. air de eseri ile bu aksakl klar n gide-rilmesini ama lamaktad r. G n m de de farkl nedenlerle de olsa toplumsal olarak ba aksakl klar n ya and g r lmektedir. rne in geli en teknoloji ile sanal lemin birer yesi olan ve ku a olarak adland r lan nesil payla mak, yard mla mak, kar l k beklemeden iyilik yapmak, sab rl olmak, ho g r l olmak, al ak g n ll olmak gibi erdemlere u akt r. Burada ncelikli olarak kendini tan yan, i inde ya ad toplumun de erlerini bilen, mseyen ve bunlara uygun davranan, evresine kar duyarl ve sorumluluk sahibi birer vatanda ye-ti ye-tirmenin nemi b y kt r. Toplumlar kendi k lt rel de erlerini bilerek ve ya atarak varl klar n koruyabilir-ler. Ancak bunun ger ekle mesi i in ge mi e ait k lt rel de erlerin bug ne aktar lmas gerekmektedir. Dilin k lt r aktar c s olmas burada kendini g sterir. nk gerek s l (tekerleme, bilmece, t rk , mani vb.) grekse ya l edebiyat unsurlar (hik ye, roman, iir vb.) arac l yla ku aktan ku a a k lt r aktar m ger ekle e-bilmektedir. Kutadgu Bilig, i erik olarak b y klere sayg , k klere sevgi ve ho g r , dilin etkili kullan m , sofra adab , sarayda hakan n emrinde al anlar n g revleri (kap c ba , el i, k tip, ha inedar, a ba vb.), evlilik ve ocuk e itimi gibi pek ok konuda bilgi sunmaktad r. Bunun yan s ra i erdi i atas leri ve e itli deyi lerle de T rk dilinin enginli ini g stermektedir. Bu ara t rmada Kutadgu Bilig deki iyilikseverlik ve al akg n ll l k konular yla ilgili olan beyitlerden ba lar incelenmi ve yap lan a klamalarla bu iki de er erinden eser arac l yla k lt rel aktar m n nemi vurgulanm t r. Ara t rmada nitel ara t rma y ntemlerinden dok man anali i kullan lm t r.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib, k lt r, k lt r aktar m , iyilikseverlik, al ak g n ll l k.

ABSTRACT

Besides reflecting the thoughts and the fantasy world of the artist who outputted them, literary works also bear the traces of the era in which they have been written. They cannot be thought out of their time period. It is also possible in literary works to encounter the cultural richness of the society and civilization in that era. Every work grows in the climate of its own society, and it represents the traces of it. In this sense, Kutadgu Bilig has the characteristics of a mirror for Turkish culture. When it is considered as a guidance letter, the work contains * Geli tarihi: 8 Nisan 2020 - Kabul tarihi: 10 Eyl l 2020

Kara kan, Ne e. yilikseverlik ve Al ak G n ll l k Ba lam nda Kutadgu Bilig ile K lt r Aktar m M F 127 (G z 2020): 209-222

(2)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

210 http://www.millifolklor.com

the virtues that pertain to Turkish nation and also are universal, which are anticipated to be found out by a poet. Most of those mentioned virtues still continue to be relevant. When literary works are thought as a part of cultural transmission, Kutadgu Bilig, which means Blessed Knowledge , has pathfinder morals to be transmit-ted to the next generations. Some of those morals are generosity, sharing, justice, forbearance, righteousness, compassion, fidelity, benevolence, esteem and modesty. There are 4 main characters in this work of Yusuf Khass Hajib Balasaguni. Those characters are King K ntogd , Vi ier Aytold , Sage gd lmi the Vi ier s son, and Dervish Odgurm , a relative of Sage gd lmi . In order; K ntogd , Aytold , gd lmi and Odgurm typify justice, fortune, wisdom and conviction. Kutadgu Bilig is comprised of these 4 characters dialogues. Yusuf Khass Hajib gives advises to the leader on some issues by using the characters. The qualities that a good leader must have are determined in this work. Because it had been only a hundred years since Turks adopted Islam and there had been some inconveniences among people in the times that Kutadgu Bilig was written, Hajib, in the eye of the leader, tries to idealize the society in which he lives in Kutadgu Bilig, and aims to eliminate those problems. Although they have different reasons, it is seen that there can be some social inconveniences today as well. For instance, Generation Z, who became the members of the cyber world with the developing technology, are away from virtues like sharing, patience, cooperation, outright favors, etc. in real life but not in the internet environment. The essential deal here is raising responsible and sensitive citizens who know them-selves, know the rules and merits of the society in which they live; respect and obey those virtues. Societies can remain their existence by realizing their own culture. For this to happen, it requires the cultural values to be transmitted to the present from the past. Languages, transmitter of the culture, show themselves in this case, because both oral literature (rhymes, riddles, folk songs, chansonettes, etc.) and written literature (stories, tales, poems, etc.) are tools to execute the transmission of the cultural elements from one generation to the next. The content of Kutadgu Bilig presents information about many issues like respect to elderly and love to youngers, tolerance, effective usage of the language, table manners, marriage, child care and assignments of the king s subordinates (head cook, treasurer, ambassador, amanuensis) in the palace. Besides, it also shows the wealthi-ness of the Turkish language with idioms and sayings. In this study, some of the couplets on benevolence and

modesty in Kutadgu Bilig have been researched, and the importance of cultural transmission through the literary works about these topics was emphasized with the statements conducted.

Key Words

Kutadgu Bilig, Yusuf Khass Hajib, culture, cultural transmission, benevolence, modesty. Giri

Teknolojinin geli mesiyle ula m, ileti im, sa l k, bilim vb. pek ok alanda insan hayat n n kolayla t n g rmek m mk nd r. Ancak aman i erisinde teknolojiyle bir-likte insan ili kileri, al kanl klar ve davran lardaki ba de i iklikler k lt rel anlamda da birtak m de i imlerin temellerini atm t r. ellikle 21. y y lda ba d nd r c bir h la geli en ileti im teknolojilerine ayak uydurma abalar k lt rel boyutta k kl bir

de-i de-im ve dolay s yla k lt rler aras etkde-ile de-imde-in artmas de-ile sonu lanm t r. nternetde-in ha-yat m a girmesiyle kitle ileti im ara lar yayg nla m ve bu ba lamda d nya bilinenden

ok daha k k bir ge egen haline gelmi tir. B ylesine h l bir de i im nde insan olan k lt re yans maktad r. leti imin yayg nla mas farkl k lt rleri tan may kolayla -t r rken k l-t rel de i imleri de beraberinde ge-tirmek-tedir. Ancak mille-tler kendilerine

g olan veya genel anlamda evrensel nitelik ta sa da uygulamadaki farkl l klar yla di-er milletldi-erden ayr lan de di-erldi-eri, yarg lar veya anlay lar devam ettirmelidir. Bu de-vaml l n sa lanmas nda bir ba ka deyi le k lt r aktar m n n yap lmas nda edebiyat eserlerinin olduk a nemli bir yeri vard r.

