İzmir Temettü Sayımları ve Yabancı Tebaa

~ZM ~ R TEMETTÜ SAYIMLARI VE

YABANCI TEBAA

MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

Tanzimat devrinde maliye alan~ nda yap~ lan de~i~iklikler aras~ nda farkl~~ adlarla al~ nan vergilerin tek bir kaleme indirilmesi de vard~ r. Bu yeni vergi için bütün hane reislerinin mal, mülk ve gelirlerinin tesbit edilmesi gerek-mi~tir. Onun için de bu say~ mlar "temettü" say~mlar~~ olarak adland~r~lm~~t~r. ~lk defa 1256'da ba~lanan temettü say~ mlarma, biraz de~i~ikli~e u~rat~larak 1261 (1845)'de devam edilmi~tir'. Müslim ve gayr-i müslim bütün tebaa ya-n~ nda yabanc~~ tabiiyetinde bulunanlar da say~ m n kapsam~~ içine al~nm~~t~r. Osmanl~~ tebaas~~ köy köy, mahalle mahalle yaz~l~rken yabanc~~ tebaa tâbi ol-duklar~~ devletlere göre ayr~~ ayr~~ kayd edilmi~lerdir. Bu say~mlarda "an

cema-atin" vergi de denilen "vergi-i mal~s~ls" m~ kdarlarm~ n tesbiti yan~ nda cizye mükellefi olduklar~~ halde bir ~ekilde saklanmay~~ ba~aranlar~ n tesbiti de he-defienmi~tir.

~zmir Temettil Tahrirleri

~zmir, Anadolu'nun en mühim ticâri merkezi olmas~~ dolay~siyle hayli gayr-i müslim tebaay~~ bar~nd~rmakta ve bunlardan imkân bulanlar cizye ba~ta olmak üzere baz~~ mükellefiyetlerden kurtulmak için yabanc~~ tabiiyetine geç-mekteydiler. Yeni konulan verginin sadece Osmanl~~ tebaas~ ndan al~ nmas~~ ha-linde ~imdiye kadar yabanc~~ tabiiyet veya himayesine girmeyenlerin de bu yola ba~~ vuracaklar~~ dü~ünülerek yabanc~~ tebaa ve himayesine girenlerin vergi mükellefi haline konulmalar~~ uygun bulunmu~tu. Ancak, 1263 (1847)'de yabanc~~ tebaan~n ödemesi gerekli verginin 1256'dan beri tahsil edilemedi~i görülmü~tü2. Yabanc~~ tabiiyet ve himayesinde olanlar,

I Temettü defterleri için bk. Mübahat S. Kütükoglu, "Osmanl~~ Sosyal ve ~ ktisâdi Tarihi Kaynaklanndan Temettü Defterleri", Belleten, LIX/225 (Ankara 1995), 395412.

2 _{Izmir'deki müstemenlerin 12561262 y~llar~ na âid ödemeleri gereken ve~gi-i ~nal~s~lsalar~~} söyle idi:

Y~ l Vergi mikdar~~

1256 345.858

1257 368.958

756 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

Tanzimatm ilk y~llar~nda yap~lan tahrirde emlak, kira ve temettiilerin do~ru yaz~lmad~~~n~~ iddia ederek vergi-i mahsûsay~~ ödemeyi reddediyorlard~. ~zmir Muhass~ l~~ ~akir Bey, bu iddian~n vergi ödememek için bir bahane oldu~u gö-rü~ündeydi3. Ayr~ca, o zamana kadar Osmanl~~ tabiiyetinde kalm~~~ olanlar ba-k~m~ndan da hakkaniyetsizlik söz konusu oluyor; bunlar da adeta tabiiyet de-~i~tirmeye özendiriliyorlard~. ~akir Bey, bu konuda elinden gelen gayreti gös-termi~; ~zmir'deki baz~~ ileri gelen yabanc~~ tebaa ile meseleyi müzakere ederek biriken mebla~~n ödenmesine s~cak bakmalar~ m sa~lam~~t~4. Bu husus, önce Meclis-i Valâ, sonra Meclis-i Hass-~~ Vükelada görü~ülmü~; birikmi~~ olan mebla~~n takside ba~lanmas~~ uygun bulunurken, gerek birikenlerin, gerekse bundan böyle tahakkuk edecek vergilerin zaman~ nda ödenmesi için Izmir'de, yabanc~lardan sözü dinlenir kimselerin de yer alaca~~~ husüsi bir meclis kurulmas~~ için irade ç~km~~t~5.

Di~er yerlerde yap~ lanlarla birlikte 1261'de Izmir'de de say~ ma ba~lan-m~~t~ . Osmanl~~ tebaas~~ olan Müslüman ve gayr-i müslimlerin say~ m' için Asâkir-i muntazama-y~~ ~ahane kaymakamlar~ndan Hac~~ Ra~id Bey memur edilirken yabanc~~ tebaa ve himayesinde bulunanlar~ n say~ mlarlyla Ahmed Vefik Efendi (Pa~a)" vazifelendirilmi~ti7. Ancak, Ahmed Vefik Efendi yabanc~~ tebaan~n bir mikdar~n~~ tahrir etmi~; defter leri düzenlerken ~zmir'de bir yan-g~ n ç~km~~s ve bunun için de tahrir yar~m kalm~~ t~. Tahririn bitirilememesi-

1259 383.000

1260 383.000

1261 383.000

1262 383.000

(Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (BOA), irade tasnifi-Meclis-i Vâlâ (~ rade-MV), nr. 2345/4).

3 ~akir Bey'in 29 ~aban 1263 (12 A~ustos 1847) tarihli ~ukkas~: ~ rade-MV, ur. 2345/2.

I ~akir Bey'in 16 Ramazan 1263 tarihli di~er ~ukkas~: ~ rade-MV, ur. 2345/1.

5 20 ~evval 1263 (1 Ekim 1847) tarihli arz tezkiresi hâmi~ine ayn~~ tarihli irade: ~ rade-MV, nr. 2345.

(' Diyanet ~slân~~ Ansiklopedisfruleki "Ahmed Vefik Pa~a" maddesinde Prof. Faruk Akiin, 184249 y~ llar~ nda Hariciye Tercüme Odas~~ birinci s~ n~f hulefal~~~ nda bulunan Ahmed Vefik Pa~a'n~ n 1843'de "Izmir'de tabiiyet meselesi~~i~~~ halli i~i" ile vazifelendirildi~inden bahs etmektedir (II, ~stanbul 1989, s. 144).

7 _{~zmir Muhass~l~~ ~akir Bey'in 16 Ramaza~~~ 1263 (28 A~ustos 1847) tarihli ~ukkas~: irade-}

MV, nr. 2379/1.

