[ S a y f a 5 j * ♦
18 K A S I M 1 9 6 9
m .nBİR MASAL
GİBİ BAŞLADI
KANLI BİR
DRAMLA
BİTTİ
C
Enver Paşanın,
Hürriyet Kahra
manı Enver Bey
olarak Makedonya'da
1908'in temmuz ayın
da başlayan serüveni,
4 ağustos 1922 de Or-
taasya'nın Güney Dağ
lık bölgesindeki Çegân
tepesinde bitti. Make-
donyadan Ortaasyaya
— Enver Paşa'nın hi
kâyesi, yalnız bir şah
sın, yalnız bir devrin
değil, Rumeliden Or-
taasya ötelerine kadar
uzanan ülkelerin ve
bir renkli je-
opolitikin de
hikâyesidir...
9
N V E R Paşa’nın SON’unu ve En ver Paşa ile Ata türk arasındaki ilişkilerin sona erişini verirken onun, o Dönüşü Olmayan i ola çıkışının hikâyesi ne, bir daha göz atalım:
B irinci Dünya Harbi sonunda Osmanlı İmparatorluğu yenilmiş tir. İstanbul, galipler tarafından işgal edilecektir. Bu harbi yöne ten İttihat ve Terakki liderleri ne, yurtdışma çıkmak görünür Galipler, en büyük sorumlu ola rak Enver Paşa’yı tanırlar. Dışa rı çıkılabilecek tek yol ise, Ka radeniz üzerinden Rusyadır. Ön safta gelen 8 İttihatçı, 8/9 kasım 1918 gecesi, bir Alman gemisi ile Karadenize açılırlar. Ertesi gün Sivastopola varılır (B u limanın, Nokolayef deniz üssü olması da mümkündür). Almanlar bir tren
İ YARIN j
!
İ UNUTMAYINIZ.!
j
ÇÜNKÜ
YARIN j
î
î
i
servet dağıtım günüdür.
t
t
" î
M İ L L İ t
1
P İ Y A N G O !
î îî Y A K I N Ç E K İ L İ Y O R :
I ŞANSINIZ AÇIK OLSUN j
î (Basın 25086) ■ 16645 J
TÜRKİYE BİLİMSEL ve TEKNİK
ARAŞTIRMA KURUMU
YURT İÇİ DOKTORA
BURSLARI
Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, müsbet bilimlerin temel ve uygulamalı dallarında öğretim yapan fa külte ve yüksek okul bölümlerinden mezun olup; yurt için de matematik fiziki ye biyoloiik ilimler, mühendislik veteri nerlik ve hayvancılık tarım ve ormancılık ile ilgili konularda doktora ve tıbbın temel bilim dallarında akademik bir konu da ihtisas çalışması yapmak isteyenlere ayda brüt 1.000 — TL. karşılıksız destekleme bursları verecektir Bursların dağıtımı için aşağıda şartlar konulmuştur
A. Türk vatandaşı ve 80 vaşını geçmemiş olmak.
B. Bir üniversite ve yüksek okulu bitirmiş olmak ve dok tora çalışmasına fiilen haşlamış bulunmak ve bunları resmî belgeler ile tevsik etmek
C. Yeri ve tarihi illerde bildirilecek seçme sınavında başarı göstermek
D. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Doktora müracaat formunu (T Ü B İT A K BAY Form D 1 - 6 8 ) doldurulup eerekli belgeler ile beraber aşağıdaki adrese en geç
7 Aralık 1969
gününe kadar göndermiş olmak (Form lar Kurum adresin den şahsi müracaat De değil, valnız varın müracaat ile en geç 29 Kasım 1969 saat IS.IKl’e kadar istenebilir).
İlgilenenlerin gerekil form için
Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Bilim Adamı Yetiştirm e Grubu Sekreterliği Bayındır sokak No 33/6 Yenişehir /ANKARA adresine müracaatları tlân olunur.
(Postadaki gecikmeler dikkate alınmaz.)
Ekim 1969
(Basın 25297) 16654
Enver Paşa'nın çok
A öncelere varan sezileri
birer birer gerçekleşi
yordu. Sakarya muharebesi
kazanılmış, Anadolu'nun ka
deri belli olmuştu. Enver Pa-
şa'ya yeni bir yön seçmek
kalıyordu. Doğu Buhara'ya
geçecek, oradaki kardeşle
rim kurtermak için isyan
bayrağını açacaktı.
Fakat ne Türkistan, ne
Afganistan, ne Hindis
tan'da olanlar hakkın
da gerçek bilgiler yoktu.
