dinbilimleri
Akademik
Ara~t1rmaDergisi
ISSN: 1303-9199
dinbilimleri
Akademik Arap1rma Dergisi
Kur'an Baglammda ~eytanm insan Dzerinde Etkin Rol Oynama Yiintemi
Bahattin Dartma
Muslumanlarm Fethedilen Topraklarda Mevcut Gayri islam Mabetlere Yakla:;;1m1
Yllmaz Can - Metin Y1lmaz Kur'an'da irade-Azm ve TevekkUl
HayatiAydm
Arap Edebiyatmda Beraat-i istihlal Sanati Ali Bulut
Nahiv Terimlerinin Ortaya ¢1kI:;; Sureci Ali Bulut
Hadisler I:;;1gmda Hz. Peygamber'in Resim ve Heykele Baki:;;1 Ali <;olak
islam 6ncesi Arap Toplumunun Tann Tasavvuru ve Bu Tasavvurun islam'm Tann Tasavvuruna Etkisi Sorunu
Resul Oztiirk
Turkiye'de Din Psikolojisi Alamnda Lisansustu Tezler (1963-2008) Dzeri-ne Bibliyografik Bir <;ah:;;ma
ilker Yenen - Abdulvahid Sezen Macaristan'da Arap Dili Ara:;;trrmalannm Tarihi
Miklos Maroth / <;ev.: Zafer K1z1kh Kur' an Ve Bilim: Hermeneutik Bir Yakla:;;1m Massimo Campanini / <;ev.: Abdurrahman Ate!? Arami Dillerin Kadim iran Betiklerine Bagh Kiikleri:
Man den El Y az1smm Kiikeni
Charles G. Haberl I <;ev.: Mehmet Sait Toprak inan9la ilgili Yararc1 ve Kamtsal Nedenleri Tartma
Andrew Reisner/ <;ev.: Siileyman Aydm
Dinbilimleri Akademik Ara~tirma Dergisi
Journal of Academic Researches in Religious Sciences
Editor I Edior in Chief
Yavuz UNAL
Editor Yardunc1s1 / Associate Editor
Muhittin DUZENLi
Yaz1 i!ileri Miidiirii I Associate Editor
Tahir ULUc;:
Yaym Koordinatorii/Correspondence coordinator
Hasan Ats1z
Yaym Kurulu /Editorial Board
YavuzONAL
Muhittin DUZENLi, Hasan ATSIZ, Hali! ibrahim $iM$EK
Tasarim & Mizanpaj/Journal Desing
Muhittin DUZENLi
iletisim Adresi/Mail address
Mail: P.K
E-mail: dergi(iildinbilimleri.com
ISSN: 1303-9199
Hakem & Damsma Kurulu/Referee & Advisory Board
J\dnan Demircan (Prof. Dr.), Ahmel ishak Dcmir (Yrd. Doc;. Dr.), J\hmct Saim Antan (DoG. Dr.), J\li R1za Aydm (Doc;. Dr.), Alim Y1lchz (Yrd.Doc;. Dr.), Bahattin Dartma (Prof. Dr.Dr.), Bayram J\kdogan (Yrd. D0<;. Dr.), Benjamin Fortna (Prof. Dr.), Burhanettin Tatar (Prof. Dr.),
Bunyamin Erul (Prof. Dr.), Celal Tarak~'.l (Prof.Dr), Celal Turcr (DoQ. Dr.), Cemal Aglfman (DoQ.Dr.), Cuneyl Eren (DoQ. Dr.), Dursun Ali Tokel (D0<;. Dr.), Ejder Okumu§ (Doc;. Dr.),
Ekrem Sankc;mglu(Prof.Dr.), Erdin<; Ahath (DoQ. Dr.)Erhan Yetik (Prof.Dr), Erkan Pen>embe (Doc;. Dr.), HaJil Apaydm (Yrd. Doc;. Dr.), Halil ibrahim $im~ek (Yrd.Doc;. Dr.),
Hayati Yilmaz (Yrd. Doc;. Dr.), Hidayet Aydar (Doc;. Dr.), Huseyin Aydm (Prof.Dr), ishak Ozgel (Yrd.Doc;. Dr.), Kadir Ozkiise (D0<;. Dr.), Kemal Ataman (Yrd. Doc;. Dr.),
Kenan Ayar (Yrd. Doc;. Dr.)M. Dogan Karaco:,kun (Yrd. Doc;. Dr.),
Mahfuz Siiylemez (Doc;. Dr.), Mehmet Ali Kirman (Doc;. Dr.), M. Dursun Erdem (Doc;. Dr.), Mehmet E':!'in Ozaf,,ar (Prof. Dr.), Mehmet Okuyan (Prof. Dr.), Mevlut Uyamk (Prof.Dr.), Muharrem Ocalan (Yrd. Doc;. Dr.), Muhsin Koc;ak (Prof. Dr.), Mustafa Ahci (Yrd. Doc;. Dr.),
Mustafa Fayda (Prof. Dr.), Mustafa Kiiylu (Prof. Dr.), Mustafa Simmoglu(Doc;. Dr), Naci Kula (Yrd. Doc;. Dr.), Nevzat Tarti (Doc;. Dr.), Nihat Dalgm (Prof. Dr.),
Osman J\ydmh (Doc;. Dr.), Osman Gilner (Prof. Dr.), Osman $ahin (Dr.), R1za Ogra~ (Yrd. Doc;. Dr.), Salih Karacabey (Doc;. Dr.), Selahattin Polat (Prof.Dr.), Selc;uk Crn\kun (Doc;. Dr.), Selim Eren (Yrd.Doc;. Dr.), $evket. Topal (Yrd. Do<;. Dr.),
$ahin KiiktUrk (Yrd.Doc;. Dr.), $uayip Ozdemir (Doc;. Dr.),Tahir UluQ (Dr.), israfil BalcJ (Doc;. Dr.),Talat Sakalh (Prof.Dr), Yavuz Kiikta:, (Doc;. Dr.), Y1lmaz Can (DoQ. Dr), Yusuf Ziya Keskin (DoQ. Dr.), Zeki Karakaya (Doc;. Dr.),
Dinbilimleri Akademik Arm1tzrma Dergisi, hakemlidir. Hakem raporlan: sistemde muhafaza edilmektedir.