8 Bu yang~ n 29 Cemâz~yelâh~r 1261 (5 Temmuz 1845) günü Pe~temalc~ larba~~ 'ndaki

~ mamo~lu Han~'ndan ç~ km~~~ ve k~sa sürede yay~larak Ermeni Mahallesinin %95'den fazlas~ n~ , Rum ve Frenk mahallelerindeki yap~lar~ n 1/3'ini, Müslüman Mahallesinde 200-300 ev ile Yahudi Mahallesindeki evler ve Rum ve Ermeni kiliselerini yakm~~ t~. Yang~ ndan ancak çar~~~ ve gümrükler ile baz~~ Müslüman Mahalleleri ve Frenk Mahallesinin sahil taraf~~ kurtulabilmi~ti. Tafsilât için bk. Kemalettin Kuzucu, "1825 ~zmir Yang~ n~", Toplumsal Tarih, say~~ 62 (~stanbul ~ubat 1999), s. 20 ~'d.

~ ZM~R TEMETTe SAYIMLARI 757 nin bir sebebi de binden fazla ~ahsa konsoloslar taraf~ndan sahib ç~k~lmas~n~~ Ahmed Vefik Efendi'nin kabül etmemi~~ olmas~yd~. Yabanc~~ tebaaya mensub baz~~ kimseler ise yaz~lmak üzere gelmemi~lerdi. Bu durumda sarma devam~~ imkâns~z gören A. Vefik Efendi tamamlanan defterleri R~fat Pa~a'ya teslim ederek ~ehirden ayr~ lm~~t~ . Osmanl~~ tebaas~n~ n tahririne memur edilen Râ~id Bey ise Müslüman nüfusun sarm~n~~ bitirmi~; reayan~n tahririne ba~la-d~~~~ s~ rada yang~n ç~km~~t~. Bir süre sonra Ra~id Bey'in de ba~ka bir memuri-yete tayini dolay~siyle reaya tahrir olunamam~~u. Daha sonra oradaki ferikler nezaretinde bir kâtib taraf~ndan reayan~n tahririne ba~lanm~~sa da bu defa da tamamlanamam~~t~.

Di~er taraftan, ~zmir'de her hangi bir devlet tebaa veya himayesinde ol-mad~~~~ halde "s~fat-~~ ecnebiye"de bir hayli insan mevcuddu. Çe~me, Urla ve Ku~adas~'nda da yabanc~~ himayesinde oldu~unu iddia eden hayli rey â bu-lunmaktayd~. Elde bir tahrir defterinin bulunmar~~n~ n ba~ka mahzurlar~~ da vard~. Do~um ve ölümler takib edilemedi~inden reayan~ n mikdar ve durum-lar~~ hakk~nda kesin bir bilgiye sahib bulunulmuyordu. Dolay~siyle toplanmas~~ icab eden cizyenin 2/3'ye yak~n k~sm~~ toplanam~yor; cizye evrak~n~n çok bü-yük bir k~sm~~ ~stanbul'a iâde ediliyordu. Bu durumun halli için kesinlikle yeni bir tahrire ihtiyaç oldu~u aç~ kça görülüyordu. Ancak, tahriri yapacak ~ahs~ n lisan bilmesi de gerekti~inden Muhass~l ~akir Bey, 16 Ramazan 1263 tarihli ~ukkas~nda, yine Tercüme Odas~~ hulefas~ndan birinin bu i~le vazife-lendirilmesini taleb etmi~ti'".

~akir Bey'in yaz~lar~~ üzerine Meclis-i Vâlâ'da yap~lan görü~meler sonunda ~zmir tahririnin bu durumda kalmas~n~n do~ru olmad~~~ na ve bir an önce bi-tirilmesi için yine Tercüme Odas~~ hulefas~ ndan birinin, reaya tahriri için ise ~zmir muhass~ll~~~ nca ihtiyaç olan kâtiblerin tayinine karar verilmi~ti". Yabanc~~ tebaan~ n da tahrir edilecek olmas~~ Hariciye Nezâretinin devreye girmesini gerektiriyordu. Bunun için Istanbul'daki sefaretlerle temasa geçilip Izmir'deki konsoloslarma kurulacak özel komisyon için talimat vermeleri is-tendi. Komisyonun yabanc~~ üyeleri, Tanzimaun ilk y~llar~ndaki tahririn kifa-yetsiz oldu~u, oturduklar~~ evlerin baz~~ odalar~ n~~ kiraya verenlefin tahrir d~~~~ kald~~~, bunun ise hakca olmad~~~n~~ bir kere daha belirttiler. Neticede

~rade-MV, nr. 2379/1. l() ~rade-MV, nr. 2379/1.

I l 9 ~evval 1263 (20 Eylül 1847) tarihli Meclis-i vâlâ n~azbatas~: ~rade-MV, nr. 2379/2. Bu konudaki irade Selh-i ~evval 1263 (10 Ekim 1847) tarihlidir. ~rade-MV, nr. 2379.

758 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

Avusturyahlar d~~~ndaki üyeler yeni bir tahrir husüsunda görü~~ birli~ine var-d~lar. Buna göre vergilendirme, emlaki olanlar için emlak k~ymetlerine göre, emlaki olmay~p zenaat ve ticaretle geçinenler için kazançlar~~ üzerinden he-sablanacakt~~ 12.

Karar~ n 1263'de al~nmas~na ra~men tatbiki için biraz zaman geçmesi ge-rekti. 1266'da Tercüme Odas~ndan Ali Nihad Efendi tahrir i~iyle vazifelendi-rildi. Ali Efendi, ~zmir'e gidip durumu mahallinde inceledi ve nas~ l bir usül takib edilmesi gerekti~ini tesbit ederek iki milzekkire sundu. Tahririn nas~l yap~laca~~~ hakk~ndaki müzekkirede ~ehrin mahallelerindeki cadde ve sokak-lara isim verilmesi ve bu isimlerin sülüs hatla yaz~ lm~~~ levhalar~ n~n sokak ve caddelerin sa~~ ba~lar~na as~ lmas~, her sokakta sa~~ ba~tan ba~lanarak ev, ma-~aza, dükkanlarla, hali arsalara var~ncaya kadar numara verilmesi; ~ehrin bir

plan~~ yap~larak bu numaralar~n plan üzerinde de gösterilmesi; bundan sonra bu numaralar esas al~nmak üzere emlakin teker teker tahriri ve her birinin, milliyet ve ~öhretleri de kayd edilmek üzere sahibleri, kirada ise kirac~lar~~ ile k~ymet ve gelirlerinin cedvelli bir deftere kayd edilmesi; her mahallenin em-lak, arsa vs.nin toplam~n~n verilmesi usülü benimsendi'3. Frenk mahallesi isminin kald~ r~lmas~~ ve bu k~sm~ n dört mahalle olarak yeniden te~kilatland~-r~lmas~~ kabül edildi. O s~ rada Sultan Abdülmecid'in ~zmir'i ziyareti vuku` buldu~u ve Padi~ah bu caddeden de geçti~i için, ziyaretin hat~ras~n~~ ya~at~nak üzere dörde ayr~lan Frenk mahallesine Mecidiye, Sultan iye, Te~tifiye ve

Mes`udiye adlar~~ verildi''.

Defterlerin haz~rlanmas~~ Padi~ah~n Izmir'deki k~sa ikametine yeti~tirile-memi~; daha sonra Ali Nihad Efendi defterler, harita ve Halil R~fat Pa~a'n~n tahriratlar~ n~~ hamilen ~stanb~ll'a gitmi~, sundu~u müzekkirelerdeki teklifler uygun bulunarak kendisine gerekli talimat verilmi~ti'''.