K reselle en g n m d nyas nda insanlar n maddiyata daha ok nem verdikleri g r lmektedir. Dolay s yla bu durum onlar n bencille mesine yol a m t r. Ge mi te a bulunan ve pahal olan e yalara bug n rahatl kla sahip olunabildi inden yeni nesil bir t ketim lg nl i inde s r klenmektedir. Bunun d nda internet arac l yla d nyan n bir ucunda b y k be eni toplayan bir ark , giyecek ya da herhangi bir ara di er ucuna ok k sa bir s rede ula makta ve evrensel nitelik ka anabilmektedir. B ylesine k lm

(3)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

bir d nyada gen ku aklar n kendi k lt rel de erleri ile manevi a dan da doyuma ula -m bi i-mde yeti tiril-mesi gerek-mektedir. Erde-m, Ahlak n vd iyilik ilik, al ak g -n ll l k, yi itlik, do ruluk gibi -nitelikleri-n ge-nel ad d r. (TDK, 1998: 718). Dolay s yla erdemli insan da bahsi ge en niteliklere sahip ki idir. Kutadgu Bilig, erdemli insan ve toplum modelinin olu mas a s ndan incelendi inde eserde do ruluk, d r stl k, adalet, vefa, merhamet, sab r, sadakat, arkada l k, c mertlik gibi pek ok erdemin bulundu u g r lmektedir. Burada iyilikseverlik ve al ak g n ll l kle ilgili beyitlerden hareketle k lt rel aktar ma ili kin incelemelere yer verilmi tir.

Kutadgu Bilig, T rk k lt r tarihinin en nemli eserlerinden biridir. Eserin nemi slami D nemde ya lm ilk edebiyat r n olmas ndan da kaynaklanmaktad r. T rkle-rin slamiyet i kabul yle birlikte yeni bir inan sistemine girilmi ve bunun etkisiyle sos-yal hayatta slamiyet ncesindeki d neme ait ba unsurlarda de i iklikler g lenmi tir. Bu yeni inan T rklerin ya am na n fu ederken ba aksakl klar n ya da Hacib in g

-yle ba yo la malar n oldu u g r lm t r. air de bunlar mek i in kendi g lem-lerinden hareketle y neticiye hitap ederek asl nda b t n halka seslenmi tir. Onlara slam penceresinden bakarak toplumsal d enin sa lanmas ba lam nda k tutmu tur.

Kutadgu Bilig erinde bug ne kadar i erik ve edeb t r ba lam nda pek ok al ma yap lm t r. Ancak airin g nden erdemli insana ili kin beyitlerle de erler erinden bir k lt r aktar m yap lmam t r. Bu ara t rma ile ele al nan de erler (iyilikseverlik ve al ak g n ll l k) ba lam nda se ilen beyitlerle k lt r aktar m yap larak Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig hakk nda yap lacak kapsaml al malara yeni bir boyut ka and r -laca iddia edilmektedir.

1. Kutadgu Bilig ve Yusuf Has Hacib

Kutadgu Bilig sl m D nem T rk Edebiyat n n ilk siyasetnamesidir. Karahanl lar n ilk M sl man hakan Satuk Bu lara Han 960 ta Balasagun u ba kent olalarak il n etmi -tir. Balasagun T rkleri sl miyeti 960-961 y llar nda kabul etmi -tir. Kutadgu Bilig in ya-ar Yusuf Has Hacib 1018 y l nda Balasagun da d nyaya gelmi tir. Hacib k kl nde anadilinden ba ka Arap a, Fars a, So dak ay da bildi inden Firdevs nin ahname sini, Farab nin ve bni Sina n n Arap a felsefe kitaplar n okumu tur. Hacib in, Farab nin ve bni Sina n n ahl k ve toplum bilim alan ndaki g r lerinden etkilendi i bilinmektedir. Farab de Bat n n yani Eflatun ve Aristo nun ahl k ve devlet hakk ndaki fikirlerinden etkilenmi , bunlar M sl man bir filo of olarak sl miyet le harmanlamaya ve bu sahada uygulan r k lmaya al m t r. Sokrat ve Eflatun dan etkilenen bni Sina ya g re fke bir ruh g c , iyilik bir erdemdir; akl n ay rt etme yetene i bir ruh g c , hikmet ise bir er-demdir. Ruh g lerinin bir denge olu turmas durumunda ise adalet bir erer-demdir. Aristo ve bni Sina ya g re erdem tek bir eylem olmay p al kanl k, huy ve genel tutumdur (Di-la ar, 2003: 20-27). Ef(Di-latun, Aristo ve Farab ye g re bilgi en b y k erdemdir ve Yusuf Has Hacib e g re de b t n erdemlerin kayna bilgidir. O, insan n yery nde sahip oldu u bilginin kar l n ahirette ula aca na ve bilgisi insan n hayvandan farks ola-ca na inan r (Dila ar, 2003: 196).

Eserin ad nda da ge en bilgi kavram tasavvufta erdemlerin temeli mahiyetindedir. Erdemli insan olabilmek i in bulmak, bunun i in bilmek gerekmektedir. Bilmek-bulmak-olmak a amalar yaln bireysel de il toplumsal geli imi de kapsamaktad r. Bir siyaset-name olan Kutadgu Bilig in i eri inin ve sl bunun yan s ra bilginin gereklili i ve bilgili olman n sa layaca erdem, bir y netici kurgusu i inde sunulmaktad r. Eserde kendisine tavsiyelerde bulunulan ki i h k mdard r. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bilginin

(4)

Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127

212 http://www.millifolklor.com

h k mdar temsilinde halka m l edilmeye al lmas d r. Neticede d n m ama lanan ki i de il toplumdur ve bu d n m n en nemli arac bilgidir (Aydemir, 2013: 805-810). Eserin ya l tarihi T rklerin slamiyet i kabul edi y llar na denk gelmektedir. Bu d nem yeni bir inan la birlikte yeni bir k lt r dairesine giri s recidir. Dolay s yla bir yandan geleneksel T rk k lt r ile Budi m ve Manihei m inan lar n n etkisi s rerken di er yandan slam k lt r toplumda kendine yer a maktad r. Kutadgu Bilig in ya ld y llarda slamiyet in kabul n n erinden y y l gibi bir aman ge mi tir. Bu s re, yeni kabul edilen bir inan n toplumun t m nde benimsenmesi ve bu yeni dinin gerektirdik-lerine g re yeni bir ya am bi iminin olu turulmas ve s rd r lmesi i in yeterli de ildir. B ylesine k kl bir de i imin ayn amanda yay lmas ve benimsenmesi ger ekle eme . nan boyutundaki bu de i im ncelikle y netici kesimden ba layarak yukar dan a a ya do ru yani se kin kesimden halk tabakas na do ru bir yay lmayla kendini g sterir. sla-miyet de bu ekilde nce y netici ve ehirlilerce kabul edilip benimsenmi , aman i eri-sinde de halk aras nda yay lm t r ( nler, 2008: 442-443). Hacib in, eserinde se kin m-relerden kast bilgili ki ilerdir. O, bilgiye ok nem verdi i i in erdemli bir toplumun bilgililerden olu aca na inanmaktad r. Bu nedenle ncelikle lkenin y neticisine seslen-mektedir. nk y netici bilgili oldu u i in b t n erdemleri kendinde toplam t r.