Dinbilimleri Alcademik Ara9tznna Dergisi'nde yaymlanan tilm yaz1lann, di!, bilim ve hukuki a\;1dan butiln sorumlulugu yazarlarma, yaym haklan
www .dinbilimleri.com'a aittlr.
Yaymc111111 yaz1h izni olmaks1zm k1smen veya tamamen herhangi bir !iekilde baSJ-lamaz, 9ogalt1lamaz.
Yaym Kurulu dergiye gonderilen yaz1lan yaymlay1p yaymlamamakta serbesttir, giinderilen yaz1lar iade edilmez. Raporlanyla birlikte sistemde muhafaza edilir.
Dinbilimleri Akademik Ara9tzrma Dergisi ii9 ayda bir online olarak
www.dinbilimleri.com/dergi/ adresinde yaymlamr
i<;iNDEKiLER
KUR'AN BAGLAMINDA $EYTANIN iNSAN UZERiNDE ETKiN ROL
OYNAMA YONTEMi 9
Bahattin DARTMA
MUSLUMANLARIN FETHEDiLEN TOPRAKLARDA MEVCUT GAYRi iSLAM
MABETLERE YAKLA$IMI 27
Yilmaz CAN - Metin YILMAZ
KUR'AN'DA iRADE-AZM VE TEVEKKUL _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
Hayati AYDIN
ARAP EDEBiYATINDA BERAAT-i iSTiHLAL SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ 77
Ali BULUT
NAHiV TERiMLERiNiN ORTAYA CIKI$ SURECi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
Ali BULUT
HADiSLER I$IGINDA HZ. PEYGAMBER'iN RESiM VE HEYKELE BAKI$I 105
Ali QOLAK
iSLAM ONCESi ARAP TOPLUMUNUN TANRI TASAWURU VE BU
TASAWURUN iSLAM'IN TANRI TASAWURUNA ETKiSi SORUNU 121
Resul OZTURK
TURKiYE'DE DiN PSiKOLOJiSi ALANINDA LiSANSUSTU TEZLER (1963-2008) UZERiNE BiBLiYOGRAFiK BiR CALI$MA 147
ilker YENEN - Abdulvahid SEZEN
MACARiSTAN'DA ARAP DiLi ARA$TIRMALARININ TARiHi _ _ _ _ _ 179
Miklos MAROTH I Qev.: Zafer KIZIKLI
KUR'AN VE BiLiM: HERMENEUTiK BiR YAKLA$IM _ _ _ _ _ _ _ 191
Massimo Campanini / Qev.: Abdurrahman ATE~
ARAMi DiLLERiN KADiM iRAN BETiKLERiNE BAGLI KOKLERi: MANDEN EL
YAZISININ KOKENi 211
Charles G. Hiiberl / Qev.: Mehmet Sait TOPRAK
iNANCLA iLGiLi YARARCI VE KANITSAL NEDENLERi TARTMA 231
ARAP EDEBiYATINDA BERAAT-i iSTiHLAL SANATI ALi BULUT*
OZET
Bu makalenin amac1, Arap edebiyatmda bedIT sanatlardan birisi olan beraat-i istihlal sanatldir. Makalede bir giri~ten sonra husn-i ibtida kavrammdan bah-sedilmi§, §iirden 6rnekler verilmi§tir. ikinci olarak ise beraat-i istihlal kavram1 ele ahnm1§, §iir ve nesirden misaller verilmi§tir.
Anahtar Kelimeler : bedi', husn-i ibtida, beraat-i istihlal ABSTRACT
The Art "Best Beginning" in the Arabic Literature
This article deals with the art of best beginning in the Arabic literature. The study consists of two parts. The first part examines the art of well beginning. And the examples was presented from Arabic poet. The second part includes the the art of best beginning. Than the examples was presented from Arabic poet and prose.
Key Words: bedi', well beginning , best beginning
Giri!}
Belagat alimleri bir konui;;macmm, etkili ve gilzel bir hitap serdedebilmesi i<;;in sozlerinde u<;; i;;eyde bai;;anh olmas1 gerektigini ifade etmii;;lerdir. Bunlardan birincisi soZU.n girii;;inde, ikincisi cumleler ve anlamlar aras1 ge<;;ii;;te (tahallus) ya da iktibas ve tazmin gibi hususlarda, u9uncusu de soZU. sonlandmrken.1 Bu
ii<; noktaya dikkat eden ki1?i konui;;masmda bal?anh olmui;; de-mektir. Bunlardan birisi noksan olursa da bai;;andan soz edile-mez.
* (Dr.), Ondokuz May1s Dniversitesi ilahiyat Fakiiltesi, Samsun, e-mail: alibulut55@gmail.com ..