12 9 Receb 1265 (31 May~s 1849) tarihli ~zmir Meclisi mazbatas~: ~ rade-MV, nr. 4104/2 ve b~~~~~~~~~ kabülü makam~ nda olan 10 ~aban 1265 (1 Temmuz 1849) tarihli Meclis-i Vâlâ mazbatas~: ~ rade-MV, nr. 4104/1.

13 Ali Nihad Efendi'nin bend bend kaleme ald~~~~ müzekkiresi ve her biri~~i~~~ üzerinde

komisyonca verilmi~~ karar~~ ihtiva eden belge: ~ rade-MV, nr. 5865/4.

11 17 Zilka'de 1266 (24 Ekim 1850) tarihli komisyon raporu (~ rade-MV, nr. 5865/2) ve

buna dayanan 21 Muharrem 1267 (26 Kas~ m 1850) tarihli Meclis-i Vâlâ mazbatas~~ (~ rade-MV, nr. 5865/1.

15 Sadrazamm 3 Safer 1267 (8 Aral~ k 1850) tarihli arz tezkiresi hâmi~inde Padi~ah~ n 5 Safer

~ZM~~ R TEMETTÜ SAYIMLARI 759

Yabanc~lara Aid Temettii Defterleri

~zmir'de, birinci yar~m kald~~~, yap~lanlar ise s~hhatli olmad~~~~ için, iki

der a temettil tahriri yap~ld~~~~ anla~~l~yor. Ancak, buna ra~men Ba~bakanl~k Ar~ivindeki temettü defterleri içinde ~zmir'e âid olanlar~n say~s~~ çok az olup

bunlar da yabanc~~ tebaaya Dört büyük devletin (~ngiltere, Fransa,

Avusturya ve Rusya) yan~~ s~ra ~talyan devletlerinden Napoli, Sardinya, Ceneviz ve Toskana ile Danimarka, Prusya, Felemenk ve Yunan tebaalan def-terleri bulunmaktad~r.

Defterler, hane reisleri esas al~narak ve mahalle mahalle yaz~lm~~t~r. Frenk mahallesi 8 mahalle olarak gösterilmektedir. Bunlardan 5. Gül Mahal-lesi, 8. ise Hac~~ Karand Mahallesi adlar~n~~ ta~~maktad~r. Di~erleri numara ile gösterilmi~lerdir.

Hane reislerinin,

Ad~, baba ad~, nereli oldu~u, Yahudi ve Ermenilerde milliyeti, ya~~; Varsa o~ullar~~ ve karde~, baba, damat, ye~en, eni~te (ya~lar~~ ve alj~~- yorlarsa meslekleri ile birlikte), ~erik ve refikleriyle ç~rak ve hizmetkâ'rlan 6 yaz~lm~~t~ r.

Bundan sonra mülklerine yer verilmi~tir. Ev, dükkân, ma~aza, mah-zen, de~irmen ve arsalarn~~ yerleri, say~lan ve k~ymederi; kay~k ve pereme gibi geçim vas~ talar' ile beygir ve kaur gibi hayvanlar; bunlardan gelir getirenlerin

y~ll~k gelirleri kayd edilmi~tir.

En alta toplam mal ve mülk k~ymederi ile o ~ahs~n i~inden ve

miii-kimden elde etti~i temettû yaz~lm~~t~r. Mülklerin temettüü, k~ymederinin %l'i oran~ndad~r ki bu, al~nacak vergi olmal~d~r'.

Defterlerin son sahifelerinde emlak k~ymederi ve nüfus toplamlar~~ kayd edilmi~tir. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, bu kardlar tam bir

titiz-likle tutulmu~~ gibi görünmemektedir. Mesela, meslek, memleket, tebaa ve

himaye hususlan her zaman belirtilmemi~tir. Fazla mülkü olan ~ah~slar~n em-lâklerinden olan temettüleri çok kere kayd edilmedi~i gibi kazanç getiren meslelderde de i~~ temettûleri ekseriya ihmal edilmi~tir. Dolay~siyle bu defter-

II; Osmanl~~ tet~aasuutt temettil sarmlanna âid 1256 tarihli ilk defterlerde sadece k~ymet,

1261'dekilerde ise sadece gelir kayd edilmi~tir (Bk. MS. Kütilko~lu, a.g.m.). Halbuki Izmir'deki

760 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

lerden kesin istatistiki bilgiler ç~ karmak imkâns~zd~r. Toplamlar~n do~ru ya-p~ld~~~~ da söylenemez. Bilgisayarda yap~lan toplamlarla defterlerde verilenler aras~nda bazen milyonu bulan farkl~l~klar tesbit edilmektedir. Elimizdeki def-terlerde tanzim edenlerin isim ve mühürlerinin°7 bulunmar~~~ bunlar~n st~ret olduklar~n~~ dü~ündürmektedir ki, belki de baz~~ bilgilerin ihmal edilmi~~ olmas~~ bundan kaynaklanm~~t~r.

Bütün bu eksikliklere ra~men, ~zmir'de yabanc~~ tabiiyet ve himayesinde bulunan nüfusa âid temettü defterlerinin tetkiki, kesin olmamakla beraber bizi nüfus, mülk ve gelirleri hakk~nda baz~~ sonuçlara götürmektedir.

Nüfus

Her ~eyden önce izmirde yabanc~~ tebaa olarak kayd edilmi~~ olanlar~n tamama yak~n~~ Osmanl~~ tebaas~~ olarak do~an, sonradan tabiiyet de~i~tiren veya himayeye girenlerden meydana gelmektedir. Bunlar~n da büyük ekseri-yeti rumdur. Yunan tebaas~~ olanlar~n ço~u adalardan gelmi~tir. Bir k~sm~n~n kaç y~l önce geldi~i veya kaç y~ld~r tabiiyet yahut himayede olduklar~na i~aret edilmi~tir. En kalabal~k grup ~stendillilerdir (%19). Onu Andreliler (%7) ta-kib etmektedir. ~zmirliler %5'dir. %1 kadar da Yahudi vard~r. Di~erleri Moral~, Nak~al~, Sak~zl~, Rumelili ve Manyot'dur18.

"Tablo I

~zmir'deki Yunan Tebaas~n~n Men~elerine Göre Dagr~l~~~~

Adal~~ Andreli istendilli ~zmirli Manyot Moral~~ Naka~l~~ Rumelili Sak~zl~~ Yahudi Di~er Belirsiz 10 47 136 36 28 27 25 6 14 5 51 331

Yabanc~~ tebaan~n büyük ekseriyeti Frenk mahallesinde ya~amaktad~r-lar. ~kinci s~rada Kasab H~z~r mahallesi geliyor. Ermeniler genellikle Kasab H~z~r'daki Ermeni mahallelerinde, Ermeni Hastanesi civar~nda oturmakta-d~rlar. Yahudiler ise ~zmir'in daha ziyade Kefevi ve Cami`-i atik mahallele-rinde, daha az olarak da Pazaryeri, Hatâniye ve Hasan Hoca mahallelerinde ya~amaktad~rlar.

