Belirti fiiddetinin Yaflam Kalitesine Etkisi
‹brahim EREN *, Düzgün fi‹MfiEK *, Ali Metehan ÇALIfiKAN *
ÖZET
Amaç:fiizofreni kronik gidiflli, entelektüel ve biliflsel ifllevlerde y›k›mla giden bir rahats›zl›kt›r. Tedavisinde çok fazla yol al›n-mas›na ra¤men hastalar›n yaflam kaliteleri henüz istenen düzeyde de¤ildir. Bu çal›flman›n amac›; flizofreni hastalar›nda be-lirti fliddeti ve yetiyitiminin yaflam kalitesine etkisini araflt›rmakt›r.
Yöntem:Çal›flmaya DSM-IV tan› ölçütlerine göre flizofreni tan›s› konulan 50 hasta al›nd›. Hastalara Sosyodemografik Bilgi Formu, fiizofreni Hastalar› ‹çin Yaflam Niteli¤i Ölçe¤i, Dünya Sa¤l›k Örgütü-Yetiyitimi Çizelgesi (WHO-DAS-II), K›sa Psiki-yatrik Derecelendirme (KPDÖ), Pozitif ve Negatif Belirti (PNBDÖ), Calgary fiizofrenide Depresyon (CfiDÖ), ‹çgörü De¤er-lendirme, Liebowitz Sosyal Anksiyete Ölçekleri (LSAÖ) uyguland›.
Bulgular:Çal›flman›n sonucunda hastalar›n ekonomik durumu ile yaflam kalitesinin bütün alanlar› aras›nda pozitif yönde kore-lasyon saptand›. Hastal›¤›n bafllang›ç yafl› ile mesleki rol, kiflisel eflya/faaliyet puanlar› aras›nda pozitif iliflki oldu¤u görüldü. Yaflam kalitesinin tüm alanlar› ile KPDÖ ve PNBDÖ negatif puanlar› aras›nda negatif yönde iliflkili oldu¤u saptand›. Yetiyitimi skorlar›n›n yaflam niteli¤inin tüm alanlar›yla negatif olarak iliflkide oldu¤u saptanm›flt›r. Yaflam niteli¤inin kiflileraras› iliflkiler alan› ile içgörü puan› aras›nda pozitif; LSAÖ kayg› ve kaç›nma puanlar› ile negatif yönde iliflkili oldu¤u bulundu.
Sonuç:Bu çal›flmada, flizofreni hastalar›n›n yaflam kalitesi ve yaflam kalitesine etkili olabilecek etmenler araflt›r›lm›flt›r. Bi-zim verilerimiz kronik fiziksel hastal›klarda oldu¤u gibi kronik bir ruhsal hastal›k olan flizofrenide de yetiyitiminin yaflam ka-litesini olumsuz olarak etkiledi¤ini göstermifltir. Bu noktada yaflam kaka-litesini artt›rman›n bir yolu ve belki de en önemli yolu yetiyitiminin azalt›lmas› olacakt›r.
Anahtar kelimeler:Yaflam kalitesi, yetiyitimi, depresyon, negatif belirtiler Düflünen Adam; 2007, 20(2):68-78
ABSTRACT
Effects of Disability and Symptom Severity on Quality of Life in Schizophrenia Patients
Objective:Schizophrenia is a chronic disease marked by intellectual deterioration and cognitive impairment. Although much progress has been achieved in the treatment of schizophrenia, quality of life in schizophrenia patients is far from satisfacto-ry. This study aims to investigate effects of disability and severity of symptoms on quality of life in schizophrenia.
Method:The study included fifty (50) patients who met the DSM-IV diagnostic criteria for schizophrenia. Patients were eva-luated by using Sociodemographic Data Form, World Health Organization Disability Assessment Schedule II (WHO-DAS-II), Brief Psychiatric Rating Scale (BPRS), Positive and Negative Symptoms Scale (PANSS), The Calgary Depression Scale for Schizophrenia (CDSS), Insight Assessment Scale and Liebowitz Social Anxiety Scale (LSAS).
Results:Results suggested a positive correlation between economic status of patients and all areas of quality of life. A posi-tive relationship was also determined between onset age of disease and instrumental role category, and common objects and activities. Results revealed a positive relationship between all areas of quality of life and BPRS and PANSS negative scores. A negative relationship was found between disability scores and all parts of quality of life. On the other hand, a positive re-lationship was found between interpersonal relations area of quality of life and insight scores, while a negative rere-lationship was determined between interpersonal relations area of quality of life and LSAS anxiety and avoidance scores.
Conclusion:This study investigated quality of life and factors that may affect quality of life in schizophrenia patients. Results suggested that, similan to chronic physical diseases, disability also affects quality of life negatively in chronic psychological di-sease such as schizophrenia. Therefore reducing disability would perhaps be the most effective way to increase quality of life. Key words:Quality of life, disability, depression, negative symptoms
G‹R‹fi
fiizofreni düflünce, alg› ve duygulan›m alan›nda belirtilerle seyreden, kiflinin uyum ve ifllevsellik düzeyini belirgin olarak bozan, etyolojisi tam olarak belirlenememifl, farkl› klinik görünümle-ri olan kronik ve fliddetli seyreden bir ruhsal bir hastal›kt›r. Hastal›¤›n özelli¤ine ve uygulanan tedaviye ba¤l› olarak flizofreni hastalar› günlük yaflam aktiviteleri, motivasyon, iletiflim beceri-leri, üretkenlik ve uyum gibi alanlarda sorunlar yaflamaktad›rlar.
Hastalarda motivasyon eksikli¤i ve izolasyon, uyuma yönelik olmayan davran›fl ve sosyal fonksiyon bozuklu¤u gibi flizofreninin kal›nt› belirtileri devam edebilir. Bu belirtiler hastala-r›n e¤itim, meslek ve sosyal rollerini yerine ge-tirmekte zorluklar yaflamalar›na neden olur. Ya-flam kalitesi, Dünya Sa¤l›k Örgütü taraf›ndan “hedefleri, beklentileri, standartlar›, ilgileri ile ba¤lant›l› olarak, kiflilerin yaflad›klar› kültür ve de¤er yarg›lar›n›n bütünü içinde durumlar›n› al-g›lama biçimi” olarak tan›mlam›flt›r (1). Sa¤l›kla
iliflkili yaflam kalitesi ise, hastalar›n kendi sa¤l›k durumlar›n› nas›l alg›lad›klar› ve hastalar›n fi-ziksel, ruhsal ve sosyal olarak fonksiyonel kapa-sitesi olarak tan›mlanm›flt›r (2). Son 15 y›l
için-de flizofreni gibi flidiçin-detli psikiyatrik hastal›¤› bu-lunan kiflilerde yaflam kalitesinin de¤erlendiril-mesi konusunda çal›flmalar yo¤unlaflm›flt›r. Ya-flam kalitesi, bugün flizofrenide rehabilitasyon programlar›nda ve ilaç tedavisi baflar›s›n›n de-¤erlendirilmesinde önemli bir araç olarak kulla-n›lmaktad›r. fiizofreni tedavisinin ana amac› fli-zofreni belirtilerinin azalt›lmas›ndan ve yinele-meleri önlemeden öte hastan›n tam olarak iyi-leflmesine ve yaflam kalitesinin optimizasyonu-na do¤ru yönelmektedir (3).
fiizofren hastalar›n›n sa¤l›kl› kontrolerle ve kro-nik fiziksel hastal›klarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda
ya-flam kalitelerinin bozuldu¤u birçok çal›flmada ortaya konulmufltur (4). Yaflam kalitesi alan›nda
yap›lan çal›flmalarda flizofrenide klinik de¤ifl-kenlerin yaflam kalitesi üzerine önemli etkisi ol-du¤u bulunmufltur (4). fiizofreni hastalar›nda
ya-p›lan çal›flmalarda psikopatoloji düzeyleri yük-sek olan hastalar›n daha düflük yaflam kalitesi gösterme e¤iliminde olduklar› bildirilmektedir
(5,6). Yine yap›lan baz› kesitsel çal›flmalarda
po-zitif ve negatif belirtiler ile yaflam kalitesi ara-s›nda zay›f bir iliflki oldu¤u bildirilmifltir (7,8).