Abdunnafi Efendi Adanavi, en-Nef'u'l-Muavvel Terceme-i Telhis ve'l-Mutavvel, istanbul, ts., II, 237; Besyuni Abdulfettah Besyllni, hmu'l-Bedf' Dira.se Tarihiye ve Fenniye li-Usflli'l-Belaga ve Mesaili'l-Bedi', Kahire, 1987, s. 125.
78
i~te bu c;:ah~mada bunlardan ilki, s6z ba~lanndaki guzellik
konusu ele almacaktir. Bir eser ic;:in 6nemli olan hususlardan bi-risi de giri§inin giizel olmas1d1r. Bu ister bir kitap, ister bir maka-le ister bir konu§ma olsun durum aymdir. Aym hususa ~iirde de riayet edilmesi gerekmektedir. $air eger §iirine giizel ve dikkat c;:ekici bir beyitle ba~lam1§sa muhataplar tarafmdan ilgiyle dinle-nir. Yoksa insanlar ilgisiz kahr. Konunun 6nemine binaen bela-gat filimleri de bunu ayn bir ba§hk altmda incelemi§lerdir. Konu-yu husn-i ibtida, husn-i matla', berdat-i istihldl, husn-i istihldlvb.
terimlerle ele alm1§lardir.
a. Husn-i ibtida kavram1
Bir hatibin konu~masma, bir muellifin eserine ya da bir ~ai
rin §iirine ba~larken kulaga tath gelen, dile agir gelmeyen, kapa11-hktan uzak, anlam1 duzgiin ve ortama (muktezay1 hal) uygun s6zlerle giizel bir ba~langic;: yapmasma husn-i ibtidd denir.2 Eger
s6z konusu bir §iirse husn-i ibtida ic;:in aynca matla-1 beytin her iki yans1, sadrulbeyt ile aczulbeyt arasmda da laf1z guzelligi ve anlam bak1mmdan da uygunluk olmas1 gerekmektedir.
Cahiliye ~airleri arasmda husn-i ibtiday1 en giizel eda eden §air olarak imruu'l-Kays (6.m.540) en ba§ta zikredilmektedir. Onun muallakasmm matlai olan ~u beyti de bu sanatm en giizel misalleri arasmda yerini alm1§tir3:
~·.: J '·'.JJI '.' .. ·\11 ~ J"~" ..__,;._ ..
·<; .
~ W"' Y"" . J>' ~ I..> .r.:. .. • : • j-') , . "; I..> .r' " ~ " . "
Arkadm~lar! Durun, sevgiliyi ve yurdunu amp a{jlayalzm Onun diyan Dehul ve Havmel arasznda kumlugun egrilip bit-ti(Ji yerdir.
ibnu'l-Mu'tez (6.296/909) ise husn-i ibtidaya Nabiga ez-Zubyani (o.m.604)'nin §U beytini 6rnek vermi~tir4:
2 Besylini, h.mu'l-Bedi', s. 125.
3 Ebu'l-Ferec el-isfehani, el-Aganf, n§r. Abd Ali Muhenna, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1986, III, 140; ibnu'l-Esir Ebu'l-Feth Ziyauddin Nasrullah b. Muhammed er-Razi e§-~eybani, el-Meselu's-Sair ft Edebi'l-Katib ve'$-$d'ir, n§r. Ahmed el-Hufi, Bedevi Tabane, Kahire, ts., II, 225; Mehmed Zihni Efen-di, el-Kavlu '1-Ceyyid ft $erhi Ebyati 't-Telhis ve $erhayhi ve Hd$iyeti's-Seyyid, istanbul, 1304, s. 533-535, 650.
4 ibn Ebi'l-isba', Tahriru't-Tahbir, s. 168-169; Ebu'l-Ferecel-isfehani, el-Agani,
yS"ifai ~ ~~f
t1
J ~Li~\ ~ ~-#
Umeyme! Beni hem bu zor derde brrakrp,
79
Hem de srkmtrlr ve yrldrzlan yavw;; geceye terk edip, bir de
kmama derdi verme. 5
ibn Ebi'l-isba' (654/1256)'a gore ibnu'l-Mu'tezz'in ise Nabiga ez-Zubyani'nin beytini ornek verip de imruu'l-Kays'm beytini vermemesinin sebebi §Udur: imruu'l-Kays'in beytinde, sadrulbeyt laf1zlar sade, kulaga ho§ ve anlam bak1mmdan da zenginken, aczulbeytinde bu glizellikler yoktur. Beytin iki yans1 arasmdaki bu uyumsuzluktan dolay1 ibnu'l-Mu'tez, husn-i ibtidaya Nabiga ez-Zubyani'nin beytini ornek vermi§tir. Cunkii Nabiga'nm beytinin de lafizlan sade ve kulaga ho§tur. Aynca beytin iki kism1 arasmda da lafiz guzelligi ve anlam yonunden tam bir uyum vardir.6 Mutavvel vb. kaynaklarda da Nabiga ez-Zubyani'nin beytinin imruu'l-Kays'm beytinden daha ustun ol-dugu zikredilmi§tir.7
E§<;a' b. Amr es-Sulemi (o.195/81l)'nin, Harem er-Re§id.in ( o .193 / 809) Rakka· da yaptird1g1 ko§klin yap1h§m1 ku tlamak ic;in soyledigi §U beyti de husn-i ibtidaya glizel bir Ornektir8 :
;~',111.ii.:;,. ....i.. ~
';c '.'
'~... :
1 - ""' .. r J~. ~Bir k6$k ki - uzun omilr ve esenlik onun ilzerine olsun-. Gilnler, gilzelliklerini ilzerine giydirmi$tir.