17 Temettü defterleri serisi~~i~~~ di~er mahallere âid orijinallerinde defterlerin sonunda daima tanzim edenlerin makam mühürleri bulunmaktad~r.

~ZM~R TEMETTÜ SAYIMLARI 761

Yabanc~~ tebaa içinde en kalabal~ k grup Yunan tabiiyetinde olanlard~r. Yunan tebaa ve himayesinde bulunan hane reisleri say~s~~ 716'd~r. ~ngiltere 671 ki~i ile ikinci, Avusturya 305 ki~i ile üçüncü, Fransa 297 ki~i ile dördüncü ve Rusya 129 ki~i ile be~inci gelmektedir. Onlar~, ~talyan devletlerinden s~ra-s~yla Toskana (100), Ceneviz (96), Napoli (46) ve Sardinya (37) takib etmek-tedir. Felemenk (34), Danimarka (19) ve Prusya (7) tebaalarm~n say~lar~~ ise 50'nin alt~ndad~r'.

Yabanc~~ tebaa ya~~ ortalamas~na göre tasnif edildi~inde en fazla say~da olanlar bütün gruplarda 30-40 ya~~ aras~ndakilerdir. Ceneviz ve Prusya tebaal~-lar hariç, bunu 40-49 ya~~ aras~ndakiler takib eder. Üçüncü s~rada ise 20-29 ya~~ aras~ndakiler gelir. Ceneviz tebaas~nda ikinci s~rada 20-29, üçüncü s~rada 40-49 ya~~ grubu yer al~r. Prusya tebaas~~ içinde 40-40-49 ya~~ grubunda kimse yoktur. Zaten en az say~daki yabanc~~ tebaa Prusya'dad~r. Napoli tebaas~nda ise 20-29 ve 40-49 ya~~ gruplar~ndakilerin say~lar~~ ayn~d~r20. Tabii olarak en az say~da ya-banc~~ tebaa 80 ya~~n üzerindekilerdedir. 80-89 aras~nda Avusturya, Fransa, ~ngiltere, Toskana ve Yunan tebaalar~nda, 90'~n üzerinde ise sadece Yunan tebaas~~ içinde bir ki~i vard~r.

Yabanc~~ tebaada bulunanlar~n bir k~sm~n~n ya~lar~~ kayd edilmemi~tir. En fazla kay~ds~z Frans~z tebaas~ndad~r. Onu Yunan, Avusturya ve Rusya tebaas~~ içindekiler takib eder.

Bk. ~ekil 2. 20 Bk. ~ekil 3.

762 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

Tablo II

Izmir'deki Yabanc~~ Tebaan~n Ya~~ gruplanna Göre Da~~li~~~

Devletler Ya~~ Gruplar~~ 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90-100 Belirsiz Avusturya 6 52 88 61 49 19 6 2 O 24 Ceneviz 2 26 23 18 11 6 2 O O 9 Danimarka O 2 5 4 2 2 ~~ o O 3 Felemenk O 5 13 8 3 4 1 O O 2 Frans~z 12 36 72 66 44 21 6 2 O 38 ~ ngiliz 14 97 136 97 50 23 7 3 O 6 Napoli ~~ 9 11 9 7 2 2 O O O Prusya O 2 3 O O ~~ ~~ o o O Rusya 6 19 35 30 13 8 5 O O 13 Sardinya O 2 7 13 7 3 O O O 5 Toskana 6 21 29 22 15 4 2 1 O 1 Yunan 25 189 253 127 69 24 1 1 1 26

~ehirdeki yabanc~~ tebaan~n erkek nüfus~~ nun hesablanabilmesi için defterlerde adlar~~ kay~ tl~~ hane reislerinin yanlar~ nda ya~ayan veya ayn~~ evi payla~an sadece evlad de~il baba, karde~, torun, ye~en, damat, kt~zen, u~ak, hizmetkâr, ç~rak, besleme gibi kimselerin de ilave edilmesi gerekir ki bunla-r~n say~s~~ 66'd~ r. Defterlerde kay~ tl~~ 2.465 ki~iden 252'si bekâr oldu~una göre hane say~s~~ 2.213 demektir. Erkek evlad (2.340) ve ayn~~ yerde birlikte yaz~lar~~ yak~ nlar (514) kauld~~~ nda say~~ 5.067yi bulur. Her evde bir e~~ ve en az~ndan bir de k~z evlad oldu~u dü~ünülürse yabanc~~ tebaan~n aileleriyle birlikte say~-lar~~ en a~a~~~ 9.500 - 10.000 raddelefine var~r2°.

Çocuk sahibi olanlar içinde en çok rastlanan say~~ "1"dir. ~ngiltere, Avusturya, Rusya, Yunanistan, Ceneviz, Sardinya, Danimarka ve Felemenk te-baas~~ olan aileler içinde en kalabal~ k grup tek çocuklu olanlard~ r. Onu he-men arkadan iki çocuklular takib etmektedir. Fransa, Toskana ve Napoli te-baalar~~ aileler içinde ise iki çocu~a sahib olanlar~n say~s~~ daha fazlad~r.

21 9213 hane reisi 2377 erkek evlad

4426 e~~ ve k~z evlad (tahmini) 511 baba, torun, karde~, vs. 9530

~ ZM~ R TEMETTÜ SAYIMLARI 763

g. Aile say~s~~ ile çocuk say~s~~ genellikle ters orant~ l~d~ r. Tek çocuklu ya-banc~~ tebaa, toplam çocuklu aileler (-ki, 1197 ailedir-) içinde %43 gibi yüksek bir orana ula~maktad~ r.Onu %31 ile iki çocuklular takib etmektedir. Üç çocuklu aileler %14,5 iken dört çocuktan itibaren oran sür`atle dü~mektedir. 8 çocuklu aile sadece ~ngiliz ve Ceneviz; 9 çocuklu aile ise Felemenk tebaas~~ aras~nda bulunmakta ve oran 0.08'e inmektedir22. Devletler tebaalar~~ ayr~~ ayr~~ incelendikte durum toplamm seyriyle hemen hemen paralellik arz etmekte-dir. Sadece Fransa, Napoli ve Toskana tebaasm~n iki çocuklu olanlar~n~n d~-~~nda ters oranu geçerlili~ini korumaktad~ r. Tablo III'de de görülece~i gibi babalar~n~n yan~nda ya~ayan erkek evladlar~ n say~s~~ 2.377'yi bulmaktad~ r.