Enver Paşa, oralarda on ay
süren mücadelesinde haya
tım bütünüyle ortaya koy
du. Nihavet, Tacikistan'da
Çegân tepesinde bir bay
ram günü, at üstünde ve kı
lıcı elinde, inandığı dâva
için öldü...
hazırlamışlardır Fakat Enver Paşa, daha ilk büyük istasyonda (Sim feropol - Akm escit) arkadaş larmdan ayrılır. Arkadaşları uyandıkları zaman, onu bulamaz lar.
Büyük serüven daha oradan başlar. Enver Paşa, K ırım kıyı larında, tedarik ettiği kötü bir gem i ile Kafkasya'ya geçmek için açılır. Fakat tekne parçalanır. Kendini güçbelâ sahile atar. Son ra şiddetli bir zatürree. Bakımsız günler. Fakat genç yapı dayanır Sağalınca ve müşkülâtla Alman- yaya varır Ve bu varışı ancak Uç arkadaşı bilirler. O sırada hem Rusya ihtilâl içindedir, hem Almanya Karışıktır. Fakat, Rus İhtilâli liderlerinden ve Kom in tem öncülerinden Kari Radek, Almanya'da Talât Paşa ile müna sebet kurmuştur. İlk konuşma bir parkta cereyan eder. Radek. Talât Paşayı, Enver Paşayı. Ce mal Paşayı ve arkadaşlarını Mos- kovaya dâvet eder. O sırada Tür kistan, mahalli denebilecek m illi idareler elindedir Hindistan’da ihtilâl işaretleri görülür Orta Şark ve Kuzey Afrika kaynar. Radek’in ümidi bu Türk ve Müslüman âlemlerinde şöhret sa hipleri olduklarına inandığı bu şahsiyetlerden, kendi hesapların ca faydalanmaktır. Hattâ Anado lu’da!
Rusya’ya ilk yolcu Enver Paşa olur. B erlin’de, bir ziraatçı du rumunda görünür. Rusya yolu kapalıdır. Nihayet Enver’in, Ba- haettin Şakir'le beraber, kötü bir uçakla Rusyaya uçuşu karar laştınlır. Fakat uçak. Rusya zan- m ile Letonva’ya iner Tevkif edi lirler. Bahaettin Şakir. Kızılay doktora. Enver Paşa onun mal yetinde bir hastabakıcı rolü oy nar. Tevkif uzar Ama eski Al man kurmayları, bir uçakla on lan kaçırmaya muvaffak olurlar B erlin’e dönülür Dünya gazete leri onlarla meşguldür. EnvcT Paşa’yı, Kafkasya’da. Türkistan’ da, Kürdistan’da olarak haber verirler. Letonya’da. Kovnu’daki hapishanede. Kari Radek dp onunla beraberdir Çetin günler geçer Sonra Enver Paşa, gene kötü bir uçakla ve tek başına olarak Rusya’ya uçmak ister Ama uçak daha ilk dakikalarda - sakatlanır Düşer Ama paşaya gene bir şey olmaz Üetincü uçuş gene uçakladır Bu sefer basarı sağlanır Rus liderleri ile temas lara geçilir Konu İngilizler alev hine mücadeledir Ondan sonra Enver Paşa'nın. Berlin'le Mosko va arasında gidiş gelişleri ol muştur. Bir defasında da Alman generali Köstring. onu sınıra ka dar götürür Hulâsa, dönüşü ol mayan yolculuk bir masal gibi başlar Ama kanlı b ir üı-omla
--n a
OT*®’*-M USTAFA KtOT*®’*-M ALLE
İLİŞKİLER KURULUR
■BFLWUaftllllUMiy— M Enver Paşa’nın Moskova'ya vardıktan sonra Bakû Şark Mil letleri Kurultayındaki durumunu Islâm ihtilâl Cemiyetleri Kongre sini ve bu arada Mustafa Kem al’ le mektuplaşmalarını daha önce verdik Moskova’dR Türkiye’nin Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa ve Moskova’da bir muahede akdi için uğraşan Türk temsilcileri ile. çeşitli konuşmalarda bulu nur O günlerde Moskova’nın Mustafa Kem al’e itimadı henüz zayıftır Hattâ Hariciye Komise ri Girerin Cemal Paşa’vı Halil Paşa’yı. açıkça Türkiye mtimes siileri olarak tanır. Onlarla ko nuşmalan, daha önceden bitir diklerini Türk murahhası Bekir Sami beye ifade pHot rapttâ ve ne onlara göre, Mustata Kem al1
in Anadoiudakı vazıyeti sağlam onlara göre orada beklenmekte değildir Ve oır gün Enver Paşa di: de..
pekâlâ Anadoluya geçebilir Gene Bu devrede gerek Cemal,
ge-Şiddetli
baş ağrılarına
karşı...
