İSVtÇRENİN BÜTÇE SİSTEMİ
Dr. Akif Erginay Maliye Asistanı Bir memleketin bütçe sistemini anlatmak için o memleketin evvelâ Esas Teşkilâtından bahsetmek adet olmuştur. Bunu bir zaruret olarak kabul etmek lâzımdır; zira bütçe sistemleri, gelenek ve âdetlerle birlik te, Esas Teşkilâtlarla tekâmül etmiş oldukları için ancak onların çerçe veleri dahilinde izah edilebilirler. Başka bir deyişle, devlet ana organ larını belirtmeden, bütçenin hazırlanması, tasdiki, ilh., hakkında bir mem leketteki usul ve sistemden söz açmak, kanaatımızca, umumî ve müphem kalmaktan ileri geçmez. Bu itibarla, İsviçrenin bütçe sistemine girmeden önce, bizimkine pekte uymayan Esas Teşkilâtını, bütçe ile alâkası nisbe-tinde, göstermeği lüzumlu ve faydalı buluyoruz.
I. — ESAS TEŞKİLAT
Avrupanm ortasında, komşuları Fransa, Almanya ve İtalyaya naza ran ancak bir vilâyet büyüklüğünde (41.295 km2) olan İsviçre, bilindiği
gibi, federatif bir devlettir. Birleşik Amerika Anayasası örnek alınarak hazırlanan 1848 kanununu bazı esas noktalardan değiştiren ve halen mer'i olan 1874 federal Anayasasına göre "İsviçrenin hakimiyeti haiz 22 kanton halkı, hey'eti umumiyesiyle, İsviçre konfederasyonu" nu teşkil eder (1. madde) (1). Bu kanunun diğer maddelerine göre İsviçre konfe derasyonunun ana organları şunlardır:
1 — Federal Meclis (Assemblee federale); bu meclis İsviçrenin par-îâmentosudur; teşriî selâhiyeti haiz olup konfederasyonun en yüksek ma kamıdır. Bikameral sisteme uygun olarak :
A. — Millî meclis (Conseil national)
B. — Devletler meclisi (Conseil des Etats). diye ikiye ayrılır. Bunlardan birincisi 22 bin nüfusa bir milletvekili olmak üzere İsviçre halkı tarafından, dört senelik bir devre için, seçilen 190 kadar
(1) Daha doğrusu 25 tam ve yanın kanton vardır, zira Bale, Unterwald ve Appenzell kantonları iki yarım kantondan teşekkül ederler.
280 DR. AKİF ERGÎNAV
milletvekilinden teşekkül eder. Devletler meclisine gelince, her kanton dan ikişer olmak üzere seçilen 44 milletvekilinden terekküp eder. Millî meclisle Devletler meclisi hukukan müsavidir. Her ikisi de ayni zaman larda toplanırlar, fakat ayrı ayrı müzakere ederler. Bir kanun veya fe deral karar bu iki meclisin tasdikinden geçtikten sonra ancak hüküm ifa de eder.
Meclislerin başlıca vazifeleri, konfederasyonun haricî emniyeti ba kımından icap eden tedbirleri almak, yabancı devletlerle muahede ve mu kaveleler aktetmek, bütçeyi tasdik, kesin hesapları tasvibetmek, bakan lar kurulunu seçmek, konfederasyonun idarî ve adlî mekanizmasını yük sek murakabesinde bulundurmak gibi cihetlere taallûk eder.
2 — Federal bakanlar kurulu (Conseil federal) : Konfederasyonun icra organı olup parlâmento tarafından dört sene müddetle seçilen 7 fe deral müşavir (conseiller federal) veya bakandan terekküp eder. (2). Bu bakanlardan herbiri bir bakanlık deruhte etmektedir. İçlerinden bir reis ve bir de reis vekili seçerler. Ancak bu reis Devlet başkanı olmakla
beraber diğer kabine arkadaşlarından üstün bir selâhiyet sahibi değil dir. Reisliği devammca o sadece kendi bakanlığına ve bu yeni vazifeden mütevellit işlere bakar. Bu bakımdan o diğer memleketlerdeki başbaka na da tekabül etmez ve diğer bakanlar onun bakanları değildirler "Yal nız konfederasyonu temsil ve bakanlar kuruluna başkanlık eder. Latince tabirle "Primus inter pares" yâni müsaviler arasında birinci'dir. Bir se
ne için seçilir ve bu müddetin hitamından daha bir sene geçmeden yeni den reis seçilmez. İkdidarm, uzun müddet, tek bir şahsın elinde kalması nı önlemesi bakımından bu sistemi, bazı mahzurlarına rağmen, takdir etmek lâzımdır. İsviçre demokrasisinin en mühim hususiyetlerinden biri budur.
