Atık mantar kompostu/substratının kullanım alanları – 2: lignoselülozik enzim ekstraksiyonu

Atık Mantar Kompostu/Substratının Kullanım Alanları – 2:

L gnoselüloz k Enz m Ekstraks yonu

1 2

Mustafa YAMAÇ Aysun PEKŞEN

1

Esk şeh r Osmangaz Ün vers tes , Fen Edeb yat Fakültes , B yoloj Bölümü, Esk şeh r

2

Ondokuz Mayıs Ün vers tes , Z raat Fakültes , Bahçe B tk ler Bölümü, Samsun Öz:Yeneb l r ve tıbb özell kl makrofungusların üret m , dünya genel nde en yüksek m ktarda gerçekleşt r len katı faz fermentasyonu uygulamasıdır. En fazla üret m yapılan mantar türler Agar cus b sporus, Pleurotus türler ve Lent nula edodes't r. Üret len her b r kg mantar ç n atık olarak 3–5 kg kadar atık mantar kompostu/substratı (AMS) açığa çıktığı b ld r lmekted r. Bu durumda AMS'n n depolanma ya da uzaklaştırılması, çözülmes gereken ve büyüyen b r sorun olarak ortaya çıkmaktadır. AMS'n n tekrar kullanımı ve ekonom ye ger dönüşüm alternat fler n rdeleleyecek olan bu yazı d z s n n k nc s nde AMS'n n lakkaz, l gn n peroks daz, mangan peroks daz, versat l peroks daz, selülaz ve ks lanaz g b b yoteknoloj k öneme sah p l gnoselüloz k enz mler n kaynağı olarak kullanılab l rl ğ değerlend r lm şt r.

Anahtar kel meler: Atık mantar kompostu/substratı, B yodegradasyon, Enz m ekstraks yonu, L gnoselüloz k enz m

Us ng Areas of Spent Mushroom Compost/Substrate – 2:

Extract on of L gnocellulos c Enzymes

Abstract:Edible and medicinal macrofungus production is the biggest solid state fermentation application in the world. The top three mushrooms produced in worldwide are

Agaricus bisporus, Lentinula edodes and Pleurotus spp. It was reported that 3-5 kg of spent

mushroom compost/substrate (SMS) will be generated for 1 kg produced mushroom. Therefore, storing and disposing of SMS is a major problem for solving mushroom industry. The recovery of lignocellulose-degrading enzymes such as laccase, lignin peroxidase, manganese peroxidase, versatile peroxidase, cellulase and xylanase from SMS will be discussed in the presented manuscript which is the second part of the serial reports about recycling and reusing of SMS.

Key words: Spent mushroom compost/substrate, B odegradat on, Enzyme extract on, Lignocellulosic enzyme

*Sorumlu Yazar:myamac@ogu.edu.tr

G r ş

Üret m yaygınlaşab lm ş 10 kadar mantar türü b l nmekte olup (Chakravarty, 2011) bunların arasından tüm dünyada yaygın olarak üret m yapılan Agar cus b sporus, Lent nula edodes ve farklı Pleurotus türler d r. Dünya çapında yıllık mantar üret m m ktarı 2013 yılında 9.926.966 tona ulaşmıştır (FAO, 2015). Üret len her b r kg mantar ç n açığa çıkan kompost m ktarı olarak 3 kg (S ngh ve ark., 2003), 4 kg (S ngh ve ark.,

2010, 2011) ve 5 kg (Semple ve ark., 2001; W ll ams ve ark., 2001; Lau ve ark., 2003) g b değerler b ld r lmekted r. Ortalama b r mantar üret m tes s n n aylık 24 ton kadar atık mantar kompostu/substratı (AMS) ürett ğ (S ngh ve ark., 2011), yıllık açığa çıkan kompost m ktarının Güney Kore'de 600.000 ton (Ko ve ark., 2005), İrlanda'da 254.000 ve Hollanda'da 800.000 ton kadar olduğu (Phan ve Sabaratnam, 2012) b ld r lm şt r.

Günümüzdek mantar üret m değerler d kkate alınarak yapılan b r hesaplama le dünyada açığa çıkan mantar kompostu m ktarının yaklaşık olarak 30–50 m lyon ton/yıl arasında olduğu fade ed leb l r.

Atık mantar substratı (AMS), üzer nden maks mum ürün alınmış olan, kullanılmış ve kullanılmamış l gnoselüloz formunda ab yot k b leşenler n yanı sıra, canlı fungal ve bakter yal b yomas le ekstraselüler enz mler çeren oldukça d nam k b r yapıdır. İçerd ğ b yot k b leşenler neden yle bu materyale “atık mantar kompostu” yer ne “atık mantar substratı” ter m n n kullanılması öner lmekted r (Phan ve Sabaratnam, 2012). Oldukça yüksek m ktarda açığa çıkan bu materyal n uzaklaştırılması üret c şletmeler ç n öneml b r problemd r. Yakma, çöp alanlarına atma ve tarım alanlarına yayma bu problem n çözümü ç n en sık kullanılan yöntemlerd r. Malezya'da açığa çıkan atık kompostların % 69 kadarının çöp depolama alanlarına döküldüğü, % 28 kadarının tarımsal alanlarda kullanıldığı ve % 3 kadarının se yakıldığı b ld r lmekted r (V gneswaran ve ark., 1997).

Atık mantar kompostlarının uzaklaştı-rılması amacı le sıklıkla kullanılan yöntem tarımsal alanlara yayılmasıdır. Bu yolla toprağa organ k madde, m kro ve makronükr entler le yararlı m kroorgan zmaların eklenmes , pH dengelenmes , nem tutma kapas tes n n arttırılması g b kazanımlar elde ed lmekted r. Ancak bu seçeneğ n en c dd problemler , A M S ' n n t a ş ı n m a s ı v e s a d e c e b e l r l mevs mlerde kullanılab lmes d r. (S ngh ve ark., 2010). Ayrıca tarımsal alanlara yayılan AMS'n n yağmur suları le yıkanması sonucunda yeraltı sularının k rlenmes de karşılaşılan d ğer b r problemd r (Ahlawat, 2011). AMS'n n yakılması seçeneğ , katı atık hacm nde çok öneml b r azalmaya neden olması ve az yere gereks n m d u y u l m a s ı n e d e n l e r l e a v a n t a j l ı g b görünmekted r. Yüksek kül atığı (% 25-40) b r hand kap g b görünmekted r (V gneswaran ve ark., 1997). Ayrıca yakarak mha etme yolunun ekonom k olmaması da d ğer b r dezavantajdır (Phan ve Sabaratnam, 2012). Bu ve benzer

nedenlerle atık mantar kompostlarının uzaklaş-tırılmaları üret c ler ve yerel yönet mler ç n öneml b r problemd r (Ko ve ark., 2005). Bu n e d e n l e r l e a t ı k m a n t a r k o m p o s t l a r ı n ı n ekonom ye ger kazandırılması ç n ucuz ve fonks yonel alternat flere ht yaç duyulmaktadır.