GRİPİN
faydalıdır.
GRİPİN, baş, diş, adale,
sinir, lumbago,
ağalarım ieskin eder
GRİPİN, bayanların
muayyen zamanlardaki
sancılarında faydalıdır
GRİPİN, 4 saat ara ile
günde 3 adei alınabilir
m
Yen i Ajans 5593 . 16665S A T I Ş İ L Â N I
İstanbul Defterdarlığından
Adet Cinsi Dosya No: 289-531-3 Kıymeti 1 Wep Standart 57 Model Planya Makinası 25.000 — Kocatnustalapaşa Vergi Dairesine olan borcundan ötürü Anşalan Caddesi i'< sayılı mahalde tahtı hacze alman yukarı da cins ve evsafı gösterilen eşyanın 25.11 1969 günü saat 14.00 de mezkûr mahalde 6183 sayılı âmme alacaklarının tahsil usu lü hakkmdaki kanun hükümlerine tevfikan ve peşin para ile satılacağı ancak verilen bedel tesbit olunan değerin % 75’in* den aşağı olduğu veya hiç alıcı bulunmadığı takdirde ikinci satışın 2.12.1969 günü aynı saatte ve aynı mahalde yapılacağı, fazla malûmat almak Istiyenlertn Kocamustafapaşa Vergi Da iresi Müdürlüğüne müracaatları ilân olunur.(B a sın 25231) - 16649
r
TaciKi-btaıı'ı gösteren İm haritadn ttııver l*aı#a mücadelelerine salıııe olan ve ı»imdi «TucikİMtan Oımhıırivetİ» olarak adlandırılan bölge ve şuurları görülmektedir.rek Enver, gerek Halil Paşa’la-rın temsil vasıl ve yetkileri üze rinde hakikaten karışıklık var dır. Meselâ Cemal Paşa’nın elde bulunan ve Moskova'da Hariciye Kom iserliği tarafından verilen Rusça ve fotoğraflı hüviyet bel gesinde o «ih tilâlci Türkiye’nin M üm essili» olarak vasıflandın lir. Bu vaziyetlerin ise, Ankara’ da Mustafa Kem al’i sinirlendirdi ğini tahmin edebiliriz. Nitekim bir müddet sonra, Moskova'daki Türkiye Sefareti ve Türk Heyeti nin resmî teşebbüsleri ile Anka ra, bu karışıklığa son verilmesi ni ister, ö y le de olur
Ondan sonra, gerek Ankara, ge rek Enver Paşa ve hattâ Cemal Paşa arasında ilişkiler sertleşir Ve dikkati çeken bir haldir ki Mustafa Kemal, bütün bu mek tuplaşmaların ve tebliğlerin bi rer suretini, saygılı bir yazı ile Talât Paşa’ya gönderir Mustafa Kem al’le Enver Paşa arasında en sert ilişkiler daha doğrusu Enver Paşa'nın Mustafa Kem al’e en kırgın ve şiddetli hitapları ise daha sonraya ve 1921 ortalarına rastlar. O tarihte Halil Paşa Trabzon’a gelmiştir. Ama Anka ra onun smırdışı edilmesini ma halli ve askeri idareye emreder Trabzon’da vaziyet karışık ve Mustafa Kemal Enver Paşa’nın Trabzon’la temaslarından kuşku dadır. Kayıkçılar Kâhyası Yahya Kâhya olarak şöhret yapan eli kanlı ve her zaman kendi silâh lıları ile çevrili bir cahil serger denin, Enver Paşa’yı Trabzon’a çağırdığından şüphededir N ite kim HalU Paşa da Yahya kap tanın muhafazası altında yaşar ve Trabzondan çıkmaz, işte o günler, kritik günlerdir Añado- luda ise, cephe bozulmuş Bur sa terkedilmiş Eskişehir — Kü tahya — Altıntaş munarebeleri de 'kaybedilmiştir Ordu Sakar ya gerilerine çekilmektedir. Ana- dotuüs Sovyetlerin, henüz bir de vamlı temsilcisi yoktur Millet Meclisi karışıktır Zaten bir mu halif grupla beraber, biri gizli ikisi yan gizli ve biri de bizzat Mustafa Kem al’in emriyle ku rulmuş dört Komünist Fırkası Mecliste çeşitli rüzgârlar estirir ler. Moskova bekler Ve tam o sırada Enver Paşa, bâzı arkadaş lan ile beraber Batum’a gel miştir. Ve «Türkiye Halk Şıırala n Fırkası Program ı» ve bil nevi kongresi, tam o sırada Batlım da yapılır Bunun nüshaları Ana doluya ve bir nüshası da, doğ rudan doğruya Ankara’ya ve Mil let Meclisine ve Hükümete gön derilir. Durum hakikaten nazik tir.