764 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU Tablo III

~z~nir'deki Yabanc~~ Tebaalar~n Erkek Evlâd Saplarma Göre Da~~l~~lar~~ Çocuk adedine göre evlâd sahibi aile say~s~~ _{erkek evLid} Toplam

say~s~~ 1 2 3 4 5 6 8 9 Avusturya 68 51 25 8 4 3 O O 315 Ceneviz 18 17 12 4 3 _~~ ~~ o 133 Danimarka 4 3 ~~ o o 1 o o 19 Felemenk 9 3 4 3 O O O 1 48 Fransa 50 52 24 10 5 O O O 291 ~ngiltere 161 89 52 25 10 3 1 O 671 Napoli 4 12 2 ~~ ~~ 4 O O 67 Prusya 2 O O O O O O O 2 Rusya 24 23 6 5 2 O O O 118 Sardinya 9 8 O 2 O 1 O O 39 Toskana 24 26 7 5 ~~ ~~ o o 128 Yunanistan 143 98 40 15 3 2 O O 546 Toplam' 516 382 173 78 29 16 2 1 2.377 Çocuklu a'ile say~s~na göre

%

43,1 31,9 14,45 6,5 2,4 1,3 0,16 0,08

1 Evlâd say~s n~n bu unmas~~ için toplam hanelerindeki rakamlar~ n o sütunun tepesindeki evlâd say~s~~ ile çarp~lmas~~ gerekir.

Meslelder

Baz~~ gruplarda baz~~ mesleklerin a~~r bas~yor olmas~~ da dikkat çekicidir. Meselâ Yunanistan tebaa ve himayesinde olanlar içinde en fazla rastlanan ze-naat k~~ndurac~l~kt~r. Aile reislerinin %17'si kundurac~ l~k, %2'si pabuççuluk-tan hayatlar~ n~~ kazanmaktad~ rlar. ~kinci s~rada gelen yap~c~lar~ n oran~n~n %6; 3. s~radaki do~ramac~lar~n %4 oldu~u dü~ünülürse bu hayli yüksek bir orand~ r. Kundurac~lar da "kundurac~" (sat~c~~ olmal~ ), "kundurac~~ ustas~", "kundurac~~ kalfas~" ve "kundurac~~ ç~ ra~~" olarak belirtilmislerdir. Bunlar içinde en büyük grupu sat~c~lar olu~turmakta, ondan sonra s~ras~yla "kalfa",

~ ZMIR TEMETTÜ SAYIMLARI 765

Tablo IV

Yunan Tebaas~~ içindeki Kundurac~lar

Kundurac~~ Usta Kalfa Ç~rak Toplam

78 9 35 6 128

Frans~z tebaas~~ aras~ nda en fazla rastlanan meslek simsarl~kur. Toplam kile reislerinin %12'si simsard~r. 2. s~rada %6 ile bazirgânlar gelmektedir. Rusya tebaas~~ içinde önde gelen meslek yemi~çiliktir. Onu tüccarlar takib etmektedir. Toskana (%25) , Ceneviz (%17) ve Avusturya (%6) tebaalar~~ içinde yine simsarlar önde gelmekte; onlar~~ Ceneviz'de frenk terzileri (%10) ve tüccarlar (%7); Toskana'da hahamlar (%21) ve bazirgânlar (%10); Avusturya'da tüccar (%5) ve hekimlerle hizmetçiler (%4) takib etmektedir. Bu tebaa içinde mesle~i kayd edilmedi~i için belirsizler olarak adland~r~lan gruba sokulanlar~n say~lar~~ hayli yüksek olup %31'i bulmaktad~r. Toskana te-baas~~ aras~nda hahan~~ say~s~n~n fazla olu~u ~a~~rt~c~~ de~ildir. Zira bütün grup-lar içinde en fazla musevi bungrup-lar aras~ nda olup grup içinde ekseriyettedir-ler23. ~ngiliz tebaas~~ içinde en fazla rastlanan meslek terzilik ve kay~kç~l~kur. %17'nin mesle~i ise kayd edilmemi~~ olan bu grup içinde çok çe~itli meslek gruplar~na rastlanmas~~ dolay~siyle en çok icra edilen mesle~in oran~~ bile %5'te kalm~~t~r".

23Bunlar "yahud taifesi" ~eklinde belirtilmi~~ olmakla beraber i~aret edilmeyenler aras~nda da MUSeVi isimlerinin bulunmas~~ kesin say~~ verilmesini imkâns~z k~lmaktad~r. Bk. Tablo V.

766 MÜBAHAT S. KOTOKOGLU

Tablo V

Baz~~ Yabanc~~ Tebaan~n Mesleklerine Göre Da~~l~~~~

Meslekler Milletler' Milletler A C F _~~ R T Y Meslekler A C F _~~ R T Y A~c~~ 10 Manav 16 Attar 3 6 4 Manifaturac~~ 3 7 3 Bakkal 9 5 Marangoz 3 12 Bal~kç~~ 3 24 Meyhaneci 23 Bazirgân 21 17 19 7 6 Mezeci 6 Berber 8 M~s~rc~~ 5 Bo~açac~~ 5 4 Muzikaa 3 Cevahirci 7 Pabuççu 12 Do~ramac~~ 3 16 29 Papas 12 9 Eskici 5 Rençber 12 10 Fenerci 5 Sarraf 6 Fesçi 4 Simsar 19 17 35 16 16 8 Gemici 5 11 ~apkac~~ 3 Gündelikci 3 5 13 _~erbetçi 5 Haham 7 13 ~i~eci 6 Hekim 13 9 8 4 Ta~ç~~ 8 Hizmetkâr 13 3 5 3 2 38 Tercilman 4 7 4 3 _ Kahveci 23 7 23 5 Terzi 10 10 31 18 Kalafatç~~ 6 Tüccar 16 7 12 10 13 8 Kaptan 3 Varilci 6 8 16 Katmerci 5 Yap~c~~ 49 Kay~kç~~ 3 30 Yaz~c~~ 8 10 Koltukcu 23 23 9 Yemi~çi 3 4 19 5 Kundurac~~ 20 20 128 Di~erleri 48 55 83 156 32 30 163 Kuyumcu 3 Belirsiz 95 18 83 111 47 8 193

~ZM~R TEMETTÜ SAYIMLARI 767

Emlâk ve Gedik Tasarrufu

Yabanc~~ tebaan~ n sahib oldu~u emlak hiç de küçümsenecek gibi de~il-dir. Pek çok kimse oturdu~u evin sahibi olmal~d~r. Ancak bunlar~n tam ola-rak tesbiti mümkün de~ildir. Zira,

Gelir getiren mülkü olanlar yaz~lm~~~ olmakla birlikte sadece oturdu~u eve sahib olanlar ihmal edilmi~~ gibi görünüyor. Odalar~ndan bir k~sm~~ kiraya verilen evler mutlaka kayd edilmi~tir. Kirac~~ olanlar "filancan~ n müsteciri" ~eklinde, han odalar~nda ve dükkanlarda ya~ayan bekarlar da bu özellikleri belirtilerek yaz~lm~~~ olmakla birlikte bütün bunlar~ n toplamlar~~ nüfusun ta-mam~n~~ vermemektedir'. Muhtemelen aradaki fark~n bir k~sm~ n~~ oturdu~u evden ba~ka mülkü olmayanlar meydana getirmektedir. Fakat bunun ne ka-dar~ n~ n sadece kendisinin oturdu~u bir evi bulunan, ne kaka-dar~ n~ n ise hiç mülkü olmayanlardan meydana geldi~ini tesbit etmek mümkün de~ildir.