Ekstraselülar Enz m Kaynağı Olarak Atık Mantar Substratı

Fung alem üyeler n n beslenmeler n hücre dışına salgıladıkları s nd r m enz mler le gerçekleşt rmeler çok y b l nen b r özell kler d r. D ğer funguslar g b katı faz fermentasyonu le ü r e t l e n y e n e b l r y a d a t ı b b ö z e l l k l makrofunguslar da hücre dışı enz mler aracılığı le beslen rler. Özell kle Lent nula edodes,

Ganoderma luc dum ve Pleurotus türler g b

mantarlar, fermente olmayan kompostlar üzer nde üret l rler. Bu ve aynı özell ktek d ğer mantarlar, kompost b leş m nde var olan l gnoselüloz çer kl organ k maddeler s nd r m enz mler le doğrudan metabol ze ederler. Hem selüloz, selüloz ve/veya l gn n n b yoloj k yıkımı sonucu oluşan suda çözüneb l r b leş kler fungal h fler tarafından absorbs yon le hücre

ç ne alınırlar.

B rçok araştırıcı,, tarımsal ve endüstr yel atık/artıkların ekonom ye ger kazandırılab lmes ve mantarların üret m ve ver m parametreler n n y leşt r lmes amacı le farklı b leş mlerde l gnoselüloz k substratlar kullanmışlardır. Üret lecek mantarların kullanılan substratlar üzer nde gel şeb lmes se, ancak ve sadece üret lecek mantar tarafından l gnoselüloz degrade ed c enz mler n salınması ve akt v te göstermes le mümkün olab lmekted r. L gn n peroks daz, mangan peroks daz, lakkaz ve bazı funguslarda versat l peroks daz g b l gn n m o d f y e e d c e n z m l e r l e s e l ü l a z v e hem selülazlar bu amaçla üret len enz mlerd r. Bu enz mler pol fenoller, sentet k boyalar, aromat k am nler ve pol s kl k aromat k h drokarbonlara yönel k b yodegradasyon ve b yoremed asyon araştırma ve uygulamalarının yanı sıra gıda, der ve tekst l g b endüstr dalları açısından da çok yüksek potans yele sah pt r.

Sonuç olarak mantar hasadı sonrasında açığa çıkan atık mantar substratı, b yoteknoloj k öneme sah p enz mler n kolay ve ucuz b ç mde elde ed leb lmes ç n öneml b r kaynak özell ğ nded r (Kumaran ve ark., 1997; Trejo-Hernandez ve ark., 2001).

Günümüze kadar gerçekleşt r len çalış-malarda enz m kaynağı olarak AMS kullanılan makrofungus türler arasında; Agar cus b sporus (Ahlawat ve S ngh, 2009; Mayolo-Delo sa ve ark., 2009; N dadavolu ve ark., 2012),

Flammul na velut pes (Ko ve ark., 2005),

Her c um er naceum (Ko ve ark., 2005),

Lent nula edodes (Ko ve ark., 2005; Ahlawat ve

S n g h , 2 0 0 9 ) , L e n t n u s p o l y c h r o n u s (Khammuang ve Sarnth ma, 2007), Lent nus

t gr nus (Bayburt ve ark., 2012), Pleurotus ostreatus (Machado ve Matheus, 2006;

N dadavolu ve ark., 2012) ve P. sajor-caju (S ngh ve ark. 2002, 2003, 2010, 2011; Ahlawat ve S ngh, 2009) sayılab l r.

Farklı mantar türler ne a t AMS'den ekstrakte ed leb lm ş enz mler arasında se -am laz (Ko ve ark., 2005; N dadavolu ve ark., 2012), -glukoz daz (S ngh ve ark. 2002, 2003; Ko ve ark., 2005), ks lanaz (S ngh ve ark. 2002, 2003; Ko ve ark., 2005), lakkaz (S ngh ve ark. 2002, 2003; Ko ve ark., 2005; Khammuang ve Sarnth ma, 2007; Mayolo-Delo sa ve ark., 2009), l gn n peroks daz (S ngh ve ark. 2002, 2003, 2010; N dadavolu ve ark., 2012), mangan peroks daz (N dadavolu ve ark., 2012), selülaz (S ngh ve ark., 2002, 2003; N dadavolu ve ark., 2012), l paz (N dadavolu ve ark., 2012) ve proteaz (N dadavolu ve ark., 2012) sıralanab l r.

Pleurotus sajor-caju AMS's nden elde ed len

l gn n peroks daz enz m n n -glukoz daz, lakkaz, ks lanaz ve selülaz enz mler ne göre 2 – 86 kat daha fazla olduğu bel rlenm şt r (Phan ve Sabaratnam, 2012). Günümüze kadar farklı mantar türler ne a t AMS'den ekstrakte ed leb lm ş enz mler n b r özet Ç zelge 1'de sunulmuştur.

A t ı k M a n t a r S u b s t r a t ı K a y n a k l ı Enz mler n K rlet c ler n Yıkımında Kullanım Olanakları

A M S , s a h p o l d u ğ u m k r o b y a l populasyonun b yoloj k akt v tes , hücre dışına salınan enz mler n akt v tes ve/veya adsorb-s yon mekan zmaları le tokadsorb-s k, rekaladsorb-s trant k rle-t c ler n b yoremed asyonu amacı le kullanım potans yel ne sah p b r materyald r. Bu derleme-n derleme-n koderleme-nusu gereğ bu aşamada sadece hücre dışı enz mler aracılığı le gerçekleşt r len b yodegradasyon çalışmaları ele alınmıştır. AMS kullanılarak b yoyıkımı gerçekleşt r len k rlet c ler arasında boyalar, pol s kl k aromat k h dro-karbonlar (PAH), fenol k b leş kler ve pest s tler sıralanab l r (Ç zelge 2).