H A V A D A Kİ İSTİFHAM ?
Batum’un, o günlerdeki nava- sim gayet iyi hatırlıyorum. Hava dolgundu. Birtakım istifhamlara gebeydi. Ankara’da Büyük M il let Meclisinde başta ittihatçılar olm ak üzere kalabalık bir grup mebusların Enver Paşa’yı bekle dikleri, hattâ Kâzım Karabettir ordusunda bile bâzı birlik ve ku m andanlara (M eselâ Halit Pa- şa’nın) onu destekledikleri gibi haberler de havada esiyordu. Küçük Talât beyle, Halil Paşa da Batum’a gelmişlerdir. Enver Paşa Batum’a çok gizli olarak gelir. V e görünmez. Çünkü Ba- tum binbir ajan ve hele Ermeni kom itecileri ile kaynaşıyordu. Enver Paşa ve arkadaşı Dr. Na zım , onları Batum’a getiren tre nin, istasyonda, görünmez bir kö şeye çekilen 1030 numaralı vago nunda, gerçekten sıkmtıl- günler geçiriyorlardı. Sıcak, sinek, eş yasızlık, gıdasızlık ve ancak ge celeri ve o da binbir tedbirle ar ka sokaklardan bir yerlere çıka bilmek, nâdiren Halil Paşa’nın evine gidebilm ek mecburiyeti, asabı yorucuydu. Anadoluda ise Sakarya Meydan Muharebesi baş lamıştı. Simdi bütün gözler, ku laklar oraya çevrilmişti. Muha rebe kaybedilecek ve Enver Paşa Anadoluya son ümit olarak mı girecekti? Yoksa düşman, mey dan muharebesini kaybedecek ve milletin makûs talihi
venileceı-miydi? Havadaki bu istifham, uzun günler titreşti durdu.
DOĞRU Ç IKAN
ÖNSEZİLER:
Meydan muharebesinin ancak 22’nci günü Ditti Ve 12 eylül 1922 de Batıım’a giren Türk ta kaları, Rizede, Mapavride ve bü tün Türk kıyılarının kasaba ve köylerinde davul zurnalarla Sa karya zaferinin kazanıldığı ha berini getirdiler Anadolunun ka deri belli olmuş ve Mustafa Ke mal, Gazi Mustafa Kemal olarak ilân edilmişti
Enver Paşa’nın Batum’daki ha yatını, hissiyatını onun hemen her gün yazdığı mektuplarından, günü gününe biliyoruz. Sakarya Muharebesinde çöküntü olsaydı «Halk Şûralar Fırkası Bayrağı» yahut daha sâde milli şiarlarla Anadolu sınırlarını geçecek kılı cini teraziye atacak ve talihini deneyecekti Muhtemel neticeler için, berşey söylenebilir Ama Sakarya Muharebesi kazanılınca bu sonu belirsiz tecrübeye el bette ki yer kalmadı Zafer her Türk gibi, elbette ki onu da se vindirdi. Çünkü dâva nihayet, memleketin kurtuluşu idi Kaldı ki bu zaferle onun çok öncele re varan önsezileri de doğrulanı yordu. Daha İstanbul’dan çıkıla cak günlerde
arkadaşlarına-— Orduyu ancak Mustafa Ke mal idare edebilir, dememiş m iy di? Sonra ve herşeyin karışık göründüğü devrede eşi Naciye Sultana :
— Memleketi ancak Mustafa Kemal kurtarabilir, diye yazma mış mıydı? işte bu önsezileri birer birer gerçekleşiyordu. Pe kiyi ama şimdi o ne yapacaktı?
SON YOLCULUK!