Bununla birlikte uzunlamas›na yap›lan çal›flma-larda pozitif belirti ile yaflam kalitesi aras›nda anlaml› iliflki olmad›¤›, ancak pozitif belirtilerin azalt›lmas›n›n yaflam kalitesinin art›r›lmas›nda en önemli etken oldu¤u söylenmifltir (9,10).
fii-zofren hastalarda baz› çal›flmalar negatif belirti-ler ve depresyon ile yaflam kalitesi aras›nda ne-gatif iliflki oldu¤unu göstermekle birlikte baz› çal›flmalar da bu iliflkinin pozitif belirtilerle ol-du¤unu ortaya koymaktad›r(11,12). Yine yap›lan
çal›flmalarda hastalar›n ifllevsellikleri ile yaflam kaliteleri aras›nda pozitif iliflki oldu¤u söylen-mektedir (13). Yap›lan bir çal›flmada yetiyitimi
ile yaflam kalitesi aras›nda orta düzeyde bir ilifl-ki oldu¤u göstermifltir(14).
fiizofreni hastalar›nda klinik de¤iflkenlerin ya-flam kalitesi üzerine etkisi olabilir. fiizofreni hastalar›nda bu de¤iflkenlerin etkisinin tan›m-lanmas› yaflam kalitesinin art›r›lmas› çal›flmala-r› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. fiizofreni belir-tilerinin düzeyleri hastalar›n günlük yaflam›n› olumsuz etki yaparak yaflam kalitelerini bozabi-lir. Yine yetiyitimi hastalar›n stresle bafl etme yetilerini bozarak günlük aktivitelerini etkileye-rek yaflam kalitesini bozabilir. Bu çal›flman›n amac› flizofreni hastalar›nda yetiyitiminin ve be-lirti fliddetinin yaflam kalitesine üzerine olan et-kisinin araflt›r›lmas›d›r.
YÖNTEM
HASTA SEÇ‹M‹
Ocak 2006-A¤ustos 2006 tarihleri aras›nda, Sü-leyman Demirel Üniversitesi, T›p Fakültesi, Psi-kiyatri Anabilim Dal› Poliklini¤i’ne baflvuran ve DSM-IV tan› ölçütlerine göre flizofreni tan›s› konulan 50 hasta dahil edildi. Hastalara verilen testlerin sa¤l›kl› yapabilmesi amac›yla en az il-kokul mezunu olanlar çal›flmaya dahil edildi. T›bbi bir nedene ba¤l› psikotik bozuklu¤u bulu-nan hastalar çal›flma d›fl› b›rak›ld›. Çal›flmaya dahil edilme ölçütlerine uyan hastalar çal›flma hakk›nda bilgilendirildi ve hastalar›n çal›flmaya kat›l›mlar› soruldu. De¤erlendirmeye al›nan 65 hastan›n 50’si çal›flmaya al›nd›. 3 hasta okurya-zar olmad›¤› için, 12 hasta da çal›flmay› kabul etmedi¤i için çal›flmaya al›nmad›. Çal›flmaya al›nan bireylerin yaz›l› onaylar› al›nd›.
Hastalara Sosyodemografik Bilgi Formu, fiizof-reni Hastalar› ‹çin Yaflam Niteli¤i Ölçe¤i, Dün-ya Sa¤l›k Örgütü-Yetiyitimi Çizelgesi (WHO-DAS-II), K›sa Psikiyatrik Derecelendirme (KPDÖ), Pozitif ve Negatif Belirti (PNBDÖ), Calgary fiizofrenide Depresyon (CfiDÖ), ‹çgörü De¤erlendirme, Liebowitz Sosyal Anksiyete Öl-çekleri (LSAÖ) uyguland›.
ÖLÇEKLER
Klinik De¤erlendirme Ölçekleri
Sosyodemografik ve Klinik Bilgi Formu
Yar›-yap›land›r›lm›fl görüflme çizelgesi kullan›-larak hastalar›n yafl›, cinsiyeti, klini¤imize gelifl flekilleri, e¤itim durumu, medeni durumu, mes-leki durumlar›, yaflam flekli, ekonomik durumu gibi sosyodemografik verileri de¤erlendirildi.
Hastalar›n stres verici yaflam olay›/travma öyküsü, ailede psikiyatrik bozukluk öyküsü ve intihar giriflimi öyküsü al›nd›. Hastal›¤›n bafllan-g›ç yafl› ve yatarak veya ayaktan tedavi görüp görmedi¤i ve hastan›n flikâyetleri kaydedildi.
fiizofreni Hastalar› ‹çin Yaflam Niteli¤i Ölçe¤i
Sürdürüm tedavisi alt›ndaki flizofreni hastalar›-n›n yaflam niteli¤ini de¤erlendirmek amac›yla Heinrich ve ark.’lar› taraf›ndan gelifltirilmifl bir ölçektir (15). Türkçe çeviri, güvenirlik ve yap›sal
geçerlik çal›flmas› Soygür ve ark. taraf›ndan ya-p›lm›flt›r (16). Bu ölçek, hastalar›n kiflisel
dene-yimlerinin zenginli¤ini, kifliler aras› iliflkilerinin niteli¤ini, meslek rollerdeki üretkenlik düzeyini ölçmeyi amaçlamaktad›r. Ölçek yar› yap›land›-r›lm›fl bir görüflme biçiminde uygulanmakta ve görüflmeci taraf›ndan de¤erlendirilmektedir. Toplam 4 alt boyut ve 21 sorudan oluflan ölçek-te her bir madde için 3 bölüm vard›r. 1. bölüm-de görüflmecinin bölüm-de¤erlendirme yap›lacak para-metreyi anlamas› ve bunun üzerinde yo¤unlafl-mas›na yard›mc› olmak üzere k›sa bir tan›mla-ma yap›ltan›mla-makta, 2. bölümde görüflmecinin hasta-y› incelemesinde yard›mc› olmak üzere birkaç örnek soru verilmekte, 3. bölümde de de¤erlen-dirmeyi yapmak için 7 dereceli likert tipi bir skala verilmektedir. Ölçe¤in minimum puan› 0, maksimum puan› ise, 126’d›r. Ölçe¤in alt boyut-lar›: I-Kiflileraras› iliflkiler, II-Mesleki rol, III-Ruh-sal bulgular, IV-Günlük eflya kullan›m› ve faali-yetler biçimindedir.