Pol s kl k aromat k h drokarbonlar (PAH), kalıcı ve yıkıma d rençl olmaları neden le ekos stem b leşenler üzer nde oldukça fazla olumsuz etk ye sah pt r. S totoks k, kars nojen k ve mutajen k özell kler neden le Amer ka B rleş k Devletler Çevre Koruma Ajansı (EPA/USEPA) tarafından öncel ğe sah p k rlet c olarak sınıflanan PAH (A tken ve Long, 2004), d ğer pahalı, uygulanması zor ve zaman alıcı yöntemlere göre b yoremed asyon le de uzaklaştırılab lecek b r k rlet c d r. L gn n yıkıcı baz d yom setler n dezavantajı se PAH yıkımında k nc l b r karbon kaynağına ht yaç d u y m a l a r ı ( S n g h , 2 0 0 6 ) v e a n t r a s e n , benzopren, naftalen g b PAH örnekler n seç c olmayan b ç mde yıkıma uğratmalarıdır (Anastas ve ark., 2008). Örneğ n P. eryng AMS's nden elde ed len ham ekstraktların 15 PAH'ın yıkım oranında artışa neden olduğu bel rlenm şt r (L ve ark., 2010). P. pulmonar us AMS's n n % 5 oranında uygulandığı k rlet lm ş b r ortamda fenantren, benzopren, benzoper len ve naftalen g der m gerçekleşt r lm ş ve ortamdak toks s te azaltılab lm şt r (Lau ve ark., 2003). P. ostreatus AMS's le gerçekleşt r len p lot çaplı b r araştırmada se PAH g der m % 92.38 değer ne kadar ulaşab lm şt r (Ayotamuno ve ark., 2010). PAH g der m amacı le tek başına A M S u y g u l a m a s ı n ı n y a n ı s ı r a , d ğ e r f z kok myasal yöntemler le b rleşt r len uygulamalar da gerçekleşt r lmekted r. Örneğ n, benzopren yıkımı ç n ozon oks dasyonu ön uygulaması le b rl kte AMS uygulaması başarılı sonuçlar verm şt r (Russo ve ark., 2012).

Enzim Mantar türü Maks mum enz m

akt v tes * Kaynak

a-am laz

Agar cus b sporus 84.72

N dadavolu ve ark., 2012 Pleurotus ostreatus 119.97

Flammul na velut pes 10.08

Ko ve ark., 2005

Her c um er naceum 3.99

Lent nula edodes 13.74 Pleurotus ostreatus 85.02 2.37 L m ve ark., 2013 Pleurotus cornucop ae 1.40 Pleurotus eryng 1.48 Ks lanaz

Agar cus b sporus 323.92

N dadavolu ve ark., 2012 Pleurotus ostreatus 75.98

Flammul na velut pes 7.14

Ko ve ark., 2005

Her c um er naceum 5.54

Lent nula edodes 2.24 Pleurotus ostreatus 4.02 91.68 L m ve ark., 2013 Pleurotus cornucop ae 8.06 Pleurotus eryng 12.85 Pleurotus sajor-caju 6.42 S ngh ve ark., 2003 Selülaz Pleurotus sajor-caju 1.94

Flammul na velut pes 12.66

Ko ve ark., 2005

Her c um er naceum 16.26

Lent nula edodes 45.54 Pleurotus ostreatus 28.44 1.67 L m ve ark., 2013 Pleurotus cornucop ae - Pleurotus eryng 1.23 ? -glukoz daz

Pleurotus sajor-caju 27.39 S ngh ve ark., 2003

Flammul na velut pes 14.58

Ko ve ark., 2005

Her c um er naceum 15.12

Lent nula edodes 46.02 Pleurotus ostreatus 24.18

Lakkaz

Pleurotus sajor-caju 1.99 S ngh ve ark., 2003 Lent nus polychronus 0.14 Khammuang ve Sarnth ma,

2007

Flammul na velut pes 4.47

Ko ve ark., 2005

Her c um er naceum 41.94

Lent nula edodes 54.36 Pleurotus ostreatus 87.12 2.97

L m ve ark., 2013 Pleurotus cornucop ae, 3.77

Pleurotus eryng 8.01

Agar cus b sporus 639.84 N dadavolu ve ark., 2012 660.00 Mayolo-Delo sa ve ark., 2009 L gn n peroks daz Pleurotus sajor-caju 352.37 S ngh ve ark., 2003

Ç zelge 1. Farklı mantar türler ne a t AMS'den ekstrakte ed len bazı enz mler

* Ç zelgede sunulan enz m akt v teler U/g AMS b r m le fade ed lm şt r. Yararlanılan kaynaklarda b r başka b r m kullanılması durumunda hesaplama yapılarak elde ed lm şt r. Ayrıca b rden fazla ekstraks yon sıvısı ya da yöntem kullanılması hal nde çalışmada elde ed len maks mum enz m akt v tes sunulmuştur.

Kirletici Mantar türü Enzim* En yüksek

g der m (%) Kaynak

Boya

L. polychronus Lakkaz 65.8 Khammuang ve Sarnthima, 2007

P. ostreatus Peroksidaz 100 Machado ve Matheus, 2006

A. b sporus ND** 100

Ahlawat ve Singh, 2009

L. edodes ND 97

P. sajor-caju ND 98

LiP 100 Singh ve ark., 2010 Trametes versicolor

ve b r baz d yom set konsors yumu Lakkaz, MnP 83 Anastasi ve ark., 2008 PAH*** 70

P. ostreatus ND 92.38 Ayotamuno ve ark., 2010 P. pulmonar us Lakkaz, MnP 82 Lau ve ark., 2003 A. bisporus Lakkaz 100 Li ve ark., 2010 P. eryng 99.9 P. ostreatus 100 C. comatus 80.1 Petrol h drokarbonu P. pulmonar us

Lakkaz, MnP 64 Chiu ve ark., 2009

Pestisit

ND ND Law ve ark., 2003

Lakkaz, MnP,

AAO 49.5 Cordova Juarez ve ark., 2011 A. b sporus ve

m krob yal konsors yum

ND 17.45 Ahlawat ve ark., 2010 A. b sporus ND ND Karanasios ve ark., 2010 A. blazei Lakkaz ND Gonzalez Matute ve ark., 2012

Ç zelge 2. Farklı mantar AMS'ler nde yer alan enz mler le çeş tl k rlet c ler n b yodegradasyonu

*L P: L gn n peroks daz, MnP: Mangan peroks daz, AAO: Ar l alkol oks daz; **ND: Bel rlenmed , ***PAH: Pol s kl k aromat k h drokarbon.