Husn-i ibtidaya dikkat etmeyen baz1 ~airlerin hukumdarlar tarafmdan cezalandmld1g1 da olmu~tur. Mesela Emevi hukiimda-n Abdulmelik b. Mervan (6.86/705), §air Zu'r-Rumme
Lubabi Lisani'l-Arab, Darn Sadir, Beyrut, ts., I, 19; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu 'l-Ceyyid, s. 651.
5 Y1ld1zlarm yava~hg1, gecenin i;;ok uzun gelmesinden kinayedir.
6 ibn Ebi'l-isba', Tahriru't-Tahbfr, s. 168-169.
7 Abdunnafi Efendi, en-Nef'u'l-Muavvel, II, 237; Besyiini, Bedi', s. 126.
8 ibnu'l-Esir, el-Meselu's-Sair, II, 226-227; es-Subki, Bahauddin Ebu Hamid
Ahmed b. Ali b. Abdulkafi, Anlsu'l-Efrahfi $erhi Telhfsi'l-Miftah, n1,1r. Halil ib-rahim Halil, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, I-II, Beyrut, 2001, I, 140; Mehmed Zih-ni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 652.
80
(6.117 /735)'den kendisine bir beyit okumasm1 ister. 0 da i;;u beytini okur9:
Gozilne ne oldu ki ondan sular akar?
Bunu dinleyen huklimdar "Bilakis senin g6ziin senin" diye-rek kizar. <;unku gozii devamh sulanan huklimdar, i;;iiri kendisi-ne tariz olarak yorumlar ve i;;airi huzurundan kovdurur.
Yine Emevi hukUmdan Hii;;am b. Abdulmelik (6.124/743)'in huzurunda i;;air Ebu'n-Necm el-icli (6.130/747) giinei;;i anlatmak i<;in i;;u beyti okurio:
Hemen hemen sandzr Sanki o ujukta, $a$Z gozdilr
Bu beyti duyunca g6zleri i;;ai;;1 olan hukUmdar hoi;;lanmaz ve i;;airi hapsettirir.
Zaman zaman baz1 mei;;hur i;;airlerin de husn-i ibtidaya dik-kat etmedikleri i<;in tenkit edildikleri olmui;;tur. Mesela Mutenebbi (6.354/965) i;;u matlamdan dolay1 elei;;tirilmii;;tir11 :
l;ii.:;I ~);.;.:ii ~LJ,1 :.;_;. 3 yG ::..,:,i.1 ~} ~\
:1o
~~ ~, ,
Sana hastalzk olarak olilmil $ifa gormen yeter Olilme de temenni olmak yeter.
b. Beraat-i istihlal kavram1
Beraat ifadesi tY. k6klinden bir mastar ve isimdir. t.J-! fiili sozlukte "fazilet ve giizellikte tam olmak, ustun olmak, ustun gelmek" anlamma gelmektedir.12 istihlal ifadesi ise
l1A
k6kunden9 Ebu'l-Ferec el-isfehani, el-Agan~ XII, 48, XVII, 32; Bagdadi, Hizane, I, 22; ibnu'l-Esir, el-Meselu's-Sair, II, 224; Suy(iti, el-Muzhir fi Ulilmi'l-Luga ve Envaiha, n~r. Fuad Ali Mansur, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1998, I, 104, 268; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 657.
10 Bagdadi, Hizane, I, 21; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 657. Mehmed Zihni Efendi bu beytin ibtida olmad1gm1 soyler.
11 Bagdadi, Hizane, I, 22; Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyan b. Kays, Kura'd-Dayf, n~r. Abdullah b. Hamd el-Mansur, Riyad, 1997, I, 182, 250. 12 ibn Manzlir, Ebu'l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim, Lisanu'l-Arab,
Daru Sad1r, Beyrut, ts., VIII, 8; er-Razi, Muhammed b. Ebu Bekir b.
81 istifal kal1bmda bir mastar olup sozluk anlam1 olarak "c;ocugun dogdugu anda bagirarak aglamas1, ba§lamak, yeni aym garun-mesi, yagmurun ilkyagmas1, gozun sulanmas1, her ne olursa ol-sun sesin yilkselmesi" gibi anlamlara gelmektedir.13
Beraat-i istihlalin terim anlanu da sozluk anlamlanyla ili§-kilidir. Bir terim olarak beraat-i istihlal ifadesi, naz1m ve nesirde maksada ve muhtevaya i§aret eden kelime ve deyimlerin yard1-miyla konuya ilgi c;ekici gilzel bir ush1pla ba§lama sanatldir. 14 "Konu§an kimsenin, konu§masmm tamammda; ya da bir muelli-fin, eserin muhtevasmda neden bahsedecegine i§aret eden bir mana ile ba§lamas1" vb. §ekillerde tarif edilmi§tir.1s Kisaca "Mak-sada uygun bir giri§ yapmak" §eklinde tarif edilebilir. Beraat ve istihlfil lafzmm lugat anlammdan hareketle bu sanata beraat-i istihlfil denmi§tir. Kavramm sozlUk ve terim anlamlar1 birbirine uygundur. <:;unkU yeni dogan bir be begin yilksek sesle aglamas1-na istihlfil dendigi gibi, §air de duygulanm dile getirmek ic;in ilk once sesini yilkseltir. Hilale de insanlar onu gorunce yilksek ses-le bagird1klan ic;in bu ad verilmi§tir .16
Bu sanata berdat-i matla', iibtidd, i matla', husn-i husn-ifthusn-itdh, husn-ilmd' gibi isimler de verilir.17 Beraat-i istihlfilde bir §air ya da muellifin esas maksadm1 zikretmeden dile getirdigi soze te:;bfb
denirken, bu te§bibden bir munasebet bularak maksada gec;me-sine tahallus, herhangi bir munasebet kurmadan maksadma
ge-Abdulkadir, Muhtaru's-S1hah, nf?r. Mahmud Hatlr, Mektebetu Lubnan Na§irun, Beyrut, 1995/1415, s. 20.