K›sa Psikiyatrik De¤erlendirme Ölçe¤i, KPDÖ (Brief Psychiatric Rating Scale, BPRS)
fiizofreni ve di¤er psikotik bozukluklarda psiko-tik ve baz› depresif belirtilerin fliddetini ve de¤i-flimini ölçmek için kullan›lan bu ölçek, yar›
ya-p›land›r›lm›fl olup, 18 maddeden oluflur. Overall ve ark. taraf›ndan gelifltirilmifl olup, her madde 0-6 puan aras›nda de¤erlendirilir ve toplam pu-an hepsinin toplam›ndpu-an oluflur(17). 15-30 puan
minör sendrom, 30 ya da daha üzeri majör sendromu ifade eder. Türkçe formunun geçerlik ve güvenilirlik çal›flmas› yap›lm›flt›r (18).
Pozitif ve Negatif Belirti Ölçe¤i, PNBÖ (Positive and Negative Syndrome Scale, PANSS)
Kay ve ark. taraf›ndan gelifltirilen bu ölçek 30 maddelik ve 7 puanl› fliddet de¤erlendirmesi içeren yar›-yap›land›r›lm›fl bir görüflme ölçe¤i-dir (19). Bu 30 maddenin 18’i K›sa Psikiyatri
De¤erlendirme Ölçe¤i (BPRS) ve 12’si ise, Psi-kopatoloji De¤erlendirme Ölçe¤i’nden uyarlan-m›flt›r. De¤erlendirilen itemlerin 7’si pozitif sendrom alt ölçe¤ine, 7’si negatif sendrom alt ölçe¤ine ve geri kalan 16’s› ise, genel psikopa-toloji alt ölçe¤ine aittir. Ölçe¤in Türkçe güveni-lirlik ve geçerlilik çal›flmas› Kostako¤lu ve ark. taraf›ndan yap›lm›flt›r(20).
Calgary fiizofrenide Depresyon Ölçe¤i, CfiDÖ (Depression Scale for Schizophrenia, CDSS)
fiizofreni bulunan hastalarda depresyon yönün-de yönün-de¤erlendirme yapmak, yönün-depresif belirtilerin düzeyini ve fliddet de¤iflimini ölçmek amac›yla-kullan›lan bir ölçektir. Addington ve ark. tara-f›ndan gelifltirilmifltir(21). Temel uygulama
gru-bu flizofreni ve psikotik bozuklu¤u olan hasta gruplar›d›r. Toplam 9 maddeden oluflur. Ölçek maddelerin de¤erlendirilmesine yönelik kendi içinde görüflme yönergesini bulundurmaktad›r. Her madde 0-3 puan aras›nda giderek artan pu-an al›r ve toplam pupu-an bunlar›n toplpu-anmas›ndpu-an elde edilir. Ölçe¤in Türkçe formunun güvenilir-lik ve geçergüvenilir-lik çal›flmas› Aydemir ve ark.
tara-f›ndan yap›lm›fl olup, kesme puan›n›n 11/12 ola-rak kullan›ld›¤› belirtilmifltir(22).
Dünya Sa¤l›k Örgütü-Yetiyitimi Çizelgesi (WHO-DAS-II)
Dünya Sa¤l›k Örgütü Yetiyitimi De¤erlendirme Çizelgesi, bireyin faaliyet düzeyinde ve topluma kat›l›m›nda olan k›s›tl›l›klar› tespit edebilmek amac›yla, Dünya Sa¤l›k Örgütü taraf›ndan ge-lifltirilmifltir (23). Bu ölçekte hastal›k, yaralanma
gibi sa¤l›k durumlar›na ba¤l› olarak ortaya ç›-kan sonuçlar sistematik olarak grupland›r›larak, yetiyitimi ve ifllevsellik s›n›fland›r›lm›flt›r. Dün-ya Sa¤l›k Örgütü’nün tan›mlamas›na göre (24)
yetiyitimi ve ifllevsellik, beden yap›s› ve ifllevle-ri; bireysel faaliyetler, topluma kat›l›m olmak üzere 3 ayr› boyutu içermektedirler.
36 maddelik yar› yap›land›r›lm›fl bir görüflme ölçe¤i olan bu ölçek, birçok kültürde ortak ola-rak önemli say›lan faaliyetleri içeren 6 alandan oluflmaktad›r. Bunlar: 1) Anlama ve iletiflim kurma, 2) Hareket etme ve bir yerden bir yere gitme, 3) Kendine bak›m, 4) ‹nsan iliflkileri, 5) Yaflam faaliyetleri, 6) Toplumsal yaflama kat›-l›m bafll›klar› alt›nda toplanm›flt›r. Tüm bu alan-larla ilgili sorularda kiflinin son 1 ayda o faaliyet s›ras›nda ne kadar güçlük çekti¤i sorulmakta, hiç, hafif, orta derecede, çok fazla, afl›r›/hiç ya-pam›yorum fleklinde al›nan yan›tlar 1-5 aras›nda puanlanmaktad›r. Hastan›n güçlükleri nelere ba¤lad›¤›n› anlayabilmek amac›yla, yaflad›¤› güçlükleri bedensel, ruhsal, alkol veya maddey-le ilgili sorunlar›n hangimaddey-lerine ba¤lad›¤›n› puan-lamas› istenmektedir. Bunlar›n yan› s›ra hasta-n›n yaflad›¤› güçlükleri ne derecede çevresel et-kenlere ba¤lad›¤›n› anlamaya yönelik sorular vard›r. Ölçe¤in Türkçe formunun geçerlik ve güvenirlik çal›flmas› Ulu¤ ve ark. taraf›ndan 2001 y›l›nda yap›lm›flt›r (25).
‹çgörü De¤erlendirme Ölçe¤i
David taraf›ndan haz›rlanan ‹çgörünün Üç Bile-flenini De¤erlendirme Ölçe¤i, klinisyen taraf›n-dan uygulanan ve içgörüyü niceliksel olarak de-¤erlendiren bir ölçektir (26). ‹çgörü
de¤erlendir-me ölçe¤i tedaviye uyum, hastal›¤›n fark›nda ol-ma, psikotik yaflant›lar› do¤ru olarak tan›madan oluflan üç bileflenden oluflur. ‹çgörü De¤erlen-dirme Ölçe¤i, 8 sorudan oluflan ve klinisyen ta-raf›ndan uygulanan yar›-yap›land›r›lm›fl bir öl-çektir. ‹lk 7 sorunun en yüksek toplam puan› 14’dür. 8. sorunun sorulmas› görüflmeciye b›ra-k›lm›flt›r ve bu soru ile birlikte en yüksek toplam puan 18’dir. Hastan›n yüksek puan almas› yük-sek içgörü düzeyini gösterir. Bu ölçe¤in Türk-çede güvenilirlik ve geçerlik çal›flmas› Arslan ve ark. taraf›ndan yap›lm›flt›r (27).