Fenol, klorofenol, pol fenol k b leş kler yüksek toks s teye sah p endüstr yel atıklardır. Fenol k b leş kler n g der m nde kullanılan en başarılı AMS P. pulmonar us türüne a t görünmekted r. Bu türün 1 gram AMS's n n 15.5 mg kadar pentaklorofenol (PCP) yıkımını gerçekleşt reb ld ğ b ld r lm şt r (Law ve ark., 2003). Y ne PCP g der m nde P. pulmonar us AMS's n n Arm llar a gall ca, A. mellea,

Ganoderma luc dum, L. edodes, Phanerochaete chrysospor um, P. pulmonar us, Copr nus c nereus ve Volvar ella volvacea g b mantarların

saf halde kullanılan m seller nden daha yüksek akt v te göstermes oldukça etk ley c b r bulgudur (Ch u ve ark., 1998).

S o n y ı l l a r d a g e r ç e k l e ş t r l e n ç a l ı ş m a l a r d a c a r b e n d a z m , m a n c o z e b , chlorothalon l, metsulfuron methyl g b p e s t s t l e r n A . b s p o r u s , A . b l a z e , P.

pulmonar us AMS'ler le yıkıma uğratılab ld ğ

bel rlenm şt r (Ahlawat ve ark., 2010; Córdova Juarez ve ark., 2011; Gonzalez Matute ve ark., 2012). P. pulmonar us AMS's n n petrol h d r o k a r b o n l a r ı n ı n g d e r m n e y ö n e l k kullanımında da oldukça başarılı sonuçlar elde ed lm şt r (Ch u ve ark., 2009).

Farklı mantarlardan elde ed len AMS le gerçekleşt r len b yodegradasyon çalışmalarının e n ö n e m l l e r n d e n b r s d e b o y a l a r ı n degradasyon ve dekolor zasyonuna yönel k o l a n l a r d ı r. B u y o l l a b y o d e g r a d a s y o n u gerçekleşt r len boyalar arasında am do black (S ngh ve ark., 2010), bromophenol blue (S ngh ve ark., 2010), ch cago sky blue 6B (Ahlawat ve S ngh, 2009, Ahlawat ve S ngh, 2011), congo red (S ngh ve ark., 2010), crystal v olet (S ngh ve ark., 2010), d sperse blue (S ngh ve ark., 2011), methyl gren (S ngh ve ark., 2010), methyl v olet

(Ahlawat ve S ngh, 2009), methylen blue (S ngh ve ark., 2010; Ahlawat ve S ngh, 2011), orange II (Ahlawat ve S ngh, 2011), poly R-478 (Anastas ve ark., 2008), qu nald n red (Ahlawat ve S ngh, 2009), react ve black 5 (S ngh ve ark., 2011), react ve blue (Ahlawat ve S ngh, 2011), react ve orange 16 (S ngh ve ark., 2011), RBBR (Machado ve Matheus, 2006; Khammuang ve Sarnth ma, 2007; S ngh ve ark., 2010), rodam n (Ahlawat ve S ngh, 2009, 2011), starch azure (Ahlawat ve S ngh, 2011) ve trypan blue (S ngh ve ark., 2010) sıralanab l r.

AMS le gerçekleşt r len boya dekolo-r zasyon çalışmaladekolo-rında; kullanılan mantadekolo-r tüdekolo-rü, m sel n gel ş m aşaması, gel ş m ortamının özell ğ , ekstraks yon yöntem , boya özell ğ , başlangıç boya konsantrasyonu, pH ve sıcaklık g b faktörlere bağlı olarak boya dekolo-r zasyonunun ddekolo-ramat k değ ş mledekolo-r göstedekolo-reb ld ğ

fade ed lmekted r (Ahlawat ve S ngh, 2009, 2011). Ahlawat ve S ngh (2009) A. b sporus, L.

edodes ve P. sajor-caju atık kompostlarını tek

veya k l komb nasyonlar hal nde 4 farklı boya-nın renk g der m n arttırmak ç n kullanmışlardır. Bazı durumlarda h ç dekolor zasyon bel rlene-mez ken bazı durumlarda tam dekolor zasyon elde ed leb lm şt r.

AMS le gerçekleşt r lecek olan b yoreme-d asyon çalışmalarınyoreme-da mantarın enz m s stem nden farklı olarak kompostun f z ksel ve b yoloj k b leşenler de katkı sağlarlar. Organ k ya da norgan k k rlet c ler n kompostta var olan d ğ e r m k r o o r g a n z m a l a r ı n e t k n l ğ l e yıkılmaları ya da k myasal olarak adsorbe ed lmeler , enz m kaynaklı g der m değer n arttıran olaylardır. Örneğ n, Ahlawat ve S ngh (2011) AMS kullanılarak gerçekleşt rd kler çalışmalarının sonucunda kullanılan farklı boyaların renkler n n % 67.80 – 100.00 oranında g der ld ğ n n bel rlenm şlerd r. AMS ortamından zole ed len m kroorgan zmaların 5.8S rRNA ya da 16S rRNA gen d z l m anal zler sonucunda,

Asperg llus fum gatus, Paec lomyces var ot , P ch a gu ll ermond , Sch zophyllum commune

ve Pez zomycot na sp. g b fungus ve Bac llus

s u b t l s , B . p u m l u s , B . l c h e n f o r m s , Pseudomonas fluorescens, Sph ngobacter um

mult vorum ve Rummel bac llus stabek ss g b

bakter türler n n kompost ortamında akt v te gösterd kler bel rlenm şt r. Bu türler le gerçek-leşt r len boya dekolor zasyon çalışmalarında da başarılı sonuçlar elde ed lm şt r. Örneğ n, B.

l chen form s' n Orange II boyasını % 66.10

oranında dekolor ze ett ğ görülmüştür. Bu durum AMS le gerçekleşt r lecek olan b yoreme-d asyon çalışmaları açısınyoreme-dan potans yel artışı

fade etmekted r.

Bayburt ve ark. (2012) katkı maddes olarak buğday kepeğ kullanılarak üret lm ş olan

Lent nus t gr nus AMS's n sıkıştırılmış yatak

reaktörde boya g der m amacı le kullanmış-lardır. Çalışmada bel rlenen toplam % 93 boya g der m n n % 68 kadarının degradasyon, % 25 kadarının se adsorbs yon yolu le gerçekleşt ğ anlaşılmıştır.