13 ibn Manzllr, Lisanu'l-Arab, XI, 702.
14 Nasrullah Hac1muftuoglu, "Beraat-i istihlal" mad, DM, V, 470.
15 Bagdadi, Hizane, I, 31; Ebu'l-Baka Eyyub b. Musa el-Huseyni el-Kefevi, el-Kulliyyat, n§r. Adnan Dervi§, Muhammed el-Mudari, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, 1993, s. 244; Curcani, Ta'rifat, n§r. Ibrahim el-Ebyari, Daru'l-Kutubi'l-Arabi, Beyrut, 1405, s. 63; Muhammed Abdurrauf el-Munavi, et-Tevkif alaMuhimmati't-Te'arif, n§r. M. Ridvan ed-Daye, Daru1-Fikr, Beyrut, 1410, s. 124; Abdunnebi b. Abdurrasul, Destaru'l-Ulema ev Camiu'l-Ulum.fi Ist1lahtiti'l-Funun, c;;ev. Hasan Hani Fahs, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut, 2000, I, 165.
16 ibn Manzllr, Lisanu'l-Arab, XI, 703; Bagdadi, Hiztlne, I, 30.
11 TarkDili ve Edebiyat1 Ansiklopedisi, Heyet, Dergah Yaymlan, istanbul, 1997,
82
c;i§ine ise iktidab denir.1s Bu sanata onem veren muellifler, bir esere ba§larken hamdele ve salvele kismmda ya da devrin onde gelen devlet adamlanm oven kis1mlarda, eserin konusuna i§aret eden kelime ve deyimlere ozellikle yer verirler. 19
Berat-i ibtidanm husn-i ibtidadanfarkz
Mutekaddim belagat filimlerinin, husn-i ibtida ile beraat-i istihlfili e§ anlamh olarak kulland1klan gorulur. Ancak daha son-ra gelen filimler, iki kavson-ram ason-rasmdaki farkai§aret edip, misalle-rini de farkh sunmu§lardir.20 Bir hatibin konu§masma, bir muel-lifin eserine ya da bir §airin §iirine ba§larken kulaga tath gelen, dile agir gelmeyen, kapahhktan uzak, anlam1 duzgiin ve ortama (muktezay1 hal) uygun sozlerle giizel bir ba§lang1c; yapmasma
husn-i ibtida denir. Eger bu husn-i ibtidada eserin ya da §iirin
konusuna da ustaca i§aret edilmi§se buna da beraat-i istihlfil denir. Buna gore beraat-i istihlfilde, husn-i ibtidadan fazla olarak sown ne maksatla soylendigine i§aret vardir. Ancak husn-i ibtidada boyle bir 1_?artyoktur.21 K1sacas1 beraat-i istihlfil, husn-i ibtidadan daha ileri bir duzeydedir. Bu nedenle birc;ok belagat eserinde husn-i ibtida ile beraat-i istihlfilin ornekleri birbirinden ayn olarak verilmi§tir.22
$iirdeki beraat-i istihlale beraat-i matla' ad1 da verilir.
Beraat-i matla', bir §iirde ilk beytin, kelime dizili§inin duzgiin,
anlammm ac;1k, ha§v ve ta'kidden uzak uzak, laflzlan sade ve sadrulbeytin anlammm aczulbeytten kopuk olmay1p, beytin muktezay1 hale uygun olmas1 §eklinde de tarif edilmi§tir. 23 Bu
is Ebu'l-Baka, Kulliyyat, s. 159, 244; Hac1mUftuoglu, a.g.mad, Di.A, V, 70; Hatib el-Kazvini, Telhis ve Tercumesi Kur'an'zn E9siz Belagatz, nf?r. Nevzat H. Yamk, Mustafa K1hc;h, M. Sadi <;ogenli, istanbul, ts., s. 264.
19 Hac1muftuoglu, a.g.mad, DjA, V, 470.
2 0 Bkz. Kazvini, el-lzahfi Ulumi'l-Belaga, Kahire, ts., I, 428-432; Fevval in'am Akkavi, el-Mu'cemu'l-Mufassal ft Ulumi'l-Belaga: el-Bedi' ve'l-Beydn, nf?r. Ahmed ~emseddin, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut 1992, s. 262; / Bedevi Ahmed Tabane, Mu'cemu'l-Belagati'l-Arabiyye, Daru'l-Menare, Cidde 1997/1418, s. 73.
2 1 SuyC!ti, Mu'teraku'l-Akranfii'cazi'l-Kur'an, nf?r. Ahmed ~emsuddin, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1988, I, 58; Nusreddin Bolelli, Belagat Beyan-Meanf-Bedf' ilimleri Arap Edebiyatz, iFAV, istanbul, 2001, s. 404.
22 Ahmed Matlub, Mu'cemuMutsalahati'l-Belagiyye ve Tatavvuruha, Mektebetu
Lubnan, Beyrut, 1996, s. 227-229.