Kutadgu Bilig de d rt ana karakter bulunmaktad r. Buna g re Hakan K ntogd -Ada-let/kanun, Ve ir Aytold -Saadet, Ve irin o lu gd lmi -Ak l ve gd lmi in akrabas Odgurm da ak beti (hayat n sonu) temsil etmektedir. Eser man um hik ye eklindedir. G l bir h k mdar olan K ntogd yaln l ktan s k lm t r ve kendisine ak ll bir yar-d mc aramaktayar-d r. Aytolyar-d yar-da kenyar-dini iyi yeti tirmi , ak ll ve eryar-demli bir ki iyar-dir. Bu ne-denle kendine g venen Aytold , sarayda h k mdar taraf ndan hi mete kabul edilmi tir. H k mdar K ntogd ya adalet, devlet, dilin erdemi ve mutlulu un ge icili i hakk ndaki d ncelerini anlat r. l mc l bir hastal a yakalanan Aytold vasiyetinde o lu gd l-mi i K ntogd ya emanet eder. K ntogd da gd ll-mi i o lu gibi bakar ve ilerleyen a-manlarda onu hi metine al r. Bu s rada gd lmi ona iyi bir y neticilik, ve irlik, kuman-danl k, ulu haciplik ve saray hi metinde al an di er al anlar n g revleri (k tip, ha i-nedar, a ba , el i ) hakk ndaki d ncelerini anlat r. H k mdar K ntogd , Ay-told dan kendisi gibi bilgili birini bulmas n ister. O da akrabas Odgurm tan bahseder. Ancak Odgurm d nya i lerinden elini ete ini ekmi tir ve in ivaya ekildi i yerden ayr l p saraya h k mdar n hi metine girmek isteme . Kutadgu Bilig de ak beti temsil eden Odgurm , g nlerini s rekli ibadet ederek ge irmektedir b ylelikle nefsini terbiye ederek kendini onun (nefsinin) esiri olmaktan kurtard na inanmaktad r. H k mdar n srarl mektuplar sonunda onu k rmak isteme ve bir ak am birka saatli ine onunla ta-n maya gider. Kota-nu malar s ras ta-nda h k mdara uyata-n k olmas , l m uta-nutmamas , iyi-lik yaparak iyi ad b rakmas , do ruluk, merhamet, sab r, c mertiyi-lik, anlay vb. konularda tavsiyelerde bulunduktan sonra tekrar in ivaya ekilir. K ntogd , Odgurm n d nce-lerinden ok etkilenir. gd lmi ile h k mdar n konu malar devam eder. Odgurm ise hastalan r ve kendini iyaret eden gd lmi e vefal olmas konusunda tler verir. Od-gurm hayata g lerini yumar ve gd lmi ba ar yla devlet i lerini s rd rmeye devam eder ( , 2019: 36-37).

Yusuf Has Hacib, eserin okuyana faydal olaca n u beyitlerle a klar: Kitap ad verdim Kutadgu Bilig i / Kutlu olsun, okuyan n tutsun elini (Beyit: 350).1 T rkler 11. y y lda genellikle ilim ve hikmet anlam na gelen bilig kelimesinden kaynakl bilge ve biliglik er gibi isimler vermi lerdir (Gen , 1997: 144). Kutun kayna tanr sald r,

(5)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

hikmet ve irfan kuttan gelir. nsan bilge ve adil ki i niteliklerini ka and aman bi at kuttur. Kut, yaln y neticiler i in de il b t n insanl k i in konmu bir ideal oldu u halde ayn amanda devlet fikrinin ekirdek anlam d r. Bu anlam yla devlet insanlar n kuta ka-vu mas n sa layan bir sistemdir. Kutadgu Bilig in devlet temelinde i lenmesinin sebebi de budur. Kuta kavu mak insan n gaflet, bilgisi lik, kin, yalanc l k vb. aaflardan ar n-mas d r. Kut, bir bak ma ki inin kudret ile kendi varl nda b t nle mesidir (Ba er, 2011: 153-154).

Kutadgu Bilig, Uygur k lt r sahas nda ya lan, slami esaslarla mill de erlerin har-manland bir eserdir. Bu y n yle Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib ve onun yeti ti i

evrenin ilm ve felsef birikimini yans tmaktad r ( nalc k, 2016: 5). Edeb eserler ya ar-lar n n/ airlerinin d nce d nyas ndan i ler ta d gibi onun ya ad d nem ve evre-nin de i lerini bar nd r r. Yusuf Has Hacib, yaln devlet y netimiyle s n rl kalmay p sosyal hayattan da kesitler ald i in iyi bir g lemcidir ( kan, 2019: 51). Yeni bir d nya g r n n toplumsal bir alg ya d n ebilmesi i in bilginin yan nda duygu ve dav-ran n da geli mesi ve uyumlu bir b t nl k ka anmas gerekir. Yusuf Has Hacib in i inde bulundu u 11. y y lda T rk toplumunda bir yandan eski T rk gelenekleri canl -l n korurken bir yandan da fe-lsefe, bi-lim ve sanatta yeni bir insan mode-li vurgu-lan r.

slami ya am bi imi, b t n bunlar kendi i inde harmanlayarak toplumun her alan nda kendini hissettirmeye ve yapt r mlar yla slam d unsurlar bertaraf etmeye al r. B yle bir ortamda yeni bir insan ve toplum modeli olu turmak g t r. Bunun stesinden gelebilmek i in ncelikle toplumun aksayan y nlerinin belirlenmesi ve ele tirel bir bak a -s yla de erlendirilme-si gerekmektedir (Aky , 2019: 23-24). Hacib in iyi bir g lemci oldu u, onun toplum ve devlet d enindeki bo ulmalarla ilgili olarak yapt tespitlerden de anla lmaktad r. Eserin 64516502. beyitleri aras ndaki anlat mlardan u sonu lar -kar lmaktad r:

1. Bilgili ve ak ll ki iler de il, fena adamlar ortal kaplad .

2. Din emir ve yasaklara uyanlar g den d erken, bunun aksini yapanlar itibar sahibi oldular.

3. Vefa ve g ven kalmad .

4. Ahl k k yayg nla t . K klerde terbiye, b y klerde ilgi kalmad . Kaba in-sanlar o ald , kibar inin-sanlar kayboldu. Evlat, babaya sayg y b rakt .

5. Maddiyata d k nl k artt . nsanlar paraya kul oldu. H rs ve enti artarken, fa-kir, dul ve yetime merhamet g steren kalmad ( , 2019: 40).

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig de herkesin rahatl kla anlayabilece i bir dil kullan-m t r. air, eserinde kulland 3190 kelikullan-me i inde 420 Arap a ve 86 Fars a kelikullan-meye yer vermi tir. Buradan onun T rk eyi ne kadar nemsedi ini ve ona ne kadar g vendi i anla lmaktad r. Bu ayr ca slam ncesi T rk dilinin g c n g stermesi bak m ndan da nemlidir. Eser mesnev na m ekliyle ya lm olmas na ra men d rtl kler de bulun-maktad r. Dolay s yla Hacib in Eski T rk iirine ve edebiyat na ba l l g r lmektedir (Yavuz, 2009: 145-164).