Liebowitz Sosyal Anksiyete Ölçe¤i (LSAÖ) (Liebowitz Social Anxiety Scale, LSAS)
Sosyal ortamlarda ve performans gerektiren du-rumlarda yaflanan korku ve kaç›nman›n fliddeti-ni de¤erlendirmek amac›yla Liebowitz taraf›n-dan gelifltirilmifl bir ölçektir (28). Sosyal
durum-lar› de¤erlendiren 11, performans gerektiren du-rumlar› de¤erlendiren 13 soru olmak üzere top-lam 24 sorudan oluflmaktad›r. Klinisyen taraf›n-dan uygulanan ölçek, sosyal durumlarda yafla-nan korkunun fliddetini, performans gerektiren durumlarda yaflanan korkunun fliddetini, sosyal durumlardan kaç›nman›n fliddetini, performans gerektiren durumlardan kaç›nman›n fliddetini, toplam korku fliddetini ve toplam kaç›nma flid-detini gösteren 6 alt ölçek puan› sa¤lamaktad›r. Bu ölçe¤in, Türkçe formunun geçerlik ve güve-nilirli¤i Dilbaz taraf›ndan yap›lm›flt›r (29).
Ölçe-¤in kayg› ve kaç›nma alt ölçeklerinin minimum ve maksimum puanlar› 24-72 aras›nda de¤ifl-mektedir.
VER‹LER‹N ANAL‹Z‹
Elde edilen veriler ‘SPSS 12.0 for Windows’ paket program›n› kullanarak analiz edildi. Vakalar›n demografik özelliklerinin de¤erlendi-rilmesi tan›mlay›c› istatistikler yap›larak sonuç-lar yüzde, ortalama ve standart sapma osonuç-larak ifa-de edildi. Demografik veriler, klinik veriler, ile yaflam kalitesi aras›ndaki ba¤lant› Pearson kore-lasyon analizi ve Spearman korekore-lasyon analizi ile de¤erlendirildi. Cinsiyet gruplar› verilerine göre ki-kare ve ba¤›ms›z t-testi ile karfl›laflt›r›l-d›. P de¤erinin 0.05’ten küçük oldu¤u durumlar istatistiksel olarak anlaml› kabul edildi.
BULGULAR
Çal›flmaya dahil edilen hastalarda paranoid fli-zofreni en s›k görülen alt tip (21 hasta, % 42) olarak gözlenirken, farkl›laflmam›fl tip 2. en yay-g›n (13 hasta, % 26) tipi oluflturmaktayd›. Has-talar›n 9’u (% 18) kal›nt› tip, 7’si (% 14) ise, de-zorganize tip flizofreni alt grubuna uymaktayd›. Çal›flmaya dahil edilen hastalardan 3 (% 6)’ü ilk epizodlar›n› geçirmekteydiler.
Çal›flmaya dahil edilen hastalar›n 49’u (% 98) atipik antipsikotik; 1’i (% 2) ise, tipik antipsiko-tik tedavisi almaktayd›. Atipik antipsikoantipsiko-tik teda-visi alt›ndaki hastalar›n 33’ü (% 67.3) yaln›zca 1; 12’si (% 24.4) 2; 1’i (% 2) 3 atipik antipisko-tik ilac› bir arada kullanmaktayd›. Hastalar›n 3’ü ise, atipik ve tipik antipsikotik ilaçlar› bir arada kullanmaktayd›. Ayr›ca, 14 (% 28) hasta antidepresan; 6 (% 12) hasta antikolinerjik; 5 (% 10) hasta benzodiazepin ve 3 (% 6) hasta ise, antiepileptik ilac› ek tedavi olarak kullanmak-tayd›. 2 tipik antipsikotik ilac› kombine kullanan 1 hasta ayr›ca antiepileptik ilaç kullanmaktayd›.
Hastalar›n öykülerinde 38’inin (% 76) hem ya-tarak hem de ayaktan tedavi gördü¤ü, 11 (% 22)
tanesinin yaln›zca ayaktan tedavi gördü¤ü ve 1 (% 2) tanesinin ise, yaln›zca yatarak tedavi gör-dü¤ü ö¤renildi. Ailede psikiyatrik bozukluk öy-küsü bildiren hasta say›s› 16 (% 32) idi. Alkol veya di¤er madde ba¤›ml›l›¤› bulunan hasta mevcut de¤ildi ve hastalar›n 19 (% 38)’unda si-gara al›flkanl›¤› mevcuttu. Kad›n hastalar›n 4 (% 22.2)’ü, erkeklerin 11 (% 34.4)’i, toplam has-talar›n 15 (% 30)’i en az bir kez intihar girifli-minde bulunmufltu. Hastalar›n klinik özellikleri ve klinik özelliklerin cinsiyete göre da¤›l›m› Tablo 1’de toplu olarak görülmektedir.
Çal›flmam›zda flizofreni hastalar›n›n hastal›k bafllang›ç yafl› en düflük 13, en yüksek 42 olmak üzere ortalama yafl 23.1±7.0 idi. Hastal›¤›n sü-resi 6 ay ile 41 y›l aras›nda de¤iflmekte olup, or-talama süresi ise 11.8±11.1 y›l olarak bulundu. Hastalar KPDÖ ölçe¤inden en az 10 en fazla 76 puan olmak üzere puan alm›fl ve ortalama KPDÖ puan› 31.54±11.90 puand›. CfiDÖ de-¤erlendirildi¤inde ise, hastalar›n en az 0 en faz-la 24 depresyon puan› ald›¤› ve ortafaz-lama depres-yon puan›n›n 5.7±6.3 oldu¤u görüldü. Kad›nlar-da CfiDÖ puan› erkeklerle karfl›laflt›r›ld›¤›nKad›nlar-da anlaml› olarak daha yüksek bulundu. PANNS ölçe¤inin alt ölçekleri karfl›laflt›rd›¤›nda hastala-r›n negatif belirtilerinin pozitif belirtilerden da-ha yüksek seviyede oldu¤u kaydedildi. Pozitif
belirtilerin ortalamas› 14.9±4.4’ken, negatif be-lirtiler›n ortalamas› 17.6±7.0 idi. Genel psikopa-toloji ortalama puan› ise, 64.9±13.6 olarak bu-lundu. LSAÖ kayg› alt puan›n ortalamas› 53.7±15.5, kaç›nma alt puan› 50.1±14.47 idi (Tablo 2).
YAfiAM N‹TEL‹⁄‹
fiizofreni hastalar› için yaflam niteli¤i ölçe¤i toplam puan› de¤erlendirildi¤inde hastalar›n or-talama puanlar› 52.2±18.1 idi. Yaflam niteli¤i alt alanlar› incelendi¤inde kiflileraras› iliflkiler ala-n›nda ortalama 17.7±8.1; mesleki rol alaala-n›nda ortalama 8.7±4.4; ruhsal bulgular alan›nda orta-lama 20.0±6.5; kiflisel eflya/faaliyet alan›nda or-talama 5.8±2.1 puanlar› bulundu. Kad›n ve er-kek hastalar›n yaflam niteli¤i puanlar› karfl›laflt›-r›ld›¤›nda, 2 grubun yaflam niteli¤i aç›s›ndan farkl› olmad›¤› görüldü (Tablo 3).
Hastalar›n yetiyitiminin en fazla görüldü¤ü alan yaflam faaliyetleri ortalama 46.8±29.7 ala-n›yken, yetiyitiminin en düflük oldu¤u alan ha-reket etme, bir yerden bir yere gitmeydi. Hasta-lar›n insan iliflkileri alan›nda yetiyitimi ortala-mas› 40.1±28.2’yken, toplumsal yaflama kat›l›m alan›nda yetiyitimi ortalamas› 42.9±18.4 olarak
Tablo 1. Çal›flmaya dahil edilen hastalar›n klinik özellikleri.