83
tarifi yapan Ebu'l-Baka, beraat-i istihlfili, husn-i ibtidanm bir ko-lu olarak kabul eder. Kazvini Suyl:tti de de aym §ekilde beraat-i istihlali, husn-i ibtidadan daha belig ve onun daha ozel bir versi-yonu olarak kabul eder.24
ibn Ebi'l-isba' da mutekaddim alimlerin beraati- istihlfili, husn-i ibtidanm bir dah olarak kabul ettiklerini soyledikten son-ra ikisine de hem husn-i ibtidaya hem de beson-raat-i istihlale ayn ayn misaller verir. 25
Eskiden beri bin;ok alim tarafmdan, her konunun kendine has ve muhtevasma uygun bir giri§i olmas1 gerektigi ifade edil-mi§tir. Mesela ibnu'l-Mukaffa (o.142/759)'ya belagatin ne oldugu soruldugunda soz ba§mda maksad1 ifade eden bir anlam olmas1-m da belagatin §artlar1 arasmda zikreder. Yine Cahiz (o.255/869)'e gore anlatilmakistenen §eye delfilet etmeyen, niyet ve maksad1 ortaya koymayan sozde hayir yoktur.26
ibnu'l-Mu'tez, beraat-i istihlal kar§1hgmda husn-i ibtida te-rimini kullanm1§tir. Onun bu terimden kastettigi bir kasidenin matlamm, §iirin ne maksatla soylendigine i§aret etmesidir. 27
istihlfil ifadesini, terim anlamma en yakm anlamda kulla-nan ilk belagat filimi Ebu'l-Hasan Kadi Ali b. Abdilaziz b. Hasan el-Curcani (o.392/ 1001-1002)'ye gore usta bir §air istihlal, tahallus ve hatimesini guzelle§tirmek iyin gayret gosterir. 28
Bedi alimlerine gore §airler, §iirlerinde matla denilen ilk beytin gU.zel olmasma 9ok dikkat etmelidirler. <;unkU bir §iirde matla kism1, dinleyenlerin kulagma 9arpan ilk laf1zlardir. Laflz tath, uslup guzel ve anlam da duzgU.n olursa boyle bir ba§lang19 dikkat 9ekici olur ve muhatap tarafmdan dinlenir, yoksa dinlen-mez. Bu nedenle bir §air, muhataplannm durumlanm iyi gozet-meli, neleri duymak onlarm ho§una gider, neler ho§larma gitmez bunlar1 iyi hesaplamahdir. Aynca se9tigi matla soylendigi ortam
24 Kazvini, el-izah, I, 431; Suyliti, Mu'teraku'l-Akran, I, 58.
2s ibn Ebi'l-isba', Ebu Muhammed Zekiyyuddin Abdulazim b. Abdulvahid, Tahrfm't-Tahbfr, n~r. H. Muhammed ~eref, Misir, ts., s. 168-172.
26 Cahiz, el-Beyan ve't-Tebyfn, n~r. Fevzi Atavi, Darn Sa'b, Beyrut, 1968, I, 76.
21 Bagdadi, Hizane, I, 19; ibn Ebi'l-isba', Tahrfru't-Tahbfr, s. 168.
84
ve zamana da uygun olmahdir. Hatta iyi bir l?air, ilk beytin sadrulbeyt denilen ilk yansiyla aczulbeyt denilen ikinci yans1 arasmda da bir munasebet saglamahd1r. Aynca hal?vden de sa-k1nmas1 gerekir. 29
Beraat-i istihlale dikkat eden bir l?air, 1?iirinin daha ilk beytinde 1?iirini ne maksatla soyledigini muhataplarma hissettirir. Zevki selim sahibi bir ki1?i, ilk beyti duyar duymaz §iirin tebrik, medih, hiciv, azarlama, ozur vb. hangi sebeple soylendigini an-lamalldir. 30
~iirde beraat-i istihlale misaller
Bu sanatm en glizel ornekleri arasmda Busiri (6.696/ 1296-97)'nin Kasfde-i Burde'sinin matlai kabul edilmektedir31 :
(~ ~
0: <.>?.~:, ~:;. ~ <.>~ ;i1J,;-
/15
:x
fEy gonill! Selemlileri anmaktan mis2, Gozilnden kanll yw~ akitiyorsun?
Burada Zi-selem'deki komi;mlarm hatirlanmas1 sebebiyle, goz ya§lannm kana kar1§mas1, kasidenin Hz. Peygamber (sav)'i medihle ilgili olduguna latif bir i§arettir. Hem sadrulbeyt hem de aczulbeyt de aym glizellikte gelmi§ ve ikisi arasmda glizel bir munasebet kurulmu§tur.
Ebu Muhammed ibnu'l-Hazin (o.518/ 1124)'in §iirindeki §U matlaindan tebrik ic;in soylendigi hemen anla§llmaktadir. Bu, gli-zel bir beraat-i istihlal ornegidir. $air Buveyhi veziri Sahib b. Abbad (o.385/995)'1, kizmm bir erkek evlad1 dogurmasmdan do-lay1 tebrik etmektedif33:
1:~
;w1
Ji
Jµ1 :.,.s-:,s-:,
u~:, c:JQy1
;.Jt ~ !tSA29 BagdadI, Hizane, I, 19-21, 27.