Bakanlar da parlâmento azaları gibi dört senede bir değişirler. Ye niden seçilebilirler. Parlâmentoya karşı siyasî mes'uliyetleri yoktur; çünkü İsviçre parlâmanter rejimde değildir. Her bakanlığın verdiği ka rar, otorite olarak bakanlar kurulundan çıkarılır. Şunu ilâve edelimki, Isviçrede kabine buhranları görülmez. Dünyanın hiç bir yerinde bu
ka-(2) Gördükleri işler bakımından bazı hususiyetler arzettikleri için bakanlıkla rı işaret etmeği faydalı buluyoruz : 1. Hariciye bakanlığı, 2. Dahiliye bak. (Millî
Eğitim, Bayındırlık, ilim ve güzel san'atlar, ormanlar, avcılık, sağlık işlerine ba kar), 3. Adalet ve Zabıta Bak., 4. Savunma Bak., 5. Maliye ve Gümrük Bak., 6. İk tisat Bak. (sanayi, iş, zanaat içtimaî sigortalar, ticaret, ziraat işlerine bakar), 7/ Posta ve Demiryolları Bak, (Demiryolları, Posta Telgraf, Telefon ve su işlerine bakar).
İSVİÇRENlN BÜTÇE SİSTEMİ 281 dar müstakar bir hükümete tesadüf edilmemiştir denebilir.
Bakanlar kurulunun vazifelerini şu bir kaç nokta etrafında topla mak mümkündür: dahilî ve haricî emniyeti korumak, parlâmentoya ka nun veya karar projeleri sunmak, konfederasyon maliyesini idare et mek, bütçeyi teklif, gelir ve gider hesaplarını meclislere takdim etmek ilh.
3 — Federal Ana organlarını ikmal için tamamen müstakil olarak kazar selâhiyeti haiz Federal Mahkeme (Tribunal Federal) yi de zikret
mekle iktifa edelim.
ilerde kanton bütçelerinden de söz açacağımızdan, burada kanton Esas Teşkilâtları hakkında kısaca malumat vermek icap etmektedir.
Federal idareye ait selâhiyetler dışında bütün teşriî ve icarî hakimi yetlerini kullanmaları bakımından kantonlar geniş manada birer devlet telakki edilebilirler. Filhakika, konfederasyon Anayasasında sayılan ve bütün kantonlara raci müşterek işler (Millî savunma, haricî siyaset, güm
rük, demiryolları, para, ilh.) dışında kalan her nevî faaliyet sahaların da kantonlar tamamen müstakildirler. Bununla beraber, Kantonlar ni hayet birer federe devlettirler.
Ana organları bakımından kantonlar birbirlerine ve Federal devle te benzerler. Biz bunlardan yalnız Cenevre kantonunu misal olarak ince leyeceğiz.
Bir çok defalar değiştirilmiş olan 1847 Anayasasına göre' Cenevre Cumhuriyet ve Kantonu'nun Ana organları şunlardır:
1 — Umumî Hey'et (Conseil general); bu organ bütün seçmenlerden teşekkül eder (Corps electoral); müzakere için toplanmaz; başlıca vazi
fesi, üç senede bir teşriî meclis ve icra organını doğrudan doğruya seç mek ve kendisine zaman zaman referandum için sunulan teklifleri kabul veya redetmektir.
2 — Büyük meclis (Grand Conseil); kantonun teşriî organıdır. 100 millet vekilinden mürekkeptir; bu miktar sabit olup nüfus miktarına gö re değişmez. Millet vekillerine tahsisat verilmez. Bu meclisin başlıca va zifesi; her biri sekiz oturumdan az olmamak üzere senede üç defa top lanmak, millet vekilleri veya bakanlar kurulu tarafından verilen kanun teklif ve projelerini tetkik edip karara bağlanmak, vergileri tasdik, öde nek ve istikrazları isdar ve kesin hesapları tasvip, ilh, etmektir.