Bafllang›ç yafl› (ort.) Hastal›k süresi (ort.) (y›l) Klinik tip Dezorganize Paranoid Farkl›laflmam›fl Rezidüel Sigara Düzenli kullan›yor Kullanm›yor ‹ntihar giriflimi olan Ailede psikiyatrik bozukluk
öyküsü olan Kad›n N (%) 25.8 (8.4) 11.9 (11.2) 5 (27.8) 7 (38.9) 2 (11.1) 4 (22.2) 4 (22.2) 14 (77.8) 4 (22.2) 7 (38.9) Erkek N (%) 21.7 (5.8) 11.9 (12.3) 2 (6.3) 14 (43.8) 11 (34.4) 5 (15.6) 15 (46.9) 17 (53.1) 11 (34.4) 9 (28.1) Toplam N (%) 23.1 (7.0) 11.9 (10.7) 7 (14) 21 (42) 13 (26) 9 (18) 19 (38) 31 (62) 15 (30) 16 (32)
Tablo 2. Çal›flmaya dahil edilen hastalar›n psikiyatrik test so-nuçlar›. KPDÖ PANNS Pozitif Negatif Genel Toplam CfiDÖ LSAÖ Kayg› Kaç›nma Kad›n Ort. (SS) 30.8 (15.0) 13.9 (4.3) 19.7 (8.9) 32.1 (8.1) 66.3 (16.8) 5.8 (6.5) 53.9 (16.7) 49.4 (16.8) Erkek Ort. (SS) 31.9 (10.0) 15.5 (4.5) 16.2 (5.2) 33.0 (6.7) 64.0 (11.3) 5.7 (6.4) 53.7 (15.1) 50.5 (13.8) Toplam Ort. (SS) 31.54 (11.90) 14.9 (4.4) 17.6 (7.0) 32.6 (7.2) 64.9 (13.6) 5.7 (6.3) 53.7 (15.5) 50.1 (14.7) p 0.76 0.24 0.15 0.70 0.59 0.03 0,96 0,81 t -0.31 -1.19 1.48 -0.39 0.54 0.98 0.48 -0,24 KPDÖ: K›sa Psikiyatrik Derecelendirme Ölçe¤i; PANNS :Pozitif Negatif Belirtiler Ölçe¤i; CfiDÖ: Calgary fiizofrenide Depresyon Ölçe¤i, LSAÖ: Liebowitz Sosyal Anksiyete Ölçe¤i
bulundu. Kad›n ve erkek hastalar›n yetiyitimleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda, 2 grubun yetiyitimi aç›s›n-dan farkl› olmad›¤› görülmüfltür (Tablo 4).
Hastalar›n ekonomik durumu ile yaflam kalitesi-nin bütün alanlar› aras›nda pozitif yönde kore-lasyon saptand›. Hastal›¤›n bafllang›ç yafl› ile mesleki rol, kiflisel eflya/faaliyet puanlar› aras›n-da pozitif iliflki oldu¤u görüldü. Di¤er de¤iflken-lerle yaflam kalitesi puanlar› aras›nda iliflki bu-lunmad› (Tablo 5).
Hastalar›n, KPDÖ puanlar›n›n genel olarak, ya-flam kalitesi ile iliflkili oldu¤u görüldü. KPDÖ
puan›n›n, yaflam kalitesinin tüm alanlar› ile ne-gatif yönde iliflkili oldu¤u saptand›. PANSS po-zitif belirti puanlar› ile yaflam kalitesi aras›nda anlaml› bir iliflki görülmezken, negatif belirti puanlar›n›n yaflam kalitesinin tüm alanlar› ile anlaml› derecede negatif yönde iliflkili oldu¤u saptand›. Ayn› flekilde PANNS genel psikopato-loji puan› ile yaflam kalitesi puanlar›n›n tümü aras›nda negatif iliflki bulundu. Hastalar›n CfiDÖ ile ölçülen depresyon düzeyleri ile kiflile-raras› iliflkiler, ruhsal bulgular ve toplam yaflam kalitesi puanlar› aras›nda anlaml› negatif iliflki oldu¤u tespit edildi. Yaflam niteli¤inin kiflilera-ras› iliflkiler alan› puan›n›n içgörü puan› ile
po-Tablo 3. fiizofreni hastalar› için yaflam niteli¤i ölçe¤i.
Kiflileraras› iliflkiler Mesleki rol Ruhsal Bulgular Kiflisel Eflya/Faaliyet Toplam Kad›n Ort (SS) 16.4 (9.5) 9.7 (4.1) 19.3 (8.4) 5.7 (2.5) 51.1 (23.2) Erkek Ort (SS) 18.5 (7.3) 8.2 (4.5) 20.3 (5.2) 5.8 (1.9) 52.8 (14.9) Toplam Ort (SS) 17.7 (8.1) 8.7 (4.4) 20.0 (6.5) 5.8 (2.1) 52.2 (18.1) p 0.39 0.26 0.63 0.93 0.77 t -0.87 1.13 -0.49 0.10 -0.29 Tablo 4. Dünya Sa¤l›k Örgütü yetiyitimi ölçe¤i.
Alanlar
Anlama ve iletiflim kurma
Hareket etme, bir yerden bir yere gitme Kendine bak›m
‹nsan iliflkileri Yaflam faaliyetleri Toplumsal yaflama kat›l›m Toplam Kad›n Ort (SS) 41.7 (37.1) 20.8 (26.6) 23.6 (27.7) 44.8 (31.2) 45.8 (31.8) 39.6 (20.1) 36.5 (23.4) Erkek Ort (SS) 41.7 (23.7) 20.0 (21.5) 21.7 (24.6) 37.5 (26.4) 47.4 (28.9) 44.8 (17.4) 37.4 (17.1) Toplam Ort (SS) 41.7 (28.9) 20.3 (23.2) 22.4 (25.5) 40.1 (28.1) 46.8 (29.7) 42.9 (18.4) 37.1 (19.4) p 1.0 0.90 0.80 0.38 0.86 0.34 0.89 t 0.0 0.12 0.26 0.88 -0.18 -0.97 -0.14
Tablo 5. Yaflam kalitesi ile sosyodemografik özelliklerin iliflkisi.
Yafl Cinsiyet Medeni durum E¤itim durumu Ekonomik durum Sosyal destek Hastal›k bafllang›ç yafl› Hastal›k süresi ‹ntihar öyküsü Aile öyküsü r -0.042 0.121 0.052 0.161 0.296 -0.379 0.205 -0.179 -0.021 -0.085 p 0.774 0.401 0.719 0.264 0.037 0.007 0.162 00.224 0.884 0.586 r -0.042 0.121 0.052 0.161 0.296 -0.379 0.205 -0.179 -0.021 -0.085 p 0.774 0.401 0.719 0.264 0.037 0.007 0.162 00.224 0.884 0.586 r -0.042 0.121 0.052 0.161 0.296 -0.379 0.205 -0.179 -0.021 -0.085 p 0.774 0.401 0.719 0.264 0.037 0.007 0.162 00.224 0.884 0.586 r -0.042 0.121 0.052 0.161 0.296 -0.379 0.205 -0.179 -0.021 -0.085 p 0.774 0.401 0.719 0.264 0.037 0.007 0.162 00.224 0.884 0.586 r -0.042 0.121 0.052 0.161 0.296 -0.379 0.205 -0.179 -0.021 -0.085 p 0.774 0.401 0.719 0.264 0.037 0.007 0.162 00.224 0.884 0.586 Kiflileraras›
zitif; LSAÖ kayg› ve kaç›nma puanlar› ile nega-tif yönde iliflkili oldu¤u bulundu. Hastalar›n top-lam yaftop-lam kalitesi, kiflisel eflya/faaliyet alan› puanlar›n›n içgörü puan› ile pozitif yönde iliflki-li oldu¤u bulundu (Tablo 6).