30 BagdadI, Hizane, I, 30.
3 1 Muhammed el-BusirI, el-Kevakibu'd-Durriyye ft Mehdi Hayri'l-Beriyye
(Kasfde-i Burde), cev. ve ll§r. Mahmut Kaya, TDV, istanbul, 2001, s. 15. 32 Selem Arap edebiyatmda sevgilinin ya§ad1g1 hayalI Ulkenin ad1dir. Burada
kastedilen Hz. Peygamber (sav) ve sahabedir. BusirI, Kasfde, s. 15. 33 KazvinI, !zah, II, 431; Sa'duddin et-TeftazanI, Muhtasaru'l-Meanf, Eser
Kitabevi, istanbul, 1960, s. 457; SubkI, Arasu'l-Efrah, I, 167; BagdadI, Hiztlne, I, 35; isamuddin, Mustafa, $erhu Ebyati't-Telhfs ve'l-Muhtasar, is-tanbul, ts., s. 267; Mehmed ZihnI Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 658.
Miljde! (:ilnkil talih sozilnil yerine getirdi Ve f?eref y1ld1z1, yilcelik ufkunda yilkseldi.
85
Evs b. Hacer (o.m.620)'in $U beyti de bu sanatm guzel bir ornegidir. Burada mersiyeye giizel bir ba$lang19 yapilm1$t1r34:
W) .t> J-J~G,i .s.UI jl ~ ;;,_ ~I ~I 4:;!1 Ey nefis! Gilzelce sabret
(:ilnkil korktugun baf?ma gelecektir.
Vine Ebu'l-Ferec es-Savi (o.450/1058)'nin Buveyhi hukiim-dan Fahruddevle ic;in soyledigi mersiye de bu sanatm giizel bir misalidir35:
Buna dilnya derler, agzmm dolusuyla $<5yle der: Sakm sakm benim $iddetimden ve saldirmamdan!
E"bu'l-Hasen et-Tihami (o.416/1025)'nin $U matla ise bu sanatta mersiye ic;in soylenmi$ $iirlere en giizel misaller arasmda zikredilmektedif36:
\.>,.:J., I\ ·•WI<-J -fl" '-?. ..
r--Olilm f ermam canlilar fr;.in ceryan etmektedir Bu dilnya da asla ebediyet yurdu degildir
Ebu'l-Ala el-Mearri (6.449/1057)'nin, Hz. Ali (r.a.) evladm-dan birisinin hasta11g1 dolay1siyla in$ad ettigi $U beyit de beraat-i istihlale giizel bir ornektif37:
34 Ebu'l-Ferec el-isfehani, el-Aganf, XI, 78.
35 Kazvini, izah, II, 432; Subki, Arns, I, 140; isfunuddin, $erhu Ebyati't-Telhfs, s. 267; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 659; Abdullah b. Mu-hammed, Kura'd-Dayf, III, 458.
36 Bagdadi, Hiza.ne, I, 35; Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali
ibnu'l-Cevzi, el-Mudhi!$, ni;;r. Mervan Kabbani, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1985, s. 353; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 660; Hayruddin ez-Zirikli, el-A'lam, Kamusu Teracim li E!$heri'r-Rical ve'n-Nisa' mine'l-Arab ve'l-Mil.sta'rabfn ve'l-Mil.ste9rikin, yy., ts., V, 145.
86
Hayatzm hakkz i(:in yemin ederim ki insanlar selametteyken Ali ailesinin bw;;ina bir bela gelmesi bilyilk bir olaydzr Yine Mutenebbi'nin Seyfuddevle'nin yakaland1g1 hasta11ktan §ifa bulmas1 uzerine in::;;ad ettigi §iirinin matlai da berat-i istihlalin gilzel bir misalidir3s:
tu,
Sen saglzgma kavw}tun, 9erefve comertlik de ajiyete kavu9-Hastalzk da senden gitti dil9manlannz ula9tz.
Nesirde beraat-i istihlal
Muelliflerin eserlerinin mukaddimesinde ve bab ba§hklann-da ele alacaklan konuya i§aret etmeleri de beraat-i istihlfildendir.
Ki tap, risale, mektup vb. nesir turlerinde de beraat-i istihlfil onemlidir. Zira bu tur eserlerin giri§ kismmda da ne maksatla telif edildigine ustaca i§aret edilmelidir. Hatta hamdele ve salvele kismma maksad1 ifade eden anlamlar serpi§tirilmelidir. Beraat-i istihlfil, bir katibin uymas1 gereken temel kurallar arasmda yer almaktadir. 39
Naz1mda olsun nesirde olsun beraat-i istihlfilin faydas1, bir §iir ya da bir eserin ilk cumlelerinden ne maksatla irad edilecegi-nin anla§1lmas1dir. 40
Bununla ilgili olarak Bagdadi gerek risfile gerekse de kitap-larm mukaddimelerinden bin;;:ok misal vererek konuyu geni§ bir §ekilde ele almt§tlr. Biz bunlardan sadece Cemaluddin ibn Nubate (o.768/1366)'nin "K1hc; ve Kalem Risalesi"'nin giri§indeki guzelligi ve konuya olan baglant1sm1 ic;eren cumleleri vermekle yetinecegiz.
38 Abdullah b. Muhammed, Kura'd-Dayf, I, 218-272; Mehmed Zihni Efendi, el-Kavlu'l-Ceyyid, s. 662.
39 Kalka§endi, Subhu 'I-A '9d ft Smaati'Z-jn9a, n§r. Yusuf Ali Ta vii, Daru'l-Fikr, Dime§k, 1987, VI, 267, IX, 366, 425, XI, 73.
87 ibn Nu bate risfilesine once Kalem suresinin4I ilk iki ayetiyle baf?lar:
")!