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig de y netici ne dinde topluma seslenerek tespit et-ti i toplumsal k nt ve aksakl klar n giderilmesinde yol g sterici olmaya al m t r. Ayn amanda geni bir sl m bilgisine sahip olan air, bu bilgisini eserinde toplumun e itli kesimlerinden temsilciler (y netici, halk, e itli meslek mensuplar , anne-baba, o-cuk ) nc l nde okuyucuya iletmeye al m t r. Ancak ona g re b t n bunlar n

(6)

ger-Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127

214 http://www.millifolklor.com

ekle mesi bilgiye sahip olmayla ger ekle ir. B ylelikle air, erdemli bir insan ve dola-y s dola-yla toplum modeli olu turmadola-ya al m t r. Akg n n dola-yorumudola-yla erdemli/olgun insan olabilmenin Hacib ne dinde on bir art vard r. Bunlar:

1. nsan n ak ll ve bilgili olmas

2. Allah n varl na ve birli ine inanmak, onun r as n ka anmak i in ibadet et-mek

3. Faziletli olmak

4. Ho g r l , sab rl , yumu ak huylu ve sakin olmak 5. Al akg n ll olmak

6. Kanaatk r olmak 7. Nefsinin esiri olmamak

8. Helal ka an p yemek, haramdan u ak durmak 9. Vefal ve merhametli olmak

10. Fedak r olmak

11. Hayal olmakt r (Akg n, 1997: 7-9).

Dila ar a g re Yusuf Has Hacib in insanda bulunmas n bekledi i erdemler unlar-d r: Do ruluk, iyilik, bilgili olmak, anlay , merhamet, sab r, c mertlik, soyluluk, yarunlar-d m-severlik, iyi ad b rakmak, iyi bir y netici olmak, utan lacak eylerden sak nmak; dilin erdemini, kusurunu, faydas n ve arar n bilmek; d nyan n ge icili ine aldanmamak, b -y klere ve kad na sa-yg , k klere sevgi ve hi met ilere insafl davranmak (Dila ar, 2003: 154).

2. Kültür Aktar m

K lt r, insan hayat nda toplumsal yoldan yer bulan maddi ve manevi her unsuru kapsar. Bu anlamda k lt r, insan mefhumuyla hemen hemen ayn eyi ifade eder (Turhan, 2002: 36). Sosyoloji ve k lt r antropolojisi anlam nda k lt r, bir milletin, bir toplumun b t n hayat ve ya ama tar d r ( akp nar, 2007: 53). nsanlar n g nl k ya am n n her par as asl nda b t nsel a dan bak ld nda k lt r olu turur. Yeme-i me k lt r olarak T rklerin kahvalt da t kettikleri yiyeceklerle Japonlar nki birbirinden farkl l k g stere-cektir. rne in ay n T rk k lt r nde ba l ba na ayr bir yeri oldu u gibi Ruslar i in de votkan n yeri farkl d r. Bunda ya anan co raf ko ullar n da etkisinin oldu u muhakkak-t r. Yine ya ad klar co raf b lgeden kaynakl olarak Araplar n ya am nda devenin

nemli bir yeri oldu undan Arap ada renk bildiren pek ok kelimede deve renginin e itli tonlar bulunmaktad r. Bunun d nda g el sanatlar at s alt nda toplanan mimar , halk oyunu, m ik, resim gibi alanlarda ve giyiku amda da k lt r n etkisini g rmek m m-k nd r. nsan ya am na em-kil veren her ey m-k lt r d hilindedir.

K lt re edebiyatla olan ili kisi a s ndan bak ld nda ikisi aras nda ayna-akis ben-erli ini kurmak m mk nd r. Aynadaki g r nt , kendisine akseden e yaya ben er. Ede-biyat da bu anlamda k lt r n aynadaki aksine ben etilebilir. Buna g re k lt r kapsa-m nda ne varsa bunlar n hepsinin akislerini edebiyatta bulkapsa-mak kapsa-m kapsa-mk nd r. G nl k dil ve edeb dil, ba tan ba a bir k lt r ha inesidir. T rkler as rlar boyunca dili bir hal gibi i lemi lerdir. slamiyet in kabul yle birlikte T rk medeniyeti yok olmam , yaln ca onun erine slami bir rt ge irilmi tir. (Kaplan, 1996: 10-11). slami D nem T rk Edebiyat n n ya l ilk r n olan Kutadgu Bilig de bunun bir rne idir. Yusuf Has Hacib, eserinde i ine girilen bu yeni k lt r sahas ndan unsurlar ile sl m ncesi T rk k lt -r ne ait unsu-rla-r n bi-rbi-riyle at mas na mahal ve-rmeden, bunla-r sente leye-rek T -rk inan ve ya ay bi iminin temellerini atm ve topluma yol g stermi tir.

(7)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

Her millet kendi de erlerini bilmek ve korumak orundad r. Bu de erler, o milletin var olu unda ve ayakta durmas nda nemli unsurlar da bar nd rmaktad r. Edebiyat lar, antropologlar, tarih iler ve e itimciler yapt klar ara t rmalarla gelecek ku aklar n bu

de-erleri tan mas n sa lar. B ylelikle k lt r tehdit alt na alan k lt r emperyali minin ac sonu lar da nlenmi olur (Ulusoy, 2011: 159). K lt r, bir s re olarak s rekli de i en de erler sistemine sahiptir. Bu elli iyle k lt r, dinamiktir ve etkile im i inde olu mak-tad r (aktaran etin ve G rel 2018, Gay 2014 ten). K lt r, do as gere i de i kenlik g s-terir. Bu de i kenlikte, ya anan d nemin etkisi b y kt r. ellikle g n m de teknolo-jinin etkisiyle ileti im h lanm ve de i imin kendisi de bu h a ayak uydurmu tur. Yeni olan her ey ok k sa bir s rede eskimeye y tutmu tur. Milletlerin, ge mi ten bug ne s l p gelen ve ya amlar na y n veren k lt rel de erleri de bu de i imden nasibini al-maktad r. nemli olan, ki ilerin bu de erleri ncelikle kendilerinin renip devam ettir-meleri ve gelecek ku aklar n da bunlar mseyerek ya amlar na yans tmalar n sa la-malar d r. Edebiyat eserleri bu anlamda birer k lt r aktar c s d r. Sanat n n kalemiyle can bulan ve okura ula an mesaj, haf ada yerini bulup ya amda ger e e ula acakt r. r-ne in, dini bayramlardan nce evlerde yap lan bayram temi likleri, misafirlere ikram i in ha rlanan tatl lar, ellikle ocuklar i in yeni bayraml k k yafetler, bayram sabahlar nda nama dan sonra evde b y klerin ellerinin p lmesiyle ba layan bayram ne esi gibi k l-t rel de erlerin edeb eserler arac l yla gelecek ku aklara akl-tar lmas m mk nd r. B y-lelikle, k lt rel yo la madan u ak kal narak, bu de erlerin korunmas ve devaml l n n sa lanmas ger ekle mi olacakt r.