Yaflam kalitesinin yetiyitimi ile iliflkisi incelen-di¤inde, yetiyitiminin hareket etme, bir yerden bir yere gitme alan› d›fl›ndaki tüm alanlar›n›n yaflam kalitesinin tüm alanlar›yla negatif olarak anlaml› iliflkili oldu¤u saptand›. Yetiyitiminin hareket etme, bir yerden bir yere gitme alan pua-n› yaflam kalitesinin kiflileraras› iliflkiler alapua-n› ve toplam yaflam kalitesi puan› ile negatif iliflkili bulundu. Toplam yetiyitimi ile yaflam kalitesi-nin tüm alanlar› aras›nda negatif yönde oldukça anlaml› bir iliflki görüldü (Tablo 7).
TARTIfiMA
fiizofreni uzun y›llard›r nüks ve düzelmelerle seyreden, ancak sürekli iyilik veya tam iyileflme için çok az umut veren kronik bir hastal›k olarak tan›mlanmaktad›r. Bugüne kadar flizofreninin farmakolojik tedavisi esas olarak yinelemenin önlenmesi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Ancak, far-makolojik ve psikososyal yaklafl›mlardaki gelifl-meler, tedavi sonuçlar›na iliflkin daha büyük beklentilerimizin oluflmas›na neden olmufltur. Çal›flmalar art›k yaflam kalitesi ve ifllevsellikte daha uzun dönemli ve fonksiyonel düzelmelerin olabilece¤ini göstermektedir.
Çal›flmam›z›n sonucunda kad›n ve erkeklerin yaflam kalitesi ve yetitimleri aras›nda fark
bu-Tablo 6. Yaflam kalitesi ile psikopatolojik de¤iflkenler aras›ndaki korelasyonlar.
KPDÖ PANSS Pozitif Negatif Genel Toplam CfiDÖ ‹çgörü de¤erlendirme ölçe¤i LSAÖ Kayg› Kaç›nma r -0.679 -0.103 -0.752 -0.557 -0.697 -0.387 0.445 -0.429 -0.386 p <0.0001 0.490 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.007 0.001 0.002 0.006 r -0.420 0.033 -0.321 -0.369 -0.305 -0.184 0.153 0.070 0.171 p 0.002 0.826 0.028 0.012 0.040 0.212 0.290 0.633 0.240 r -0.589 -0.095 -0.704 -0.540 -0.664 -0.350 0.476 -0.215 -0.142 p <0.0001 0.527 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.015 <0.0001 0.139 0.329 r -0.528 0.018 -0.670 -0.390 -0.505 -0.105 0.398 -0.022 0.048 p <0.0001 0.903 <0.0001 0.007 <0.0001 0.477 0.004 0.879 0.742 r -0.677 -0.070 -0.745 -0.576 -0.681 -0.358 0.452 -0.257 -0.179 p <0.0001 0.640 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.013 0.001 0.075 0.217 Kiflileraras›
iliflkiler Mesleki rol bulgularRuhsal eflya/faaliyetKiflisel Toplam yaflamkalitesi
KPDÖ: K›sa Psikiyatrik Derecelendirme Ölçe¤i; PANNS: Pozitif Negatif Belirtiler Ölçe¤i; CfiDÖ: Calgary fiizofrenide Depresyon Ölçe¤i, LSAÖ: Liebowitz Sosyal Anksiyete Ölçe¤i.
Tablo 7. Yaflam kalitesi ile yetiyitimi alanlar› aras›ndaki korelasyon.
Anlama ve iletiflim kurma
Hareket etme, bir yerden bir yere gitme Kendine bak›m
‹nsan iliflkileri Yaflam faaliyetleri Toplumsal yaflama kat›l›m Yetiyitimi toplam› r -0.505 -0.338 -0.403 -0.646 -0.471 -0.393 -0.595 p <0.00011 0.016 0.004 <0.00011 0.001 0.005 <0.0001 r -0.340 -0.223 -0.321 -0.127 -0.329 -0.361 -0.363 p 0.016 0.120 0.023 0.379 0.020 0.010 0.010 r -0.487 -0.226 -0.372 -0.530 -0.501 -0.411 -0.548 p <0.00011 0.114 0.008 <0.00011 <0.00011 0.003 <0.0001 r -0.399 -0.227 -0.459 -0.31 -0.367 -0.251 -0.424 p 0.004 0.113 0.001 0.028 0.009 0.078 0.002 r -0.529 -0.312 -0.444 -0.545 -0.512 -0.439 -0.599 p <0.0001 0.027 0.001 <0.0001 <0.0001 0.001 <0.0001 Kiflileraras›
lunmam›flt›r. Daha önce yap›lan bir çal›flma ka-d›nlar›n erkeklere göre sosyal uyumunun daha iyi oldu¤unu fakat bunun yaflam kalitesinde da-ha fazla doyuma yol açmad›¤›n› belirtmifltir (30).
Vandiver Amerika Birleflik Devletleri, Kanada ve Küba’daki flizofreni hastalar›n› karfl›laflt›ra-rak yapt›¤› çal›flmas›nda Kanadal› kad›nlar›n sosyal iliflkilerde ve yaflam kalitesinde daha yüksek puanlar ald›¤›n›, bunun Küba’da tam tersi oldu¤unu ve Amerika Birleflik Devletle-ri’nde ise cinsiyetler aras›nda fark olmad›¤›n› söylemifltir (31).
Çal›flmam›zda yafl, cinsiyet, medeni durum, e¤i-tim durumu, çal›flma ve ekonomik durum gibi faktörler ile hastalar›n yaflam kalitesi aras›nda bir ba¤lant› saptanmam›flt›r. Ülkemizde gerçek-lefltirilen bir çal›flmada benzer fleklide cinsiyet, medeni durum, gelir, meslek gruplar›, yafl, e¤i-tim y›l›n›n yaflam kalitesi ile iliflkili olmad›¤› söylenmifltir(32). ‹talya’da yap›lan bir baflka
ça-l›flmada da yaflam kalitesinin yafl, hastal›¤›n bafl-lang›ç yafl›, süresi ve cinsiyet gibi sosyodemog-rafik etkenlerden ba¤›ms›z oldu¤u belirlenmifltir
(7). Sosyodemografik de¤iflkenlerin yaflam
kali-tesi ile iliflkisi konusunda literatürde tam bir gö-rüfl birli¤ine var›lmad›¤› görülmektedir.