L g n o s e l ü l o z k E n z m l e r n Komposttan Ekstraks yonu

Endüstr yel ve b yoteknoloj k öneme sah p olan ekstraselüler enz mler n AMS'den ekstraks yonu ç n kullanılan yöntem, elde ed lecek olan enz m n m ktarını doğrudan etk leyen b r faktördür. Bu amaçla Pleurotus

ostreatus, P. sajor-caju, Lent nula edodes, Flammul na velut pes ve Her c um er naceum

g b mantarların üret ld ğ AMS'den ekstraselüler enz mler n ekstraks yonunu opt m ze etmek ç n çeş tl araştırmalar gerçekleşt r lm şt r (S ngh ve ark., 2003; Ko ve ark., 2005; Bayburt ve ark., 2014) (Ç zelge 3).B yoteknoloj k öneme sah p enz mler n kaynağı olarak AMS kullanımına l şk n gerçekleşt r len çalışmalardan elde ed len ver ler mantar türü, ekstraks yon sıvısı, AMS:ekstraks yon sıvısı oranı ve kullanılan ekstraks yon yöntem açılarından değerlend r -leb l r. En yüksek enz m akt v tes ve enz m üret m potans yel ne sah p olan mantar türler fermente olmayan kompostlar üzer nde üret leb len beyaz çürükçül mantar türler d r. Bu açıdan öncel kl türlere sah p olan Pleurotus,

Lent nula ve Ganoderma c nsler n n aynı

zamanda dünyada mantar üret m nde de en önlerde bulunması çok öneml b r avantajdır.

Bu konuda bazı Pleurotus türler ne l şk n çalışmalar sunulmuş olsa da (S ngh ve ark. 2002, 2003; Machado ve Matheus, 2006; S ngh

ve ark. 2011; L m ve ark., 2013; Bayburt ve ark., 2014) Lent nula edodes, Ganoderma luc dum,

Trametes vers color g b türlerden enz m

Ekstraks yon sıvısı Mantar türü Enz m* AMS:Sıvı

oranı Ekstraks yon Kaynak Çeşme suyu (pH 8.45) P. sajor-caju KsἊlanaz ? -glukoz daz Lakkaz L P Selülaz 1:10 Çalkalama 200 rpm 18 saat 28 °C S ngh ve ark., 2003

Sodyum s trat tamponu (50 mmol, pH: 4.8) D st le su (pH 5.25) Çeşme suyu (pH 4.0) Homojen zasyon 8000 rpm 8 dak ka Oda sıcaklığı S ngh ve ark. 2002, 2011 D st le su A. b sporus P. ostreatus LἊpaz Proteaz Ks lanaz Selülaz Am laz MnP Lakkaz L P 1: 13.3 Havanda ezme Oda sıcaklığı N dadavolu ve ark., 2012 A. b sporus Lakkaz 1:1.5 Bekletme 24 saat 4 °C Mayolo-Delo sa ve ark., 2009 NaCl (% 1) F. velut pes H. er naceum L. edodes P.ostreatus a-am laz Ks lanaz ? -glukoz daz Lakkaz Selülaz 1:2 Çalkalama 1 saat Oda sıcaklığı Ko ve ark., 2005 Fosfat tamponu (0.1 M) Fosfat tamponu (0.1 M) + % 10 Gl serol Fosfat tamponu (0.1 M) + Tr ton X 100 (% 0.25) Tr ton X 100 (% 0.5) Çeşme suyu Sodyum asetat tamponu (50 mmol, pH: 4.6) P. ostreatus Lakkaz Peroks daz 1:3 Çalkalama 5 dak ka Manyet k karıştırıcı 60 dak ka Oda sıcaklığı Machado ve Matheus, 2006 Sodyum asetat tamponu (100 mmol, pH: 4.5) L. polychronus Lakkaz 1:5 Manyet k karıştırıcı 30 dak ka Oda sıcaklığı Khammuang ve Sarnth ma, 2007 D st le su P. ostreatus Lakkaz MnP VP 1:10 Çalkalama 200 rpm 60 dak ka Oda sıcaklığı Bayburt ve ark., 2014 FTS (%0.9 NaCl) Na-AsetatTamponu Na-S trat Tamponu Tr ton-X100 Fosfat Tamponu Çeşme suyu P. ostreatus KsἊlanaz Selülaz Am laz Lakkaz ND Çalkalama 200 rpm 2 – 12 saat 4 °C ve 20 °C L m ve ark., 2013 D st le su

Sodyum s trat tamponu (50 mmol, pH: 4.5) Sodyum fosfat tamponu (50 mmol, pH: 7)

Ç zelge 3. AMS'den ekstraselülar enz m ekstraks yon yöntem örnekler

ekstraks yon koşullarının bel rlenmes ne yönel k olarak henüz b r çalışma bulunmamaktadır. Bu durumun genç araştırıcılar ç n b r caz be yaratacağı umulmaktadır.

Kullanılacak ekstraks yon sıvısının seç l-mes amacı le de bazı araştırmalar gerçekleş-t r lm şgerçekleş-t r (Ç zelge 3). Ko ve ark. (2005) gerçekleş-tarafından 4 mantar türünün (Flammul na velut pes,

Her c um er naceum, Lent nula edodes ve

Pleurotus ostreatus) atık mantar kompostundan

6 ekstraks yon sıvısı le 5 enz m n (-am laz, ks lanaz, b-glukoz daz, lakkaz, selülaz) ekstrakte ed lmes amacı le gerçekleşt r len çalışmada en başarılı ekstraks yon sıvısının Tr ton X 100 (% 0.5) çözelt s olduğu bel rlenm şt r. S ng ve ark. (2003) tarafından gerçekleşt r len araştırmada kullanılan 3 ekstraks yon sıvısından sodyum s trat tamponu (50 mmol, pH: 4.8) ks lanaz, b glukoz daz ve lakkaz enz mler n n ekstraks -yonunda en yüksek enz m akt v te değerler n sunmuştur. D ğer taraftan selülaz ve l gn n peroks daz enz mler n n ekstraks yonu ç n d st le su (pH: 5.25) kullanılmasının en doğru yöntem olduğunu bel rlem şlerd r. Bayburt ve ark. (2014)

P. ostreatus atık substratından enz m

ekstrak-s yon ver ml l ğ n bel rlemek amacıyla, üç farklı gel ş m dönem nde alınan kompostlardan 6 farklı ekstraks yon sıvısı le enz m ekstrakte etm şler-d r. En yüksek lakkaz, mangan peroks şler-daz ve versat l peroks daz akt v te ve dolayısıyla en başarılı ekstraks yon değerler d st le su ve Tr ton X100'dan elde ed lm şt r. L m ve ark. (2013) se P.

ostreatus kompostundan ks lanaz, selülaz,

am laz ve lakkaz enz mler n n ekstraks yonu amacı le 4 farklı ekstraks yon sıvısının etk nl ğ n sorgulamışlardır. Bunlar arasında en etk n ekstraks yon sıvısının sodyum s trat tamponu (50 mmol, pH: 4.5) olduğunu bel rlem şlerd r. Sunulan çalışmalardan elde ed len ver ler n b rl kte değerlend r lmes sonucunda ver ml ve ucuz b ç mde ekstraks yon gerçekleşt reb lmek ç n ekstraks yon sıvısı olarak d st le su kullanılması oldukça uygun görülmekted r. Farklı çalışmalarda yüksek ekstraks yon ver m sunan Tr ton X 100 ve sodyum s trat tamponunun (50 mmol, pH: 4.5) da y ekstraks yon sıvıları olduğu düşünüleb l r.