3. Kutadgu Bilig’de yilikseverlik

yilik kelimesi s l kte yi olma durumu, kar l k beklemeden yap lan yard m, sa -l yerinde o-lma durumu, yarar veya e-lveri -li-lik o-larak d rt fark-l an-lamda tan m-lan- mlan-m t r. (TDK, 1998: 1127). yilikseverlik de kar l k beklemlan-meden bir ba kas na yard mlan-m etmeyi, onun i in yararl i ler yapmay al kanl k haline getirmektir. deal bir toplum d

-eninin sa lanabilmesi, evresine kar duyarl ve yard msever bireylerin bulunmas na ba l d r. deal bir insan modelinin yeti mesi a s ndan bak ld nda Kutadgu Bilig bu ba lamda engin bir i eri e sahiptir. Ya ld a n k lt rel de erlerini irdeleyen ve er-demli bireylerden olu an rnek toplum modeline nc l k eden eserde ncelikle iyilikse-verlikle ilgili beyitlerden rnekler verilmi tir:

230 E e ha e e e e e

He a ,

231 Ge ge e , d a

B d g b d ada bede g e

232 Dirilik sermayedir, getirisi iyilik

ge ece g ece 233 D e e de e Y e , a , d he 234 D ada e a a d d ba Ya ad b e a e d ba 235 Ge e be , ge e , a da Ad a d , e d d 236 Sa a ge d d a Se a he e e ce

(8)

Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 216 http://www.millifolklor.com 237 D a d e e e a ad a e de 238 ad a d de e B , b d e d ada a 239 K e ,

Kendine sor hangisi iyidir

252 D a be e de b g e e e e

D e e

253 B g de d e a a

e ba da ce a ge

Yukar daki beyitler Yusuf Has Hacib in iyilik yapmay vd ve onun yararlar n anlatt 9. b l mden al nm t r. airin kar s nda biri varm gibi onunla konu arak ona nasihatlerde bulundu u anla lmaktad r. lk beyitten airin lkenin y neticisine seslendi i g r lmektedir. Ona davran lar nda iyi olmas n ; konu malar nda k r c olmamas n , tatl dilli, iyi bir sl ba sahip olmas n tavsiye ediyor. Sa l n da gen lik gibi gelip ge ici oldu unu anlat rken, bu d nya ya am n da d e ben etmektedir. Yani d ne kadar k sa ise d nyal k ya am da o kadar k sa s recektir. Burada air, l m hat rlatarak d nyan n ge icili ine vurgu yapmaktad r. airin yapt bir ba ka ben etmede ki inin (y neticinin), hayat n iyilik yapmak i in bir sermaye olarak g rmesi gerekti i bulunmaktad r. aire g re insan, hayat bir sermaye olarak d n rse bunun ka anc iyilik olur; bu iyilik de gelecekte ki iye yiyecek ve giyecek temin eder. Hacib in Kutadgu Bilig de okurun dik-katini ekmek i in kulland s lerden biri de Dinle ne demi ki ilerin iyisi c mlesidir. B ylelikle kendi tavsiyelerini ki ilerin en iyisinin d nceleri ile desteklemekte ve ayn amanda iyili in mantalitesini de yans tmaktad r. Burada, d nyadaki t m canl lar n so-nunun l m oldu u, toplumdaki stat s ya da huyu ne olursa olsun (bey, kul, iyi ya da k t ) hepsinin bu d nyadan g p gitti ini, yaln adlar n n haf alarda kald n s yle-mektedir. airin iyilik ba lam nda ki inin l m nden sonra iyi olarak an lmas n nem-sedi i ve insanlar n bunun i in abalamas gerekti ini tledi i g r lmektedir. air bu-rada yine y neticiye seslenerek iyilik yapma s ras n n kendine geldi ini s ylemektedir. Ona g re d nyada insanlar i in iyi ve k t olmak ere iki ad vard r ve insanlar bu adlara g re hat rlarda kal r. K t insanlar k t l kleriyle an msand i in g yaplar nda yine k t s lerle an l rlarken, iyiler de hayattayken yapt klar iyiliklerle an lacaklar ndan haklar nda hep iyi s ler s ylenir. Yusuf Has Hacib in erdemli ki i olu turma yolundaki abas n n esas n bilgi olu turur. Bu beyitte (252. beyit) bilgili y neticilerin halk sa lam hukuk kurallar na g re y netti ini ve toplumda adaleti sa lad n vurgularken, bunlar n ancak iyi ki iler olabilece ini belirtmektedir. air son beyitte tekrar iyi ad b rakmaya dik-kat ekerek ihinlerde iyi olarak hat rlananlar n daha nce bahsedildi i gibi adaleti ba a-r yla uygulayan y neticilea-r oldu unu s ylemektedia-r. T a-rk- slam k lt a-r nde iyi adla an l-mak nemlidir. Bu nedenle tarih boyunca lkeyi y netenler ve engin ki iler cami, med-rese, e me gibi halk n yararlanabilece i eserler b rakm lard r. Burada ama bunlar yap-t ran ki ilerin, l mden sonra da iyi bir adla an lmalar ve halk n hay r duas n almakyap-t r. Kutadgu Bilig de de iyilikseverlikle ilgili olan beyitlerde bu ba lamda k lt rel bir akta-r m n yap ld g akta-r lmektediakta-r.

(9)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

yilikseverlikle ilgili olarak kitab n 18. b l m nde Hakan K ntogd , Ve ir Aytold ya adalet hakk ndaki g r lerini anlatmaktad r. Sorucevap eklinde olan bu kar -l k-l konu ma-larda Ayto-ld hakana iyi-li in nas -l bir ey o-ldu unu sorar. K ntogd da u cevab verir: 856 Ha a ded : a a a d Ha a a a d a d 857 He ede b ha a Y e a a a ba a 858 Ke d a g e e Ka be e ede a

Yukar daki beyitlerde iyilik, Hakan K ntogd n n a ndan anlat lm t r. Ona g re iyili in temelinde ncelikle insana yararl olmas bulunmaktad r. Ki i ba kas na iyilik yapmak istedi inde bunun ona yarar n n olup olmad n d nmelidir. kinci beyitte y -neticinin her aman halk na iyilik yapmas gerekti ini anlat rken yap lan bu iyili in kar-daki ki inin ba na kak lmamas gerekti ini vurgulamaktad r. Son beyitte y neticinin iyilik yaparken kendi kar n g etmeden, tamamen kar s ndakinin yarar n d nmesi gerekti i; ayr ca bu iyili i kar l k beklemeden yapmas gerekti i vurgulanmaktad r.

nk iyilik, kar l k beklenmeden yap ld nda ve her ne durumda olursa olsun insan n, kar s ndakine bu iyili i hissettirme amac ta madan yap ld nda bir anlam ve de er ka an r. Aksi halde ki inin toplumda kendini g stermek i in kulland bir ara olur ve ger ek anlam ndan u akla r. Yard ma ihtiyac olanlara iyilik yapmak hem vicdan bir sorumluluk hem de dinimi in bir gere idir. Peygamber Efendimi (SAV) in de bu konuda Sa elin verdi ini, sol el g rmemelidir. eklinde bir hadisi vard r. Ayr ca kar l ks yap lan iyilikle ilgili olarak yilik yap deni e at, bal k bilme se Halik bilir. eklinde bir atas de bulunmaktad r. Atas leri verilmek istenen mesaj i eren k sa ve l s ler-dir. Ayn amanda toplumun bir olguya bak a s n yans tma ve o k lt r n bir par as olma ellikleri de bulunmaktad r. Kutadgu Bilig deki kar l ks iyilik yapmak anlay g n m T rk k lt r nde de kar l n bulmaktad r. Dolay s yla bu olguya k lt r n de-vaml l a s ndan bakmak da m mk nd r.