Çal›flmam›zda klinik de¤iflkenler incelendi¤in-de, hastal›¤›n süresiyle bir ba¤lant› kurulamaz-ken, hastal›¤›n bafllang›ç yafl› ile yaflam kalitesi-nin mesleki rol ve faaliyet alanlar› ile negatif korelasyon gösterdi¤i saptanm›flt›r. Bu erken bafllang›çl› hastalar›n hastal›¤›n süresinden ba-¤›ms›z olarak yaflam kalitesini olumsuz olarak etkiledi¤ini göstermektedir.
fiizofreni hastalar›nda yap›lan çal›flmalarda psi-kopatoloji düzeyleri ile yaflam kalitesi aras›nda ters iliflki oldu¤u söylenmektedir(5,6). Baz›
ça-l›flmalar hem pozitif hem de negatif belirtilerin yaflam kalitesine olumsuz etkisinin oldu¤unu
bildirmekle birlikte baz› çal›flmalar özellikle ne-gatif belirtilerin yaflam kalitesine olumsuz etki-sinin oldu¤unu vurgulamaktad›r (7,8,9,10).
Çal›fl-mam›zda pozitif belirti düzeyi ile yaflam kalite-si puanlar› aras›nda iliflki bulunmazken, negatif belirti düzeyinin yaflam kalitesi puanlar› ile ters iliflkili oldu¤u belirlenmifltir. Bu bulgumuz lite-ratürde yayg›n olarak bildirilen yaflam kalitesi-nin negatif belirtilerle iliflkili oldu¤u görüflünü desteklemektedir (7,32-34).
fiizofreni hastalar›nda depresyonun yaflam kali-tesine negatif yönde etkisi oldu¤u çeflitli çal›fl-malarca ortaya konulmufltur (4,35). Lehman
flid-detli psikiyatrik bozuklu¤u olan hastalarda dep-resyon düzeyi ve yaflam kalitesi aras›nda negatif bir iliflki oldu¤unu kaydederken; Koivumma-Honkanen ve ark., depresyonu psikiyatrik hasta-larda yaflam doyumunu etkileyen en güçlü de-¤iflken olarak tan›mlam›flt›r (12,36). Yap›lan
ça-l›flmalarla uyumlu olarak çal›flmam›z, depres-yon düzeyinin yaflam kalitesi ile negatif yönde korelasyon gösteren de¤iflkenler oldu¤unu orta-ya koymufltur (12,35).
Birçok çal›flma zay›f içgörünün yaflam kalitesini negatif yönde etkiledi¤ini bildirmifltir (37-39).
‹ç-görü bozuklu¤unun stresle bafletme mekanizma-lar›n› bozarak hastan›n ifllevselli¤ini etkiledi¤i öne sürülmüfltür (40). Ayr›ca, içgörü bozuklu¤u
hastan›n ilaç ve psikososyal tedavilere uyumunu bozarak ifllevselli¤inin bozulmas›na neden olabi-lir. Bizim çal›flmam›z›n sonuçlar› da hastalar›n içgörü seviyesi ile yaflam kalitesinin iliflkili oldu-¤unu göstermektedir. ‹çgörü ile yaflam kalitesi-nin kiflileraras› iliflkiler, ruhsal bulgular, kiflisel eflya, faaliyet ve toplam yaflam kalitesi puanlar› aras›nda negatif iliflki bulunmufltur.
Sosyal anksiyete, flizofreni hastalar›nda s›k kar-fl›lafl›lan bir komorbiditedir (41,42).
kay-g› ve kaç›nma puanlar› ile yaflam kalitesi kiflile-raras› iliflkiler altölçe¤i aras›nda anlaml› bir ne-gatif korelasyon görülmüfltür. Bu bulgular, has-talar›n yaflam kalitesinin iyilefltirilmesinde sos-yal anksiyetelerinin de hedeflenmesi gerekti¤ini göstermektedir.
Çal›flmam›zda, genel olarak, yetiyitiminin tüm alanlar› ile yaflam kalitesinin tüm alanlar› ara-s›nda güçlü bir iliflki oldu¤u tespit edilmifltir. Fi-ziksel hastal›klarda yetiyitiminin yaflam kalitesi-ne olumsuz etki yapt›¤›, yetiyitimi kalitesi-ne kadar faz-la ise yaffaz-lam kalitesinin o kadar kötü oldu¤u söylenmektedir(43). Ancak, ruhsal
bozukluklar-da yetiyitimi yaflam kalitesi aras›nbozukluklar-da iliflki yete-rince araflt›r›lmam›fl bir konudur. fiizofreni has-talar›nda ifllevsellik düzeyinin yaflam kalitesine etkili faktörlerden oldu¤u söylenmifltir (44).
Benzer olarak Patterson ve ark. ve McKibbin ve ark. flizofreni hastalar›nda yetiyitimi, günlük ya-flam aktiviteleri ve yaya-flam kalitesi aras›nda güç-lü bir ba¤lant› oldu¤unu söylemifltir(45,46).
Ve-rilerimiz kronik fiziksel hastal›klarda oldu¤u gi-bi kronik gi-bir ruhsal hastal›k olan flizofreni de de yetiyitiminin yaflam kalitesini olumsuz olarak etkiledi¤ini göstermifltir. Bu noktada yaflam ka-litesini artt›rman›n bir yolu ve belki de en önem-li yolu yetiyitiminin azalt›lmas› olacakt›r.
SONUÇ
fiizofrenide yaflam kalitesinin özellikle negatif belirtiler olmak üzere flizofreni belirtileri ve ye-tiyitimi düzeyleri ile iliflkili oldu¤u belirlen-mifltir. fiizofreni hastalar›n›n tedavisinde ve ya-flam kalitesinin artt›r›lmas›nda bu etkenler göz önünde bulundurulmal›d›r.
KAYNAKLAR
1. Fidaner H, Elbi H, Fidaner C ve ark: Yaflam kalitesinin ölçülmesi, WHOQOL-100 ve WHOQOL-BREF. 3P Dergisi 7(Ek 2):3-66, 1999.
2. Bullinger M, Hasford J: Evaluating quality of life me-asures for clinical trials in Germany. Control Clin Tri-als 12:91-105, 1991.
3. Katschnig H: Schizophrenia and quality of life. Acta Psychiatr Scand 102(Suppl 407):33-37, 2000. 4. Bobes J, Garcia-Portilla MP: Quality of Life in
schi-zophrenia. In: Katsching H, Freeman H, Sartorius N (editors). Quality of Life in Mental Disorders. John Wiley&Sons Ltd, West Sussex, 153-167, 2006. 5. Kaiser W, Priebe S, Hoffmann K ve ark: Subjective
quality of life in patients with chronic schizophrenia, Nervenarzt 67:572-582, 1996.
6. Kaiser W, Priebe S, Barr W ve ark: Profiles of subjec-tive quality of life in schizophrenic in- and out-patient samples. Psychiatry Research 66:153-166, 1997. 7. Carpiniello B, Lai GL, Pariante CM ve ark: Symptoms,
standards of living and subjective quality of life: a comparative study of schizophrenic and depressed out-patients. Acta Psychiatr Scand 96:235-241, 1997. 8. Kasckow JW, Twamley E, Mulchahey JJ ve ark:
He-alth-related quality of well-being in chronically hospi-talized patients with schizophrenia: comparison with matched outpatients. Psychiatry Res 103:69-78, 2001. 9. Karow A, Moritz S, Lambert M ve ark: PANSS
syndromes and quality of life in schizophrenia. Psychopathology 38:320-326, 2005.