3 — Bakanlar kurulu (Conseil d' E t a t ) : icra organıdır, işaret etti ğimiz gibi Umumî Hey'et yani halk tarafından üç sene müddetle seçilir. Federal hükümette olduğu gibi 7 devlet müşaviri (Conseiller d'Etat) ve ya bakandan terekküp eder. Her bakan bir bakanlığı idare eder; bakan»
282
DR. AKÎF ERGİNAYseçerler. Bunlardan reis, federal hükümette olduğu gibi, vazifesinin hi
tamından sonra bir sene geçmeden tekrar reisliğe seçilemez. Burada da
7 bakan bir kül teşkil ettiklerinden aralarında reislik veya reis vekilliği
dolayısiyle bir selâhiyet üstünlüğü yoktur. Kararlar ayrı ayrı bakanlık lardan değil, bir kül halinde bakanlar kurulundan sadır olur. Bu icra or ganının başlıca vazifesi, kanunları neşir ve tatbik etmek, iç emniyeti te min, mahkemelerin iyi işlemesine dikkat, her sene gelir ve gider bütçe sini Büyük Meclise zamanında taktim etmek ve idarî ve malî meseleler hakkında ayni meclise hesap vermektir.
4 — Esas teşkilât bakımından teşriî ve iccraî kuvvetlerden ayrı olan Daimî Mahkemeleri de zikretmek yarinde olur.
II. — Bütçe sistemi:
İsviçre federal bütçe sistemi umumiyetle bilinen bütçe sistemleri karşısında bazı hususiyetler arzeder. Bir kerre bu memlekette bütçe mev zuatını toplu halde gösteren bir Umumî muhasebe kanunu yoktur. Büt
çeye müteallik hükümler Anayasada, bazı teşkilât kanunları, federal ka rarlar ve bakanlar kurulu kararlarında dağınık bir halde bulunmaktadır Bizdeki manasile Isviçrede bir Sayiştay da yoktur. Bundan başka
İsviçre bütçesi daha ziyade hususî ve ticarî muhasebe usullerine göre a-yarlanmıştır. Bütçe hesapları yanında patrimuam hesapları da bulun makta ve ticarî şirketlerde olduğu gibi, tabir caizse "İsviçre devleti şir ketinin" de aktif ve pasifini gösteren bilançolar yapılmaktadır. Bununla beraber biz logismografi usulüne taalluk eden bu noktayı başka bir etü de bırakarak, şimdilik sadece asıl federal ve kantonal bütçeleri tetkik et mekle iktifa edeceğiz.
1 — Federal Bütçenin hazırlanması
îsviçrede de bütçe icra organları tarafından hazırlanır. Bunun için, her sene, mayıs ayında maliye bakanlığının müracaatı üzerine bakanlar kurulu müteakip sene bütçesinin hazırlanmasına dair bir tamim çıkarır. Ödeneklerin daireler arasındaki tevzi ve miktarına, bütçenin hazırlanma sı usulüne ve bütçe projesinin verileceği zamana ait cihetleri ihtiva eden bu tamim bütün bakanlıklara ve ilgili dairelere gönderilir. Tamim gere ğince hazırlanan muhtelif bakanlık ve daire bütçeleri eylül ayı başında
(3) 29 mayıs 1874 tarihli, Konfederasyon Anayasası, madde 85 No: 10. 19 şubat 1877 tarihli, Federal muhasebe ve veznelerin idaresi h. yönetmelik. 9 ekim 1902 ta rihli, Millî meclis , Devletler meclisi ve Bakanlar kurulu arasındaki münasebetlere dair kanun, madde 102 No: 14. 9 haziran 1902 tarihli, Bakanlar kurulu kararı. 2 mart 1914 tarihli, Federal idare teşkilât kanunu 2 nisan 1927 tarihli, Malî kontrol teşki
ÎSVİÇRENİN BÜTÇE SÎSTEMÎ 2 8 3 maliye bakanlığına gönderilmek lâzımdır. Bu son bakanlık bütçe projele
ri üzerinde lüzumlu gördüğü değişiklikleri yapabilir, ancak bir anlaşmaz lık çıkarsa, bu cihet bakanlar kurulunda halledilir. Bu şekilde hazırlan mış olan bütçe projesi bakanlar kuruluna verilir ve oradan da tasvip e-dilmiş olarak kasım başında federal meclise sunulur. Federal meclisi teş kil eden Millî meclis ve Devletler meclisi bütçeyi Kaideten aralık ayı top lantılarında tasdik ederler. Fakat bu noktaya geçmeden evvel bütçe pro jesinin muhteviyatından ve klasik bütçe kaidelerinin bu memlekette ne derece tatbik edildiğinden kısaca bahsetmek yerinde olur.