A M S : e k s t r a k s y o n s ı v ı s ı o r a n ı v e kullanılan ekstraks yon yöntem açısından değerlend r ld ğ nde se, kullanılacak AMS'n n 5 le 10 katı kadar ekstraks yon sıvısının kullanılması ve ekstraks yon protokolüne homojen -zasyon şlem n n lave ed lerek ekstraks yon sıvısı le uygun b r süre muamele ed lmes n n, enz m ekstraks yonunda ver m arttıracak uygulamalar olduğu düşünülmekted r.

Atık mantar substratının enz m kaynağı olarak değerlend r lmes n sorgulayan çalışma-larda elde ed len ver ler enz m akt v tes ve enz m ekstraks yon değerler açısından büyük b r değ şkenl k göstermekted r. Araştırmalarda kullanılan mantar tür ve suşu, kullanılan kompos-tun b leş m , ekstraks yon sıvısı ve ekstraks yon yöntem , kullanılan kompost m ktarı, kompost – ekstraks yon sıvısı oranı, enz m ekstrakte ed len mantarın gel ş m dönem g b faktörlere bağlı olarak enz m n ekstraks yon ver m de oldukça değ şkenl k göstermekted r. Bu durum çalışma-lar arasındak karşılaştırmanın güven l rl ğ ne gölge düşüreb lmekted r. Örneğ n

L m ve ark. (2013) tarafından gerçek-leşt r len b r çalışmada 6 farklı üret m tes s nden alınan P. ostreatus atık kompostundak enz m akt v teler karşılaştırılmıştır. Elde ed len am laz, ks lanaz, selülaz ve lakkaz enz mler n akt v teler arasında sırası le 4, 7, 11 ve 12 kat fark olduğu bel rlenm şt r. Benzer hammaddeler le üret m yapan bu tes sler arasındak ver m farkı,

üret m ve ekstraks yon koşullarının henüz standard ze olmadığını göstermekted r.

Pleurotus türler n n üret m nde batı ülkeler nde

buğday samanı, Asya'da se daha çok çelt k samanı esaslı hammadde kullanıldığı b l nmek-ted r. L m ve ark. (2013) nın ver ler , doğu ve batı ülkeler nde üret lecek mantarlardan elde ed lecek olan AMS'lerdek l gn nol t k enz mler n akt v teler n n de doğal olarak değ ş k olacağını göstermekted r.

Araştırıcıların enz m ekstraks yonu amacı le kullandıkları AMS m ktarı 16 gramdan (Staj c ve ark., 2004; El sashv l ve ark., 2008) 500 grama kadar (Mata ve ark., 2007), ekstraks yon süres se h ç beklemeden doğrudan elle sıkmaktan (Rühl ve ark., 2008) 18 saate (S ngh ve ark., 2003) kadar değ şeb lmekted r. Bu uygulamalardan elde ed len sonuçlar arasında da anlamlı farklılıklar ortaya çıkab lmekted r. Bu nedenle sonrak çalışmaların mantar üret m ve enz m ekstraks yon koşullarının standard zas-yonuna yönel k olacağı beklenmel d r. Ancak her koşulda, elde ed lecek enz mler n b yoteknoloj k amaçlarla kullanımı öneml b r potans yel fade etmekted r. Ayrıca elde ed len enz mler n d yal z, ultraf ltrasyon, anyon değ ş m kromatograf s , jel f ltrasyon g b metotlarla saflaştırılması da gerçekleşt r leb lmekted r.

Sonuç ve Değerlend rme

L gn n depol mer ze ed c enz mler n pol s kl k aromat k h drokarbonlar, sentet k boyalar, pol fenoller, aromat k am nler ve fenol k olmayan b rçok substratı kapsayan gen ş b r substrat spektrumu bu enz mler n b yoteknoloj k ve endüstr yel önemler n n gerekçes d r. Bu nedenle l gn n mod f ye ed c enz mler çok sayıda araştırmanın konusu olmuştur. Bu araştırmalar-da özell kle makrofungus türler n n l gn n degrade ed c enz mler n n üret m potans yeller (Dhou b ve ark., 2005; Songulashv l ve ark., 2007; Kalmış ve ark., 2008; Goud ve ark., 2011; K r u p o d o r o v a v e a r k . , 2 0 1 4 ) v e ü r e t m

opt m zasyonu (Lev n ve ark., 2005; Revankar ve Lele 2006; Patr ck ve ark., 2013; do Valle ve ark., 2014) konu alınmıştır. Oysa atık mantar substratları, d st le su g b ucuz ve kolay ulaşılır ekstraks yon sıvılarının kullanımı le üret m mal yetler n n düşürülerek bu enz mler n ucuz, kolay ve hızlı b ç mde elde ed lmes ç n oldukça y b r seçenek sunmaktadır. Ekstraks yonun uygun olmadığı durumlar ç n enz m kaynağı olarak doğrudan AMS kullanımı b yoreme-d asyon çalışmalarınyoreme-da b yoyoreme-degrayoreme-dasyonun yanı sıra adsorbs yon olanağı le g der m ver m n arttırmaya aday görünmekted r.