Pek çok kimsenin, özellikle oturdu~u evinden ba~ka mülkü ve fazla geliri olmayan orta halli kimselerin, evlerinin fazla odalar~ n~~ kiraya vermek suretiyle gelir sa~lad~klan görülmektedir. Nitekim bu husus, idarecilerin de gözünden kaçmam~~~ ve vergi tarh~nda haks~zl~k oldu~u kanaatinin uyanma-s~na sebeb olmu~tur. Hane numaralar~n~n yaz~ld~~~~ defterlerde birkaç ailenin ayn~~ numarada oturmas~~ da bunu ispatlamaktad~r. Az olmakla beraber, ken-disi mülk sahibi oldu~u halde kirada oturanlara da rastlanmaktad~r.

Çe~itli devletler tebaalanmn toplam mülk k~ymetleri, nüfusla orant~l~~ de~ildir. Nüfus olarak ikinci gelen ~ngiltere tebaas~~ sahib olduklar~~ emlak~n de~eri bak~m~ ndan ilk s~ rada yer almaktad~r. Nüfus bak~m~ ndan üçüncü s~-rada olan Avusturya tebaas~~ emlak bak~ m~ndan ~ngiltere tebaas~ndan sonra ikinci s~radad~r. Onu takib eden Fransa ve Rusya tebaalar~~ nüfus ve emlakla-r~n~n s~ralanmas~ nda paralellik göstermektedir. En fazla haneye sahib Yunan tebaas~~ ise pek zengin görünmüyor. Ancak be~inci s~ rada gelmekte ve ~ ngiltere tebaas~~ mülkleri~~ i~~~ ancak %19'una ula~abilmektedir2". Buna da se-beb, Yunan tebaas~ ndan olanlar~ n ekserisinin daha az gelir sa~layan esnaf-l~ kla u~ra~maland~ r. Halbuki dört büyük devlet tebaas~~ simsaresnaf-l~ k, tüccaresnaf-l~ k gibi daha yüksek geliri olan meslekleri icra etmektedirler. Nüfus bak~m~ndan 6. s~rada gelen Toskana tebaas~~ da fazla zengin görünmüyor ve mülk k~yme-M~de 9. s~ raya dü~üyor. Nüfus bak~m~ ndan 10. s~ rada yer alan Felemenk te-

Bk. Tablo VI.

768 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

baas~~ ise emlâk bak~m~ndan 6. s~raya yerle~iyor. Nüfus ve emlâk bak~m~ndan ayn~~ s~rada gelen iki devlet tebaas~~ 7. s~radaki Ceneviz ve 11. s~radaki Dani-marka'd~r.

Tablo VI

~zmir'de Ya~ayan Yabanc~~ Tebaadan Mülk Sahibi ve Kirac~~ Olanlarla Mülklerin Toplam K~ymeti ve Temettüleri

Mülk sahibi Kirac~~ Belirsiz Mülk k~ymeti Y~ll~k kira tutar~~

Avusturya 90 120 95 2.792.871 309.844 Cenova 25 28 43 427.670 56.382 Danimarka 9 4 6 87.779 10.241 Felemek 13 7 14 461.641 68.641 Fransa 96 107 94 2.412.263 245.817 ~ngiltere 187 279 484 4.817.744 456.120 Napoli 5 22 19 33.368 3.792 Prusya 2 3 2 97.560 13.590 Rusya 49 34 46 1.856.684 198.451 Sardinya 13 12 12 328.850 36.725 Toskana 29 59 12 168.439 28.415,5 Yunanistan 124 225 367 860.959 114.733 Toplam 642 934 1.096 14.035.093 1.542.762 d. Sahib olduklar~~ emlâk bak~m~ndan aile reisleri grupland~r~ld~~~nda en büyük grubu 5.000 kuru~a kadar olan emlâk sahibleri meydana getirmekte-dir. Danimarka tebaas~~ içinde 50.000; Yunan ve Toskana tebaalar~~ içinde 60.000 kuru~~ k~ymetin üstünde emlak tasarruf eden yoktur. Rus ve Frans~z tebaalan ise bunlara nazaran hayli zengindir. Rus tebaas~ndan emlâki bulu-nanlardan alt~~ ki~i (%13) 100.000 - 400.000 kuru~~ k~ymeti olan emlâke sa-hibdir. Ancak bu alt~~ ki~iden be~ininkinin k~ymetleri 150.000 kuru~un al-t~nda, sadece bir ki~i 300.000 kuru~un üstündedir. Frans~z tebaas~~ aras~nda Rus tebaasma nazaran daha zengin olanlar da vard~r. 100.000 - 400.000 ara-s~nda emlak tasarruf eden 7 ki~i mevcud olup bunlar, toplam emlâk sahible-rinin %8'ini meydana getirmektedir. ~ki ki~i 200.000, bir ki~i 300.000 kuru-~un üstünde emlâke sahibdir. Avusturya ve ~ngiliz tebaalar~n~n %30'u emlâk sahibi olarak görünmektedir. Avusturya tebaas~~ içinde 300.000 kuru~un üze-rinde k~ymete sahib emlâk tasarruf eden sadece bir ki~i, 200.000in üzeüze-rinde iki ki~i, 100.000 üzerinde ise alt~~ ki~i vard~r. ~ngiliz tebaas~na gelince: Eski ~ngiliz konsolosu John [Cartwright ?], sadece 1.000.000 kuru~un üzerinde k~ymeti olan mülke sahib yegâne ~ngiliz tebaas~~ de~il, yegâne yabanc~~ tebaa

~ZM~R TEMETTe SAYIMLARI 769 olma özelli~ine de sahibdir. ~ngiliz tebaas~ndan bir kile 300.000, bir bazirgân 200.000, yedi ki~i ise 100.000 kuru~un üzerinde k~ymeti olan mülk tasarruf etmektedirler. Felemenk ve Sardinya tebaalar~~ içinde birer ki~i 100.000 kuru-~un üzerinde emlâk sahibidirler.

Tablo VII

~zmir'deki Yabanc~~ Tebaan~n Sahib Olduklar~~ Gayr-i Menkullerinin

K~ymetlerine Göre Da~~h~~~

< 1.0/0.000 < 300.000 < 200.000 < 100.000 100.000- 50.000 50.000- 20.000 20.000- 10.000 10.000- 5.000 5.000- 1.000 > 1.000 Toplam Nüfusa oran~~ (%) ~ngil~ere ~~ ~~ ~~ 7 Il 19 23 32 70 34 208 30,9 AVIISIIIIya I 2 ii 6 Il 16 13 30 9 9 I 30,8 Fransa 1 2 4 4 15 12 10 32 12 92 30,4 Rusya l 4 5 12 9 6 8 I 45 34,8 Yunanistan I 5 21 30 65 17 139 19, l Felemenk 3 1 2 1 1 3 I 1 32,4

Ce~teviz 3 1 3 4 4 1 ili ~~;,i,

Sardinya I 1 2 3 3 3 13 35

Toskana ~~ 2 2 ~~ 10 8 24 21

Prusya 1 I 14,8

Dat t i ttt arka 1 ~~ 1 4 1 8 27,5

Napoli 3 3 3 9 19,5

En fazla kira geliri olan yabanc~~ tebaa ~ngilizlerdir. Onu Avusturya, Fransa, Rusya ve Yunan tebaalar~~ takib etmektedir27. Kira gelirleriyle mülk k~ymetleri aras~ nda büyük bir paralellik vard~r. Y~ll~k kira mikdarlar~, genel-likle mülk k~ymetlerinin 1/10'i kadard~r.