Kutadgu Bilig de Hakan K ntogd , gd lmi in Odgurm hakk ndaki s lerinden etkilenerek onu hu uruna a rmakta ve onunla tan mak istemektedir. gd lmi , haka-n haka-n mektubuhaka-nu Odgurm a g t r r ahaka-ncak Odgurm d haka-nya i lerihaka-ndehaka-n kehaka-ndihaka-ni u akla t r-d i in saraya gitmek isteme . gr-d lmi , onun insanlarr-dan u akta, yaln ya ar-d i in kimseye faydas n n dokunmad n d nmektedir ve bu konuda Odgurm la tart r. Odgurm , hakan n davetine nas l bir cevap vermesi gerekti i konusunda gd lmi in fikrini sorar. Bu konunun ele al nd 41. b l mde gd lmi in Odgurm a verdi i ce-vap u ekildedir:

3498 Seni almaya geldim orada a

e d , g de d a

3502 a a da a , e a a a a a

a a a a , da a a ca 3507 Nereye gidersen git iyi ol

S a, a a ba a, e d de a a

3508 a ba a kendini

(10)

Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 218 http://www.millifolklor.com 3509 a a , a a a Ne ede a b b e c 3510 he e de a a a b 3511 Se a , a Nerede e e , a

gd lmi , Ogdurm n insanlara yararl olabilmesi i in hakan n davetine icabet et-mesi gerekti ini s yler ve iyilikseverlik hakk nda da ba tavsiyelerde bulunur. Ona ne-rede bulunursa bulunsun yolunu iyilikten ay rmamas n ve bunu yaparken nas l bir aile ve soydan geldi ini d nmeden, i inden gelerek iyilik yapmas n tlemektedir. yilik yaparken insan n kar s ndaki ki iye faydal olmas na odaklanmas gerekir. 3508. beyitte air iyi insanlar n, hangi mevkide bulunurlarsa bulunsunlar kendilerinin nereden geldik-lerini ve kim olduklar n asla unutmayacaklar n ; do ru yoldan asla a mayacaklar n vur-gulamaktad r. Hacib, ki inin iyilikten ayr lmad s rece daima sevin ve iyilikle kar la-aca n m jdelemekte ve iyilik yapmas y n nde onu cesaretlendirmektedir. yilik eden iyilik bulur. atas yle Hacib in bu konudaki beyitleri aras nda anlamsal bir ba kuru-labilir. Dolay s yla bu de erin T rk k lt r hayat nda ge mi ten bug ne g ncelli ini ko-rudu u g r lmektedir.

K ntogd , ilk davetini kabul etmeyen Odgurm a gd lmi ile ikinci bir mektup g nderir ve onu tekrar saraya a r r. A a daki beyitler bu srarl davet erine gd lmi ile Odgurm aras nda ge en tart man n anlat ld 46. b l mden al nm t r:

3971 Ya e d gd , e ba ad Ded : E a de b 3972 Ha a ed e a e de daha e d a a 3973 B b ada a bade Ka a a ce 3974 Y e a aba e eh e de be ed N ce a d e d 3977 K de e a b d a a a B e e da a ha a 3978 Y e e g e e a a ba b e e 3979 B e e a a a B ha a a e e a 3980 Va a a b g b B e e e a 3983 Ma a a a e e e

Elini uzatamaz insan iyiliklere

3984 Nede b a e b e

Nede d e e b e

Hakan K ntogd ve gd lmi in bu kadar srarc olmalar Odgurm n hi ho una gitmemektedir. O, kendi i di i yolda nefsini terbiye etmi bir ekilde, ibadet ederek Al-lah a yak n olmaktan mutluluk duymakta ve bu ya am bi iminden u akla mak isteme-mektedir. gd lmi ise b yle ya ayarak hi kimseye yarar n n dokunmad n , d nya mal n n insanlara iyilik yapmak i in de bir ara olarak kullan labilece ini anlatmaktad r.

(11)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

gd lmi Odgurm a in ivaya ekilerek yapt ibadeti de k msemeden, kendisine iyilik sa lad n ancak halk n da pek ok iyili e ihtiyac oldu unu ve bunlar onun yapa-bilece ini s ylemektedir. D nya mal n tamamen k t leyip ona s rt evirmemek gerekti-ini, aksine bu mal da tarak, ihtiyac olan insanlar n bunu kullanmas sa lanmal d r. Ona g re insan, sahip oldu u mal ba kas yla payla mal ve b ylelikle onlara iyilik yap-mal d r. gd lmi , Odgurm n kendini toplumdan soyutlamas yla d nya mal ile yap -lacak iyiliklerden de kendini u akla t rd n s yleyerek onu ikna etmeye al maktad r.

slam inanc na g re kul, mal n n bir k sm n Allah yolunda harcamal d r. Bahse konu olan beyitlerde varl n insanlara iyilik yapmak i in kullan lmas ndan s edilmektedir. Hacib, eserinde slam anlay n benimsetmeye al maktad r ve bunun bir gere i de ki inin sa-hip oldu u mal n bir k sm n yoksullara vererek iyilik yapmakt r. nan boyutunda ele al nd nda payla man n ve dayan man n k lt rel arka plan n n g n m de de varl n s rd rd g r lmektedir.

4. Kutadgu Bilig’de Alçak Gönüllülük

Al ak g n ll T rk e S l k te (makam, para vb. durumlarda) A a olanlar ken-disiyle e it tutan veya kendi de erini oldu undan a a g steren kimse. olarak tan mlan-maktad r (TDK, 1998: 75). Kutadgu Bilig de, ad ndan da anla laca ere bilgi ve bil-gili olmak t m erdemlerin temelini olu turmaktad r. Buna g re ancak bilbil-gili bir ki i al ak g n ll olabilir. Buradaki bilgiden kas t, ara t ran, renen, nerede ve nas l konu mas ya da davranmas gerekti ini bilen, toplumdaki k lt rel de erlerin fark nda olan ve bun-lar ger ek ya ama aktar p ya atabilen insanbun-lar n sahip oldu u bilgidir. Kutadgu Bilig den al ak g n ll l k ile ilgili olan beyitlerden ba lar na a a da yer verilmi tir.