Enver Paşa artık Moskova’ya dönemezdi. Avrupaya da gide mezdi. Avrupa, Ermeni Kom ite cileri ile kaynaşıyordu. Talât Pa şa, daha 15 mart 1921 de öldü rülmüştü. Ondan birkaç ay son ra, Bahaettin' Şakir ve Cemal Azmi beyler de öldürüldüler. Sa it Halim Paşa, aynı suretle ve Rom a’da hayata gözlerini yum du. Cemal Paşa ise, daha sonra ve 18/19 temmuz 1922 gecesi T if lis’te ve vaven ¡le beraber öldü
rülecektir. Şu halde Enver Paşa ya da bir istikamet seçmek lâ zım geliyordu. Seçti de.. Batum- dan Baku’ya geldi. Yanında Dr. Nazını ile, Hacı Sami (Selim Sam i) adında tam bir avantür adamı vardı. Sam i’nin bütün ha yatı macera ve kanlı oyunlarla geçmişti. Cumhuriyetten sonra ve Yunan adalarından kiraladı ğı katillerle Mustafa Kem al’e suikast İçin Anadolu toprakları na geçen ve emeline muvaffak olamadan yakalanıp öldürülen ve arkadaşları idam edilen bu ma cera adamı, ne çare ki Enver Paşa’yı sürüklemesini bildi. Biz zat Enver Paşa’nın yazdığı gibi, bu ümitsiz yolculukta kendisine, zafer taht ve saltanat masalları okudu. Şartlar ve gerçeklerle, hiç bir İlgisi yoktu. Bu hava için de Bakû’dan gemiye binildi Kar şı sahilde Kızılsuya İnildi. Sonra Türkmenistan geçildi B uhara- ya varıldı Orada genç aydınlar, Enver Paşa’yı uyarmak istediler. Fakat Hacı Sami bu temasları da önledi Nihayet 16 kişilik bir kafileyle Enver Paşa Buhara’- dan ayrıldı Doğıı Buhara’ya ge çecek ve oradaki kardaşlaruıı kurtarmak tein isyan bayrağını açacaktı Fakat ne Türkistan, ne Afganistan ne Hindistan’da olup bitenler hakkında gerçek bilgi ler voktu Nitekim ilk vardığı aşirette Lakeylerin reisi İbra him. onu ve arkadaşlarını tev kif etti Silâhlarını aldı Ondan sonraki hareketler İse, m illi his lerin henüz gelişmediği bu çev relerde. çok çetin mihnetli ve ümitsiz geçti. Ama Enver Paşa iradeli ve cesur insandı. Oralar da ve çeşitli safhaları ile 10 ay kadar süren mücadelesinde, in sanüstü çabalar gösterdi Haya tını bütünü ile ortaya koydu. Şimdi biz bu mücadelelerin, ölüm gününe kadar olan ve onun kendi el yazılan ile yazı lan kronoloiisi i biliyoruz Bun ları eserim izde işleyeceğiz. Niha yet gene bu savaşlar içinde ve 4 ağustos 1922’de. Tacikistan’da, Relcevan’a 13 kilom etre mesafe de, A bitlere köyünün Çegân te pesinde bîr bayram günü at üs tünde ve kılıcı elinde, inandığı dâvâ için öldü Burada verdiği
m lz fotokopi bu şehadeti. bütün tarihleri (le vesikalandmr. En ver Paşa hayata gözlerini yum duğu zaman 4? vaşmda idi.
„________ i .1 .srtN- —
— Şehıd-ı muhterem Enver Paşa hazretleri — Pek mukaddes ve âlî bir maksat peşinde Buhârayı Şerifin «Bellıcevaıı ■ vilâyetinin «Çeğân» nam mahalde, milâdi 4 ağustos 1922 ve rumi 21 temmuz 1338 ve kameri 11 zilhicce 1340 senelerinin, kurban bayramının ikinci cuma günü, gün düz öğle vaktine yakın bir zamanda Hûn-i pâkin] mezkûr mahal toprakları üstüne akıda akıda, kahramanâne ve mer dâne bir surette, riitbei şehâdete nâil olmuştur
(M ü iıU r)
Turan th tllâ l Ordusu. Türkm enistan cephesi Kum an dan ı ve em lr-l leşker-l İslâm î Buhâra E n ver Paşa’n ın N âibl M iralay (A lb a y ) Al) R iza
Türk Edebiyatına biyografi, araştırma ve roman türlerinde «T E K ADAM», « Î K ÎN C Î ADAM» «TO PR A K U Y A N IR S A » ve «S U Y U ARAYAN A D A M » çib; dev eserler veren değerli vazar:
Ş E V K E T
S Ü R E Y Y A
A Y D E M i R ’in
en son eseri:
M E N D E R E S ’İ! ! D R A M I
Menderes devri hakkında tek kitap, temel kitap. Doğumundan ölümüne kadar Menderes.. Kişiliğindeki çelişmeler ve nedenleri.. Hata ve sevapları ile on vıla adını veren liı Başba kan .. tik ve son aşk g ü n ah ı- Kıratın gerçek sü va risi- 27 Mayıs ih t ilâ li- Yassıada ve öte si— 548 sayfa ve -a 32 r e s im - 20 TL.
R e m z i K l t a b e v l — Ankara caddesi No. 93 İstanbul
M illiy e t 16664 Taha Toros Arşivi