Izmir'deki yabanc~~ tebaan~n çok çe~itli gayr-i menkul edindi~i görül-mektedir. Gayr-i menkulün mülk veya gedik28, yahut da hem mülk hem de gedi~ine sahibdirler. Bu ailelerin say~s~~ toplam 698'i bulmaktad~r. 356 aile oturduklar~~ mülk, 14 âile gedik evlerinin bir veya birkaç odas~n~~ kiraya vere-rek gelir temin etmektedirler. Kendi oturduklar~~ evlerden ba~ka ev sahibi olanlar~n say~s~~ da az de~ildir. 295 mülk, 14 gedik ve 8 mülk ve gedik kira evi

27 Yabanc~~ tebaan~n mülklerinden elde ettikleri gelirler için bk. ~ekil 7.

28 Gedik, bir zenaaun icras~~ için gerekli aletler ve o zenaaun icras~~ selahiyetidir. Gedik sahibi olmayan kimse dükkan açamad~~~~ gibi esnafl~k da yapamazd~. Bir gedik hangi esnaf koluna tahsis edilmi~se sahib olan ancak o dalda esnafl~k yapabilirdi. Gedi~in ~ekil de~i~tirmesi ancak ihtiyac halinde ve resmi milsaadeyle olurdu. Gedikler, al~n~p sat~l~r, borç al~nmas~nda ipotek edilebili~~irdi. Tam, yar~m, 1/4, 1/8 gibi hisselerle de gedi~e sahib olunabilinirdi. Tafsilât için bk. S~dk~, Gedik) er ~stanbul 1325 ve M. S. Kiitüko~lu, "Osmanl~~ iktisadi Yap~s~", Osmanl~~ Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, ~stanbul 1994, s. 611.

770 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

meva~ddur. Bu grupta da ~ngiliz tebaas~~ 76 mülk kira eviyle ilk s~ rada yer al-makta; onu Avusturya (55), Fransa (51), Rusya (35) ve Yunanistan tebaas~~ (29) takib etmektedir. Bir Avustu~ya, iki de Frans~z tebaas~~ mülk yal~, bir Felemenk tebaas~~ ise mülk ve gedik yal~~ sahibidir. Rusya ve Toskana tebaala-r~ ndan birer ki~inin mülk yazl~ klatebaala-r~~ vard~ r. Avusturya tebaas~ ndan bir ki~i frenkhane gedi~i, ~ngiltere ve Yunanistan tebaalar~ ndan birer ki~i rumhane mülkü, Avusturya tebaas~ ndan bir ki~i de rumhane gedi~i sahibidir. Yahudl~ane mülk ve gedi~i sahiblerinin say~s~~ biraz daha yüksektir. Üç Frans~z tebaas~n~n mülk yahudhanesi; iki ~ngiliz tebaas~ n~n, biri 1/5, biri 3/5, iki Toskana tebaas~ n~n ise birer tam yahudhane gedikleri; bir Avusturya tebaas~n~ n ise mülk ve gedi~i kendisinin olmak üzere yahudhanesi vard~r.

Felemenk konsoloshanesince kullan~ lan konak konsoloshanenin mal~-d~r. Yabanc~~ tebaa aras~nda han, han odas~~ ve handa menzil sahibleri de bu-lunmaktad~r. ~ kisi Fransa, sekizi ~ngiltere, ikisi Rusya, biri de Yunanistan te-baasma âid olmak üzere toplam 13 mülk han; ~ngiliz tebaas~ndan iki ki~inin ise 2 han gedi~i vard~r. 25 mülk, 5 gedi~i ~ngiliz tebaas~na âid olmak üzere yabanc~~ tebaa toplam 45 mülk, 9 gedik han odas~ na sahibdir. Bir Frans~z, bir ~ngiliz hastahanesi, bir ~ngiliz mektebi mevcuddur.

g. Yabanc~~ tebaan~~~, mülk ve gedik olarak çe~itli zenaatlar~n icra edildi~i dükkânlar~~ vard~ r. Bunlar~ n bir k~sm~~ sadece dükkân olarak kayd edildikleri halde büyük k~sm~n~ n hangi zenaat veya ticaret koluna âid olduklar~~ belirtil-mi~tir. Yabanc~~ tebaan~ n gerek mülk, gerekse gedik olarak sahib bulunduk-lar~~ diikkân say~s~~ bak~m~ ndan ~ngiltere tebaas~~ yine ilk s~ rada yer almakta, onu Avusturya, Rusya, Yunanistan ve Fransa tebaalar~~ takib etmektedir.

~ngiliz tebaas~n~ n mülk dükkânlar içindeki pay~, 115,5 dükkân ile %31'e ula~maktad~ r. Onu %23 ile Avusturya, %14 ile Rusya, %9 ile Fransa ve Yunanistan tebaalar~~ takib etmektedir. En dü~ük pay 3 dükkân (%1) ile Napoli'ye âiddir29.

~ZM~R TEMETTÜ SAYIMLARI 771

Tablo VIII

Yabana Tebaan~n Sahib Olduldan Diikkânlann Milli( ve Gedik Say~lan

Mülk Gedik Mülk-gedik Toplam

Avusturya 83,5 15,5 2 101 Geneviz 8 8 16 Danimarka 7,5 1,3 8,8 Felemenk 10 6 16 Fransa 33 8 ~~ 42 ~ngiltere 115,5 56,5 3 175 Napoli 3 3 Prusya 6 6 Rusya 53,5 36 ~~ 90,5 Sardinya 7 7 Toskana 8 13 21 Yunan 34 12,5 46,5 Toplam 369 156,8 7 532,8

Yabanc~~ tebaa "71" de~i~ik zenaat veya ticaretin icra edildi~i dükkana sa-hibtir. Ancak toplam say~lar~~ "10"un üzerinde olan "8" dal vard~r. Bunlar içinde de en fazla say~da olan "koltuk" tabir edilen ve "mevcud ve muayyen dükkanlardan fazla olarak ayn~~ çar~~da veyahut esnaf~ n toplu olarak bulun-mad~~~~ di~er bir mahalde"" ; ba~ka bir ifadeyle mahalle aralannda, "kö~ede bucakta" aç~lan dükkanlard~rm. Koltuklar hem mülk, hem de gedik olarak ilk s~ rada gelmektedir. Bu da, hiç olmazsa yabanc~~ tebaa elindeki dükkanlar~n en büyük k~sm~n~n mahalle aralar~nda bulundu~unu göstermektedir. Koltuk dükkanlann~~ kundurac~~ ve bakkallar takib etmektedir. Attar ve tütüncü dük-kanlar~~ ile do~ramac~~ ve manifaturac~~ mülk dükkanlann~n say~lar~~ ayn~d~ r. Gedik say~lar~nda koltuktan sonra do~ramac~~ ve bakkallar gelmektedir.