Ülkem zde atık mantar substratlarının b yoteknoloj k öneme sah p enz mler n kaynağı olarak değerlend r ld ğ ve uygulandığı çalışma sayısı yazık k sadece k adett r. Bu araştır-malardan lk nde Bayburt ve ark. (2012) sıkıştırılmış yatak reaktör koşullarında boya g der m amacı le Lent nus t gr nus AMS's kullanmışlardır. Bu çalışmada g der len toplam boyanın (%93) öneml kısmının (%68) enz m le degradasyon sonucu gerçekleşt r ld ğ bel rlen-m şt r. D ğer çalışrlen-mada se Bayburt ve ark. (2014) 6 farklı ekstraks yon sıvısının P. ostreatus atık substratından enz m ekstraks yon ver ml -l ğ n karşı-laştırmış-lar ve en başarı-lı ekstraks yon sıvısının d st le su ve Tr ton X100 olduğunu bel rlem şlerd r. Sonuç olarak bu konuda ülke-m zde çok sayıda araştırülke-manın gerçekleş-t r lmes mümkün görülmekgerçekleş-te olup, özell kle genç araştırıcıların yakın gelecekte bu konuya odaklanmaları umulmakta ve beklenmekted r.

Kaynaklar

A tken M.D., Long T.C. B otransformat on, b odegradat on, and b oremed at on of polycycl c aromat c

hydrocarbons, In: S ngh, A., Ward, O.P. (Eds.), B odegradat on and B oremed at on. Spr

nger-Verlag, Berl n, He delbberg, pp. 83–124, (2004).

Ahlawat O.P., Recycl ng of Spent Mushroom Substrate, In: Ahlawat O.P., S ngh M., V jay B., Kamal S., Wakchaure G.C. (Eds.), Mushrooms Cult vat on, Market ng and Consumpt on, D rectorate of Mushroom Research (ICAR), Solan (Ind a), pp: 189-196, (2011).

Ahlawat O.P., Gupta P., Kumar S., Sharma D.K., Ahlawat K., B oremed at on of fung c des by spent

mushroom substrate and its associated microflora, Indian J. Microbiol., 50, 390-395, (2010).

Ahlawat O.P., Singh R., Influence of pH, temperature and cultural media on decolorization of synthetic

Ahlawat O.P, Singh R., Spent substrate from mushroom industry, a potential dye decolorizing agent, Proceedings of the 7th International Conference on Mushroom Biology and Mushroom Products (ICMBMP7), pp.361-371, (2011).

Anastasi A., Varese G.C., Bosco F., Chimirri F., Marchisio V.P., Bioremediation potential of basidiomycetes

isolated from compost, Bioresource Technology, 99, 6626-6630, (2008).

Ayotamuno J.M., Okparanma R.N., Davis D.D., Allagoa M., PAH removal from N ger an o l-based dr

ll-cutt ngs w th spent oyster mushroom (Pleurotus ostreatus) substrate, J. Food Agr c. Env ron., 8,

914-919, (2010).

Bayburt C., Çel k U., Doğan B., Karaduman A.B., Yamaç M., Kullanılmış Lent nus t gr nus (Bull.) Fr.

kompostunun boyaların renk g der m nde kullanımı, IX. Türk ye Yemekl k Mantar Kongres ,

Pamukkale Ün vers tes , 18-20 Ek m 2012, s.105-116, Den zl , (2012).

Bayburt C., Karaduman A.B., Çel k U., Yamaç M., Farklı gel ş m dönemler nde Pleurotus ostreatus

kompostundan l gn nol t k enz m ekstraks yonu ç n uygun yöntem seç m , Mantar Derg s , 5(2),

17-24, (2014).

Chakravarty B., Trends n Mushroom Cult vat on and Breed ng, AJAE, 2(4), 102-109, (2011).

Ch u S.W., Ch ng M.L., Fong K.L., Dav d M., Spent mushroom substrate performs better than many

mycel a n remov ng the b oc de pentachlorophenol, Mycol. Res., 102, 1553-1562, (1998).

Ch u S.W., Gao T., Chan C.S.S., Ho C.K.M. Removal of sp lled petroleum n ndustr al so ls by spent

compost of mushroom Pleurotus pulmonar us. Chemosphere, 75: 837-842, (2009).

Córdova Juarez R.A., Gord llo Dorry L.L., Bello-Mendoza R., Sánchez J.E. Use of spent substrate after

Pleurotus pulmonar us cult vat on for the treatment of chlorothalon l conta n ng wastewater, J.

Env ron. Management, 92, 948-952, (2011).

Dhou b A., Hamza M., Zouar H., Mech ch T., Hm d R., Labat M., Mart nez M.J., Sayad S., Screen ng for

L gn nolyt c Enzyme Product on by D verse Fung from Tun s a, World J. M crob ol. B otechnol. 21,

1415-1423, (2005).

El sashv l V., Penn nckx M., Kachl shv l E., Ts klaur N., Metrevel E., Kharz an T., Kves tadze G. Lent nus

edodes and Pleurotus spec es l gnocellulolyt c enzymes act v ty n submerged and sol d-state fermentat on of l gnocellulos c wastes of d fferent compos t on, B ores. Technol., 99, 457-462,

(2008).

FAO, Food and Agr culture Organ zat on of the Un ted Nat ons. http://faostat.fao.org (Er ş m tar h : 12.10.2015)

Gonzalez Matute R., F glas D., Mockel G., Curvetto N., Degradat on of metsulfuron methyl by Agar cus

blaze Murr ll spent compost enzymes. B orem. J., 16, 31-33, (2012).

Goud

H ma B ndu

Samatha

Prasad

Charya

L gnolyt c Enzyme Act v t es of Wood Decay ng Fung from Andhra Pradesh, J. Ind an Acad. Wood

Sc ., 8(1), 26-31, (2011).

Kalmış E., Yaşa İ., Kalyoncu F., Pazarbaşı B., Koçy ğ t A., L gn nolyt c enzyme act v t es n mycel um of

some w ld and commerc al mushrooms, Afr can J. B otechnol., 7(23), 4314-4320, (2008).

Karanas os E., Ts ropoulos N., Karpouzas D.G., Ehal ot s C., Degradat on and adsorpt on of pest c des n

compost-based b om xtures as potent al substrates for b obeds n South Europe, J. Agr c. Food

Chem., 58, 9147-9156, (2010).

Khammuang S., Sarnth ma R., Laccase from spent mushroom compost of Lent nus polychrous Lev. and

ts potent al for remazol br llant blue R decolor sat on, B otechnology, 6(3), 408-413, (2007).

Ko H.G., Park S.H., K m S.H., Park H.G., Park W.M., Detect on and recovery of hydrolyt c enzymes from

spent compost of four mushroom spec es, Fol a M crob ol., 50(2), 103-106, (2005).

Krupodorova T., Ivanova T., Barshteyn V., Screen ng of extracellular enzymat c act v ty of macrofung , J. M crob ol. B otechnol. Food Sc ., 3(4), 315-318, (2014).