M
~~ ~ ~f G .J J~.k.; VJ ~1) ,J" Bu ayetlerin pef?inden de f?U guzel cumlelerle baglantiy1 saglar: "~\ ..;'?'.!~\;.I<. "'~1 ~ '.L....i1 /Kalemle ogreten ve yeminle kalemi yiicelten Allah'a hamdol-sun."42Kur'an-1 Kerim'de beraat-i istihlal
Bu sanata en giizel misaller ise baf?tan baf?a butun Kur'an-1 Kerim'de mevcuttur. Kur'an'daki her sure bu sanata en giizel mi-sal olarak verilebilir. Biz ise burada Fatiha suresini mimi-sal ver-mekle yetinecegiz.
Berat-i istihlalin en giizel misallerinden birisi de Fatiha suresidir. Surenin tefsirlerinde ilk baf?ta zikredilen sanatlardan birisi de beraat-i istihlaldir.43 Bu suredeki berat-i istihlfil sanati iki ac;1dan ele almmaktadir:
1. Surenin kendi muhtevas1 ac;1smdan: Sureye hamd ve ov-guyle baf?lanmas1, en giizel bir baf?lang1c; olarak kabul edilmekte-dir. <;unku ovgiinun akabinde de Allah'm yiice s1fatlarmm zikre-dilmesi ovgiinun bir devam1 niteligindedir. 44
2. Surenin Kur'an-1 Kerim'in ilk suresi olmas1 ac;1smdan: Bazilan da bu yonden bakarak surenin Kur'an ic;in en giizel bir baf?lang1c; oldugunu ifade ederler. <;unkii bu sure Kur'an'm bu-t-Un maksatlarm1 ihtiva eder. Beyhaki'nin rivayetine gore Yuce Allah'm gonderdigi butun ilahi kitaplarm muhteva ve maksad1 Tevrat, incil, Zebur ve Kur'an-1 Kerim'de bulunmaktadir. Bu dart kitabm maksat ve muhtevas1 ise Kur'an-1 Kerim'de yer almakta-dir. Kur'an'm butiin muhtevas1 ise Fatiha'da toplanm1f?tlr.
41 Kalem suresi (68): 1-2.
42 Bagdadi, Hizane, I, 45, 230, II, 464.
4 3 Muhammed Ali es-Sabuni, Safvetu't-Tefasfr, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1996, I, 20; Muhammed Bedri Abdulcelil, Beraatu'[-jstihlalfi Fevatihi'l-Kasaidi ve's-Suver, el-Mektebu'l-islami, Beyrut, 1984, s. 90.
44 Ebu Hayyan, Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf b. Ali Endelusi
el-Girnati, et-Tefsiru'l-Kebfr el-Musemma bi'l-Bahri'l-Muhft, Riyad, ts I, 31.
88
Fatiha'mn tefsirini bilen Kur'an'm ve dolay1s1yla butun ilahi ki-taplann da tefsirini bilmii;; olur.45
Sonu~
Bir konui;;ma, bir kitap ya da bir i;;iire gilzel bir bai;;lang1<; muhataplarm ilgisini 9eken en onemli unsurlarm bai;;mda gel-mektedir. Girii;; b61Umiinde kulaga hoi;;, sade, dile zor gelmeyen laflzlann, anlam1 duzgiln ve muktezay-1 hale uygun sozlerin ter-cih edilmesi husn-i ibtida; burada aynca esas konuya ii;;aret edilmesi de beraat-i istihlaldir.
Bir yazar ya da i;;air eserine gilzel bir girii;; yaparsa bu, ilgi 9ekici olur ve insanlar tarafmdan da begenilir. insanlann ilgisini 9ekmedigi durumda ise bir klymeti olmaz.
Eskiden beri belagat alimleri husn-i ibtida ve beraat-i istihlale ayn bir onem vermii;;ler, eserlerinde ayn bir bolum ola-rak ele alm1i;;lardir. Gerek naz1mda gerekse de nesirde beraat-i istihlfilin onemini vurgulam1i;;lardir.
Zaman zaman mei;;hur i;;airler dahi beraat-i istihlfile dikkat etmedikleri i<;in elei;;tirilmii;;lerdir. Muktezay-1 hale uygun bir girii;; yapamayan i;;airlerin devrin devlet adamlar1 tarafmdan cezaland1-nld1klan edebiyat kaynaklarmda rivayet edilmii;;tir. <;unkii usta bir i;;air kasidesini mersiye, taziye, tebrik, 6vgil vb. hangi konuda soyleyecekse bunu ilk beytinde gilzel laf1zlarla insanlara hissetti-rebilmelidir. Yoksa beraat-i istihlalden soz edilemez.
Risa.le, kitap, hitap vb. nesir turlerinde de beraat-i istihlfil onemlidir. Zira bu tur eserlerin girii;; kismmda da ne maksatla telif edildigine ustaca ii;;aret edilmelidir. Hatta hamdele ve salvele kismma maksad1 ifade eden anlamlar serpii;;tirilmelidir. Bu ne-denle bir katibin uymas1 gereken temel kurallar arasmda beraat-i istihlfil de ilk s1ralarda yer almaktadir.
Beraat-i istihlalin en gilzel ornekleri ise Kur'an-1 Kerim'deki butun surelerdir. Bai;;ta ilk sure Fatiha olmak uzere, but-Un surelerin ilk ayetleri bu sanatm en mustesna 6rnekleridir.
45 SuyCttl, Mu'teraku'l-Alcran, I, 60-61; Muhammed b. Muhammed b.
Muham-med el-Gazzi, jtlcanu ma Yahsunu mine'l-Ahbari'd-Dairati ale'l-Elsun, n~r.