31) Osman Nuri [Ergin], Mecelle-i thr~ür-1 Belediye, ~stanbul 1922, I, 302. 31 a.g.e, I, 653, n. 1.

772 MÜBAHAT S. KÜTÜKO~LU

Tablo IX

Yabanc~~ tebaan~n onun üzerinde dükkana sahib olduklar~~ meslekler Mülk Gedik Mülk-gedik Vak~f

Anar 13 2 Bakkal 14 6 ~~ 1 Berber 10 2 Do~ramac~~ 11 7 Koltuk 28 18 2 Kundurac~~ 17 2 Ma~nfaturam 11 4,5 1,5 Tütüncü 13 1

Di~er i~~ kollar~ndaki dükkanlar ise abac~, a~ç~, bardakç~, berber, boyac~, çak~c~, emlakç~, çerçi (ufak tefek e~ya ve bunlar~~ satan), çilingir, çubukç~~, çu-kac~, do~ramac~, eskici, eyerci, fenerci, francalac~, hekim, h~ rdavatç~, hora-sanc~, hurdac~, incici, iplikçi, iskemleci, ispençyar (eczac~ ), kalayc~, kanavi-çeci, kasab, katmerci, kazzaz, kömürcü, ku~çu, kuyumcu, kürkçü, makarnac~, manav, marangoz, m~s~rc~, pabuççu, pi~tovcu (tabancac~ ), saatçi, sahtiyanc~, sand~ kç~, sardalyac~, sarraf, sigarac~, simci (gümü~çü), sütçü, ~apkac~, ~eker-lemeci, ~erbetçi, ~i~eci, ta~ç~, tenekeci, terzi, tuhafç~~ (tuhafiyeci), tülbentçi, uncu, urganc~, varilci, yemi~çi, yorganc~~ ve zahirecidir. Bu dükkanlar~ n büyük k~sm~~ birer veya iki~er tanedir.

Ma~aza ve mahzen say~lar~~ da hayli kabar~kt~r. "64" mülk, "46" gedik, "4" mülk ve gedik ma~aza vard~r. Gerek mülk (20) gerekse gedik (13) olarak en fazla say~da ma~azaya sahib olanlar Rusya tebaas~d~ r. ~kinci s~ rada mülkde Fransa (12), gedikte ~ngiltere (10) tebaalar~~ gelmektedir.

Yabanc~~ tebaan~ n sahib oldu~u mahzen say~s~~ da hayli yüksektir. 270 mülk, 78,5 gedik, 13 mülk ve gedik mahzen vard~r. Mülk mahzenlerde Avustu~ya (87), ~ngiltere (78,5), Rusya (52) ve Fransa (30); gediklerde ise Avusturya (30), Fransa (20) ve Rusya (11,5) tebaalar~~ ilk s~ralardad~ r.

Meyhane, kahvehane, f~ r~ n, lokanta ve yaz~haneler de yabanc~~ tebaan~ n sahib olduklar~~ gayr-i menkullerdendir. 27,5 mülk kahvehaneden ili frenk kahvehanesidir. F~ r~ nlar da ekmekçi, francalac~, börekçi, katmerci ve peksi-met f~ r~nlar' olarak yaz~ lm~~lard~r. Bir k~sm~ nda ise ne f~r~n~~ oldu~una i~aret edilmemi~tir ki, bunlar, düzenlemede ekmekçi f~ r~ n~~ olarak kabul edilmi~-

~ ZM~~ R TEMETTÜ SAYIMLARI 773

lerdir. Toplam 16,5 f~ r~ n yabanc~~ tebaan~n mülkiyetindedir. Ayr~ ca, "5" gedik ve "2" mülk ve gedik f~r~ n tesbit edilmektedir.

"2"si frenk lokantas~~ olmak üzere "7" mülk lokanta, "28" de yaz~ hane vard~r.

Yabanc~~ tebaan~ n tekne ve hayvan sahiblerine de rastlanmaktad~r. "43" kay~ k (-ki bunlardan biri ~gr~p, biri ta~, ikisi kortiya kay~~~d~r-), "3" mavna, "14" pereme, "10" korina; "32" beygir, "3" kat~r, "2" de merkeb sahibi say~l-maktad~r.

Sonuç

Asl~ nda bu defterlerdeki bilgiler eksiksiz olarak yaz~lm~~~ bulunsayd~~ XIX. yy. ortalar~nda ~zmir'deki yabanc~~ tebaa ve himayesindeki nüfusu ve bunlara âid özellikleri mükemmel bir ~ekilde tesbit edebilecektik. Ne yaz~ k ki, eldeki defterlerde zaman zaman meslekler, ya~, temettü veya vergi gibi ht~st~slar~ n tam yaz~lmam~~~ olmas~~ bize bu imkân~~ vermiyor. Bununla birlikte hiç de kü-çümsenmeyecek bilgiler edinebiliyoruz. E~er ileride Osmanl~~ tebaas~na âid defterler de bulunabilirse -ki meselâ reaya nüfusuna âid tahrir defterlerinin oldu~u yabanc~~ tebaa defterlerindeki baz~~ kay~ tlardan, Müslüman nüfusun tahririnin yap~ ld~~~~ ise belgelerden anla~~lmaktad~r- ~zmir nüfusu ve ~ehir-deki ev, han, dükkân, vs. gayr-i menkullerini bütün olarak görmek ve ~ehrin sosyal ve iktisâcli yap~s~~ üzerinde oldukça do~ru sonuçlar ç~karmak mümkün olabilecektir. Temennimiz, bugün ula~~lamayan defterlerin bir an önce bu-lunup tasnif edilerek ara~t~ rmac~lar~n incelemelerine sunulmas~d~r.

Miiballat S. Kütliko~l~~~

en.

C> 00 C> Mtibahat S. Ktitiiko~ht u,(sn)J uXstud !Iodum .1311!8[11 ESUP-Id luawapg einu.queu z~ nauaD 2£111.1SnA V in 6 7i3 _cü E 0, CIN I• El o ces _oo 6 _oo l C7N C> C> 13 c~. o la ii

Miibahat S. Küttiko~itt k I 15§!LuaA 131cleys tl 1 1 !MicA I M tl I IrKr-r. lll'Ill~, Il I ~~ F= 15501 !S~ag~a~~ JESLII!S [1 „ ~nqSuai Q ,g(wd 1-1 n5nqud tj ~o2tre.mini E-. Y~. ~~ Da~n~ej!~relry A s~~ 1~1 ~~ De..~npun-N ri 1 13~1n~ioN l: 13.1aw~wN 1 1 , IDAI{P}I , "PrPurz!H ‘ Il I I I ~~~~~pial ~~

r-- -

•-

rliik,_

,..v

‹c~~

M~lbahat S. Kiitiiko~l~~~

C o~~ o