Kumaran S., Sastry C.A., V k neswary S., Laccase, cellulase and xylanase act v t es dur ng the growth of

Pleurotus sajor-caju on sago hampas, World J. M crob ol. B otechnol., 13, 43-49, (1997).

Lau K.L., Tsang Y.Y., Ch u S.W., Use of spent mushroom compost to b oremed ate PAH-contam nated

samples. Chemosphere, 52, 1539-1546, (2003).

Law W.M., Lau W.N., Lo K.L., Wa L.M., Ch u S.W., Removal of b oc de pentachlorophenol n water system

by the spent mushroom compost of Pleurotus pulmonar us. Chemosphere, 52, 1531-1537, (2003).

L X., L n X., Zhang J., Wang Y., Degradat on of polycycl c aromat c hydrocarbons by crude extracts from

spent mushroom substrate and ts poss ble mechan sms. Current M crob ol., 60, 336-342, (2010).

L m S.H,, Lee Y.H., Kang H.W., Eff c ent Recovery of L gnocellulolyt c Enzymes of Spent Mushroom

Compost from Oyster Mushrooms, Pleurotus spp., and Potent al Use n Dye Decolor zat on,

Mycob ology, 41(4), 214-220, (2013).

Lev n L., Forch ass n F., V ale A., L gn nolyt c enzyme product on and dye decolor zat on by Trametes

trog : Appl cat on of the Plackett–Burman Exper mental Des gn to Evaluate Nutr t onal Requ rements, Process B ochem., 40, 1381-1387, (2005).

Machado K.M.G., Matheus D.R., B odegradat on of remazol br ll ant blue R by l gn nolyt c enzymat c

complex produced by Pleurotus ostreatus, Braz l an J. M crob ol., 37, 468-473, (2006).

Mata G., Cortes E., Salmones D., Mycel al growth of three Pleurotus (Jacq.: Fr.) P. Kumm. spec es on

sugarcane bagasse: product on of hydrolyt c and ox dat ve enzymes. Int. J. Med. Mushrooms, 9,

385-394, (2007).

Mayolo-Delo sa K., Trejo-Hernandez M.R., R to-Palomares M., Recovery of laccase from the res dual

compost of Agar cus b sporus n aqueous two-phase systems, Process B ochem., 44, 435-439,

(2009).

N dadavolu S.V.S.S.S.L.H.B., Metuku R.P., Burra S., Byram R., Mar ngant S.C., B oact ve compounds

from d scarded mushroom beds, Turk. J. B ol., 36, 275-284, (2012).

Patr ck F., Mtu G., Mshandete A.M., K va s A., Opt m zat on of laccase and manganese perox dase

product on n submerged culture of Pleurotus sajor-caju, Afr can J. B otechnol., 10(50),

10166-10177, (2013).

Phan CW., Sabaratnam V., Potent al uses of spent mushroom substrate and ts assoc ated l gnocellulos c

enzymes, Appl. M crob ol. B otechnol., 96, 863-873, (2012).

Revankar M.S., Lele S.S., Enhanced product on of laccase us ng a new ısolate of wh te rot fungus WR-1, Process B ochem., 41, 581-588, (2006).

Russo L., R zzo L., Belg orno V., Ozone ox dat on and aerob c b odegradat on w th spent mushroom

compost for detox f cat on and benzo(a)pyrene removal from contam nated so l, Chemosphere, 87,

595-601, (2012).

Rühl M., F scher C., Kües U., L gn nolyt c enzyme act v t es alternate w th mushroom product on dur ng

ndustr al cult vat on of Pleurotus ostreatus on wheatstraw- based substrate, Curr. Trends n

B otechnol. Pharm., 2(4), 478-492, (2008).

Semple K.T., Re d B.J., Fermor T.R., Impact of Compost ng strateg es on the treatment of so ls

contam nated w th organ c pollutants: A rev ew, Env ronmental Pollut on, 112, 269-283, (2001).

S ngh H., Fungal metabol sm of polycycl c aromat c hydrocarbons, In: S ngh, H. (Ed.), Mycoremed at on, Fungal B oremed at on. John W ley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, pp. 283–356, (2006). S ngh A.D., V k neswary S., Abdullah N., Extract on of enzymes from spent compost of Pleurotus

sajor-caju and ts potent al use for decolour sat on of synthet c dyes, Mal. J. Sc ., 21(1), 9-16, (2002).

S ngh A.D., Abdullah N., V k neswary S., Opt m zat on of extract on of bulk enzymes from spent mushroom

S ngh A.D., V k neswary S., Abdullah N., Annuar M.S.M., Ramachandran K.B., Decolour sat on of

chem cally d fferent dyes by enzymes from spent compost of Pleurotus sajor-caju and the r k net cs,

Afr can J. B otechnol., 9(1), 41-54, (2010).

S ngh A.D., V k neswary S., Abdullah N., Sekaran M., Enzymes from spent mushroom substrate of

Pleurotus sajor-caju for the decolour sat on and detox f cat on of text le dyes, World J. M crob ol.

B otechnol., 27, 535-545, (2011).

Songulashv l G., El sashv l V., Wasser S.P., Nevo E., Hadar Y., Bas d omycetes laccase and manganese

perox dase act v ty n submerged fermentat on of food ndustry wastes, Enzyme M crob. Technol.,

41, 57-61, (2007).

Staj c M., Persky L., Cohen E., Hadar Y., Brcesk I., Wasser S.P., Nevo E., Screen ng of laccase,

manganese perox dase, and versat le perox dase act v t es of the genus Pleurotus n med a w th some raw plant mater als as carbon sources, Appl. B ochem. B otechnol., 117, 155-164, (2004).

Trejo-Hernandez M.R., Lopez-Mungu a A., Ram rez R.Q., Res dual compost of Agar cus b sporus as a

source of crude laccase for enzymat c ox dat on of phenol c compounds, Process B ochem., 36,

635-639, (2001).

do Valle J.S., de Souza Vandenberghe L.P., Santana T.T., L nde G.A., Colauto N.B., Soccol C.R.,

Opt m zat on of Agar cus blaze Laccase Product on by Submerged Cult vat on w th Sugarcane Molasses, Afr can J. M crob ol. Res., 8(9), 939-946, (2014).

V gneswaran S., V stanathan C., Jegatheesan V., Industr al Waste M n m zat on. In Ensearch, Env ron.

Manage, Res. Assoc. Malays a, pp. 39-74, (1997).

W ll ams B.C., McMullan J., McCahey S., An n t al assessment of spent mushroom compost as a potent al