10. van de Willige G, Wiersma D, Nienhuis FJ ve ark: Changes in quality of life in chronic psychiatric pati-ents: a comparison between EuroQol (EQ-5D) and WHOQoL. Qual Life Res 14:441-451, 2005. 11. Heider D, Angermeyer MC, Winkler I ve ark: A
pros-pective study of Quality of life in schizophrenia in three European countries. Schizophr Res 93:194-202, 2007
12. Lehman AF: The effects of psychiatric symptoms on quality of life assessments among the chronic mentally ill. Eval Prog Plann 6:143-151, 1983.
13. Sullivan G, Wells KB, Leake B: Clinical factors asso-ciated with better quality of life in a seriously mentally ill population. Hosp Community Psychiatry 43(8):794-798, 1992.
14. Bones J, Gonzalez MP, Wallace DH ve ark: Saiz Qua-lity of life instruments in schizophrenia: a comperative study Eur Psychiatry 11(Suppl):228, 1996.
15. Heinrichs DW, Hanlon TE, Carpenter WT: The quality of life scale: an instrument for rating the schizophrenic deficit syndrome. Schizophr Bull 10:388-398, 1984. 16. Soygür H, Aybafl M, H›nçal G ve ark: fiizofreni
hasta-lar› için yaflam nitelikleri ölçe¤i: Güvenirlik ve yap›sal geçerlik çal›flmas›. Düflünen Adam Psikiyatri ve Nöro-lojik Bilimler Dergisi 13:204-210, 2000.
17. Overall JE, Gorham DR: The brief psychiatric rating scale. Psychol Rep 10:799-812, 1962.
18. Soykan Ç: Institutional differences and case typically related to diagnosis, symptom severity, prognosis and treatment, Uzmanl›k tezi: ODTÜ Klinik Psikoloji Bö-lümü, Ankara 1990.
19. Kay SR, Fiszbein A, Opler LA ve ark: The positive and negative syndrome scale (PANSS) for schizophrenia. Schizophr Bull 13:261-276, 1987.
20. Kostako¤lu (An›l) AE, Batur S, Tiryaki A ve ark: Po-zitif ve Negatif Sendrom Ölçe¤inin (PANSS) Türkçe Uyarlamas›n›n Geçerlilik ve Güvenilirli¤i. Türk
Psiko-loji Dergisi 14:23-32, 1999.
21. Addington D, Addington J, Maticka-Tyndale E: Speci-ficity of the Calgary Depression Scale for schizophre-nics. Schizophr Res 11:239-244, 1994.
22. Aydemir Ö, Esen Danac› A, Deveci A ve ark: Calgary fiizofrenide Depresyon Ölçe¤i’nin Türkçe versiyonu-nun güvenilirli¤i ve geçerlili¤i. Nöropsikiyatri Arflivi 37:82-86, 2000.
23. World Health Organisation WHO Disability Assess-ment Schedule-II (WHO-DAS-II), 1999.
24. Worl Health Organisation, ICIDH-2 Beta-1 draft for fi-eld trials, WHO, Cenevre, 1997.
25. Ulu¤ B, Ertu¤rul A, Gö¤üfl A ve ark: Yetiyitimi De¤er-lendirme Çizelgesinin (WHO-DAS-II) fiizofreni Has-talar›nda Geçerlilik ve Güvenilirli¤i. Türk Psikiyatri Dergisi 12:121-130, 2001.
26. David AS: Insight and Psychosis. Br J Psychiatry 156:798-808, 1990.
27. Arslan S, Günay K›l›ç B, Karak›l›ç H ve ark: ‹çgörü-nün Üç Bileflenini De¤erlendirme Ölçe¤i: güvenirlik ve geçerlik çal›flmas›. Türkiye’de Psikiyatri 3:17-24, 2001.
28. Liebowitz MR: Social phobia. Mod Probl Pharma-copsychiatry 22:141-173, 1987.
29. Dilbaz N: Liebowitz Sosyal Kayg› Ölçe¤i Geçerlilik ve Güvenirli¤i. 37. Ulusal Psikiyatri Kongresi, 2001. 30. Röder-Wanner UU, Oliver JPJ, Priebe S: Does quality
of life differ in schizophrenic women and men? An empirical study. Int J Soc Psychiatry 43:129-143, 1997.
31. Vandiver VL: Quality of life, gender and schizophreni-a: a cross-national survey in Canada, Cuba and USA. Community Ment Health J 34:501-522, 1998. 32. Örsel S, Akdemir A, Özel S: fiizofrenide yaflam
kalite-si: Depresyon, anksiyete ve negatif belirtilerin etkileri. 3P Dergisi 11:25-34, 2003.
33. Huppert JD, Weiss KA, Lim R ve ark: Quality of life in schizophrenia: Contributions of anxiety and depres-sion. Schizophr Res 1:171-180, 2001.
34. Fitzgerald PB, Williams CL, Corteling N ve ark: Sub-ject and observer-rated quality of life in schizophrenia.
Acta Psychiatr Scand 103:387-392, 2001.
35. Conley RR, Ascher-Svanum H, Zhu B ve ark: The bur-den of depressive symptoms in the long-term treatment of patients with schizophrenia. Schizophr Res 90:186-197, 2007.
36. Koivumma-Honkanen HT, Viinamäki H, Honkanen R ve ark: Correlates of life satisfaction among psychiat-ric patients. Acta Psychiatr Scand 94:372-378, 1996. 37. Lysaker PH, Bryson GJ, Bell MD: Insight and work
performance in schizophrenia. J Nerv Ment Dis 190:142-146, 2002.
38. Ritsner M: Prediciting changes in domain-spesific qua-lity of life of schizophrenia patients. J Nerv Ment Dis 191:287-294, 2003.
39. Roe D, Kravetz S: Different ways of being aware of a psychiatric disability: a multifunctional narrative ap-proach to insight into mental disorder. J Nerv Ment Dis 191:417-424, 2003.
40. Warner R, Taylor D, Powers M ve ark: Acceptance of the mental illness label by psychotic patients: effects on functioning. Am J Orthopsychiatry 9:389-409, 1989.
41. Pallanti S, Quercioli L, Hollander E: Social anxiety in outpatients with schizophrenia: a relevant cause of di-sability. Am J Psychiatry 161:53-58, 2004.
42. Huppert JD, Smith TE: Anxiety and schizophrenia: the interaction of subtypes of anxiety and psychotic symp-toms. CNS Spectr 10:721-731, 2005.
43. Bostan EE, Borman P, Bodur H ve ark: Functional di-sability and quality of life in patients with ankylosing spondylitis. Rheumatol Int 23:121-126, 2003. 44. Norman RM, Malla AK, McLean T ve ark: The
relati-onship of symptoms and level of functioning in schi-zophrenia to general wellbeing and the Quality of Life Scale. Acta Psychiatr Scand 102:303-309, 2000. 45. Patterson TL, Moscona S, McKibbin CL ve ark:
Soci-al skills performance assessment among older patients with schizophrenia. Schizphr Res 48:351-360, 2001. 46. McKibbin C, Petterson TL, Jeste DV: Assessing
disa-bility in older patients with schizophrenia: results from the WHODAS-II. J Nerv Ment Dis192:405-413, 2004.