Ve ir Aytold hastalan r ve l m n yakla t n anlad nda Hakan K ntogd ya va-siyetname b rak r. Konuyla ilgili olarak eserin 23. b l m nden al nan beyitler unlard r:

1375 A e e a a e d b d a Bede de c a , b ef 1376 B d a be e , a a O b a ada , e b a d 1377 K b e e, g e e fa a a a , g e e b d a a 1378 Ya e d e a a K de a d , d a a

Ve ir Aytold l m n n yakla t n anlad nda bu d nyan n g elli ine aldand -ndan teki d nya i in hi bir ey yapmad na pi man olmu tur. Bu nedenle ok sevdi i ve sayg duydu u K ntogd n n da kendisi gibi pi manl k duymamas i in vasiyetinde ona tavsiyelerde bulunmaktad r. Yukar daki beyitlerde de Hacib, Aytold n n a ndan gelip ge ici olan d nya ya am na aldan lmamas gerekti ini, d nyev hevesler i in nefsi-nin esiri olunmamas gerekti ini vurgulamaktad r. Bu ba lamda al ak g n ll olarak d nyaya g venilmemesini ve ki inin, k t lerden sak narak iyi insanlarla ili ki kurmas tlenmektedir. Yusuf Has Hacib in K ntogd d nda o lu gd lmi e verdi i nasihat-lerde de al ak g n ll l e yer vermesinden onun bu erdemi ne kadar nemsedi i g r l-mektedir. Bu ba lamda gd lmi e verilen tlerden al ak g n ll l kle ilgili olarak u beyitler dikkat ekicidir:

1504 E e ha a b g e e e

(12)

Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127

220 http://www.millifolklor.com

1505 A a a, ba b d a

D , a a g , de d .

Ve ir Aytold n n vefat ndan sonra Hakan K ntogd onun vasiyetine uyarak Ay-told n n o lu gd lmi i yan na al r ve ona yak n ilgi g sterir. T rk- slam k lt r nde emanete g gibi bakma ve emanete h yanet etmeme durumu s konusudur. Bunun ger ekle mesi i in de g ven duygusunun bulunmas gerekir. Aytold ok g vendi i K n-togd ya o lunu emanet eder. Emanete de er verme ve onu koruyup kollaman n, T rk k lt r nde y lerce y l nceki neminin bug n devam etti i g r lmektedir. Bu de erin devaml l n sa layan kayna n, nesilden nesle aktar m yap lan k lt r oldu u d n l-mektedir. gd lmi iyi e itim ald ndan amanla kendini geli tirir ve hakan n be enisini ka anarak onun hi metine girer. K ntogd ile aralar nda ge en konu mada (28. b l m) hakan, gd lmi e beyli e yara an bir beyin nas l olmas gerekti ini anlatmas n ister.

gd lmi e g re iyi bir beyin vas flar ndan ba lar unlard r:

1963 Ha be e a ge e G , d d , a a ge e 1964 B g , a , ha a E a , g g a 1965 He e e a a Ede , a a g e a d g a 1966 B e b be ha a a B be de b e 2071 b a e ge e be e e ha a Ha a de e e e e e e 2072 G e , a d , a a g a B da a a b a a g a 2077 A , , aba a e b a e e a g e e 2078 K ah , ace ec , a ca g a a U a a e d de he e 2115 Be ge e ce b e g a a Kibir d da a a 2118 B a a e b a be e E , c g e 2119 K b e g e a a A a g a b a 2120 K b a a d , g A a g a ce 2121 Be a a g a ge e d E e b e de e da e e d 2122 Be he a he a a g a S e ba a a 2123 E a he e a e e ba a e ba e g de h e ede

Yukar daki beyitlerde Yusuf Has Hacib, gd lmi in a ndan iyi bir beyde bulun-mas gereken nitelikleri anlatmaktad r. Eserin 28. b l m nde gd lmi in beyli e yara r

(13)

Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127

bir beyin vas flar n anlatt b l mde iki y yirmi alt beyit bulunmaktad r. Burada al-ak g n ll l kle ilgili olan on be beyte yer verilmi tir. Hacib e g re al al-ak g n ll l k d nda bey yumu ak huylu, bilgili, ak ll , d r st, iyiliksever, ahlakl , g ler y l ve tatl dilli olmal d r. Bunlar al ak g n ll bir insan n aten karakterinde kendili inden bulun-mas m mk n olan erdemlerdir. Bir ba ka deyi le al ak g n ll l k di er erdemleri de beraberinde getirir. aire g re bey, al ak g n ll oldu u s rece halk na lay k olur. Yuka-r daki beyitleYuka-rde Hacib al ak g n ll l anlat rken bunun kar t olan kibirli olmay da ele alarak bu huylara sahip olanlar nelerin bekledi ini ya da ya amda nelerle kar la a-caklar n anlatmaktad r. Ona g re kibirli insan sevilme , evresindeki insanlar ondan u akla r, do ru yoldan sapar ve i leri k t le ir. Halbuki al ak g n ll olan n i leri yo-lunda gider. Erdemler, k lt r n birer par as d r ve ondan ayr d n leme . Al ak g -n ll l k, a da i-nsa-n modeli a s -nda-n bak ld -nda evre-nsel bir erdem olmas -n -n ya-n s ra T rk- slam k lt r nde de y y llar boyunca kabul g rm ideal bir insan niteli idir. Y neticilik ba lam nda ele al nd nda da iyi bir y neticide bulunmas gereken en temel elliklerden biridir. T rk tarihinde y neticiye her aman sayg duyulmakla birlikte y -neticinin de kibirden u ak durup, al ak g n ll l kle halka muamele etti i bilinmektedir. Kutadgu Bilig den al nan bu beyitler T rk k lt r nde y netici-y netilen ili kisinde al ak g n ll l n nemini g stermektedir. Al ak g n ll l k, e itli vesilelerle insanlara a -lanmas gereken bir erdemdir. K lt r aktar m n n edeb eserler yoluyla da yap ld ger-e indger-en harger-ekger-etlger-e Kutadgu Bilig dger-e bulunan ilgili bger-eyitlger-er, g n m T rk insan na kendi k lt r nde yer alan bu de erin ka and r lmas nda ve devaml l n n sa lanmas nda etkilidir.

Sonuç

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig de slamiyet i kabullenen T rklere, hem bu d n-yada hem de ahirette mutlulu u elde edebilmek i in bu inan temelinde davran lar n

ekillendirecekleri yeni bir ya am bi imi sunmaktad r. air, eserinde erdemli bir insan modeli olu turarak b t n erdemlere (iyilikseverlik, sayg , vefa, al ak g n ll l k, d r st-l k, ho g r vb.) bist-lgist-li ost-lmakst-la sahip ost-lunabist-lece ini g stermektedir. airin sundu u bilgiler ya ad a a k tutarken bug n de erdemli insan yeti tirmek ad na g ncelli ini korumaktad r. Bu ba lamda Kutadgu Bilig den ba insan de erlerin k lt rel aktar m yoluyla da yap lmas n n etkili olaca d n lmektedir.

Ki iler aile ve toplumsal evrede ka and klar deneyimleri okulla birlikte peki tirip; edeb eserler arac l yla rendiklerini farkl hayatlarla kar la t rarak, rnek te kil eden insanlar g rerek kendilerine rol model se me olana bulurlar. Bu nedenle k lt r ve sanat r nleri ile edeb eserler, de erlerin benimsenmesinde olduk a nemlidir (A k, 2019: 46). Kalendero lu (2019) ve kan (2019), al malar nda Kutadgu Bilig in ellikle yeni yeti en nesillerimi e ve gen ku aklara retilmesinin nemini vurgulamaktad rlar. T rk Edebiyat na ait r nlerden rencilerin seviyelerine uygun olarak T rk e e iti-minde yararlan lmas hem genel k lt r ediniiti-minde hem de T rk enin enginli inin ve k kl ge mi inin g sterilmesinde olduk a etkili ve nemlidir. Edeb metinler, g nl k

ya-amda bireylere ka and r lmaya al lan ba davran lar n benimsenmesinde etkili ol-maktad r. Ki i okudu u metinde kendi ya am ndan kesitler bularak ben er durumlarda nas l tepki vermesi gerekti ine ili kin kar mlarda bulunabilir. Bu e itim hik ye, iir, an gibi e itli metin t rleriyle sa lanabilir. Yusuf Has Hacib in g lem g c Kutadgu Bi-lig de gerek y netici ve halk tabakas ndaki e itlilikte, gerekse karakterlerin a ndan

(14)

Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127

222 http://www.millifolklor.com

erdemli insan ve toplum d eninin olu turulmas amac yla belirtilen davran modelle-rindeki enginlikte g r lmektedir. Kutadgu Bilig iyi bir y neticinin e itli erdemleri b n-yesinde bar nd rmas gerekti ini savundu undan i eri i dolay s yla ki ilerin davran e i-timinde bir ara olarak kullan lmas gereken sa lam bir kaynakt r.

T rk Edebiyat nda ilk siyasetname, ilk nasihatname, ilk vasiyetname ve slami D -nem T rk Edebiyat n n ilk ya l eseri olmak gibi pek ok ilkleri b nyesinde toplayan Kutadgu Bilig in, i eri i dolay s yla bir k lt r aktar m arac olarak kullan lmas g n -m e k tutarak kendi k lt r tarihinden beslenen bilin li bir toplu-mun olu -mas nda da etkili olacakt r. Bu ara t rmada Yusuf Has Hacib in ya ad a dan hareketle iyilik ve al ak g n ll l e bak n yans tan beyitlerinden ba lar na yer verilmi ve bu beyitlerle k lt r aktar m yap larak, de erlerin i selle tirilmesi ve g n m toplumunun bir bak a s geli tirmesinin sa lanmas ama lanm t r.

NOTLAR

1. Has Hacib, Yusuf. Kutadgu Bilig. ev. Ay eg l akan. stanbul: T rkiye Bankas K lt r Yay nlar , 2019.

KAYNAKÇA

A k, Fatma. Kutadgu Bilig de ocuklar n E itimi ve D r stl k Kavram . T Y d , 386 (Ekim 2019): 44-46.

Akg n, Mehmet. Kutadgu Bilig de nsan ve K mil nsan. Pa a e e e E Fa e De g , 3 (3): 1-12.

Aky , H seyin. K adg B g de S -Pedag e S a a S e . Ankara: Pegem Akademi, 2019. Aydemir, . Kas m. Kutadgu Bilig in Dilinde Bilgi Kavram ve levi . Turkish Studies, 8 (K 2013):

803-810.

Ba er, Sait. T a a e A a a M de e Da . stanbul: rfan Yay nc l k, 2011. Dila ar , Agop. K adg B g ce e e . Ankara: T rk Dil Kurumu Yay nlar , 2003.

Gen , Re at. Ka ga Mah d a G e XI. Y da T D a . Ankara: TKAE Yay nlar , 1997. G rel, Davut ve Turhan etin. Sosyal Bilgiler Dersi ve K lt r Aktar m nda edindi i Rol erine Bir

nce-leme . A ad E L de e e De g , 6-2 (2018): 22-40.

Has Hacib, Yusuf. Kutadgu Bilig. ev. Ay eg l akan. stanbul: T rkiye Bankas K lt r Yay nlar , 2019. nalc k, Halil. S , K adg B g A a a a Ta h . Ha . Gulnisa Jamal ve Muhammet Sava

Kafkas-yal . Ankara: T.C. Ba bakanl k Yurtd T rkler ve Akraba Topluluklar Ba kanl , 2016.

Kalendero lu, hsan. T rk D nyas n n Alt n Ha inesi: Kutadgu Bilig . T Y d , 386 (Ekim 2019): 34-35. Kaplan, Mehmet. K e D . stanbul: Dergah Yay nlar , 1996.

nler, Zafer. Kutadgu Bilig de Toplumsal Kabul ve Geleneklerden Yans malar . U da e e Fe Edeb a Fa e S a B e De g , 15 (Yaz 2008): 441-455.

, Mehmet. Kutadgu Bilig de Devlet ve Toplum Anlay . T Y d , 386 (Ekim 2019): 36-40. akp nar, Y lma . K e Mede e e e De e e e . stanbul: t ken Ne riyat, 2007. kan, mer. De er E itimi A s ndan Kutadgu Bilig e Bak . T Y d , 386 (Ekim 2019): 47-51. TDK. T e S . Ankara: T rk Dil Kurumu T rk Dil Kurumu Yay nlar , 1998.

Turhan, M mta . K De e e . stanbul: aml ca Yay nlar , 2002.

Ulusoy, Kadir. T rk Toplum Hayat nda Ya at lan Kahve ve Kahvehane K lt r . Mill Folklor, 89 (Bahar 2011): 159-169.

Yavu , Kemal. Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig . a b e e Edeb a Fa e T D e Edeb a De g , 37 (2009): 137-180.

Referanslar

Benzer Belgeler

Ça da pasif so utma sistemleri yaz konforunu sa lama amacına ula mada; iklim bölgesi etkin iste ine ba lı hava hareketi hızında konfor havalandırması,

Hastalar›n psikolojik destek alma durumlar›na göre yaflam kalitesi alanlar›ndan ald›klar› puanla- r›n da¤›l›m›nda esenlik ve global yaflam kalitesi

Ampiyem nesesitatis (empyema necessi- tatis, empyema necessitans) ise enfekte kolleksiyonun, ampi- yem kavitesinden deri alt› yumuflak dokulara s›zmas› olarak tarif

Sonuç olarak, akci¤erin evre I skuamöz hücreli kar- sinom olgular›nda tümör hücrelerindeki OHFR ifadesi ile hastan›n yafl›, cinsiyeti, tümörün büyüklü¤ü ve

Etkileflimsel liderler, her ne kadar mübadele ve ödül vaadinde bulunan kifliler olsalar da, özgeniflletim de¤erleri yüksek olan kiflilerin ihtiyaçlar›na dönüflümsel

az olmakla birlikte, bugüne kadar yürütülen çal›flma- larda, sorunlu çocu¤u olan anne-babalarda mahvet- me, itaat, kötü niyet ve mükemmeliyetçilik ile ilgili

Yukar¬daki 1,2 ve 3 nolu problemlerde verilen kodlar için tam olmayan asgari uzakl¬k kod çözmeyi göz önüne alarak birer sendrom tablosu

Askeri çevrelerin, amatör uydu göz- lemcilerinin casus uydular›n›n yerleri- ni keflfetmelerine çok iyi gözle