A — Bütçe projesi
Gerek Millî meclis gerekse Devletler meclisine kasım başında basılı olarak sunulan bütçe projesi esas itibarile iki kısımdan ibarettir. Bunlar dan biri bizde mucip sebeplere tekabül eden "Bakanlar kurulu mesaj"ı, diğeri de asıl bütçedir. Muvazenei umumiye kanunu yoktur.
a — Mesaj bir kaç kısma ayrılmaktadır (5). En başta 1939-1945 se neleri bütçe kesin hesaplarını, 1946 senesi bütçesinin muvakkat neticele rini ve 1947 senesi muhammen rakamlarını ihtiva eden küçük bir tablo ve umumî mülahazalar bulunmaktadır. Bundan sonra âdi bütçeden bah sedilmektedir; bu münasebetle, içinde bulunulan seneden evvelki seneye ait kesin hesap, tatbik edilmekte olan bütçe ve yeni projenin gelir ve gi derlerini gösteren mukayeseli ayrı bir tablo konulmuştur. Daha sonra, gelir ve giderler hakkında yine tablolara müstenit malumat gelmektedir. İkinci bir kısımda olağanüstü bütçelerden bahsedilmektedir. Daha sonra bütçenin bütünü hususunda yine mukayeseli bilgiler verilerek, is tikbale müteallik tahmin ve bütçe İslahatı için alınacak tedbir ve temen nilerle mesaj nihayet bulmaktadır.
b — Asıl bütçe de bir kaç kısma ayrılmış bulunmaktadır. Birinci kı sımda gelir ve gider tahminleri, mahiyetleri itibarile aşağıdaki tasnif al tında gösterilmiştir:
— âdi hesap,
— iş imkânları yaratmağı sağlayan tedbirler, — millî savunmanın tanzimi,
— faal hizmetler,
— harp iktisadının teşkilâtlandırılması,
— memleketin emniyetini sağlıyacak tedbirler,
Bu tablo müfredatı ayrıca bakanlık itibarile geniş bir tasnif içine a-îınmıştır. Bundan sonra konfederasyonun 1922-1945 seneleri bilançola rını gösteren bir tablo bulunmaktadır. Bu bilançolar İsviçre bütçelerinin
284 DR. AKİF ERGİNAY
bir hususiyetini teşkil ederler. Nihayet, konfederasyonun gelir ve giderle rini servis itibarile tasnife tabi tutan bir takım rakamlar gelmektedir.
Ye bunlar, âdi ve olağanüstü gelir ve giderler olmak üzere bakanlık] sırasına göre umumî ve müfredatlı bir tabloda ayrıca gösterilmiştir.
Asıl bütçe, posta telgraf ve telefon idaresinin işletme, kâr ve zarar ve sermaye hesaplarını gösteren rakamlarla nihayet bulmaktadır.
B — Bütçe kaideleri
İkinci harpten evvel ve harp içinde gevşeme alâmetlerine rağmen İs-viçrede bütçenin senelik, birlik, genellik gibi ana kaideleri tatbik edilegel-mektedir.
a — Senelik kaidesine göre bütçe sadece taalluk ettiği senenin mu hammen gelir ve giderlerini ihtiva eder. Bu manada İsviçrede senelik kaidesi mevcuttur ve bütçe devresi, yani malî sene, 1 ocaktan 31 arılığa kadar devam eder. Ancak senesi içinde sadece taahhüt edilen masrafların tahakkuk ve tediyeleri bakımından idarî masraflar için bir buçuk ve as kerî masraflar için iki aylık bir mütemmim müddet kabul edilmiştir. Ay rıca, senesi içinde ikmal edilmeyen bayındırlık işleri için, bakanlar kuru lunun teklifi üzerine, Federal meclis diğer senelere tahsisat devrine mü
saade edebilir.
b — Birlik kaidesi uzun müddettenberi tatbik edilmemekte idi. Fil hakika, âdi bütçenin yanında müteaddit olağanüstü ve hususî bütçeler vardı. Fakat 1947 den itibaren birlik kaidesine rucu edilmiştir. Halen, âdi bütçe olağanüstü bütçelerle reji halinde idare edilegelmekte olan ser visleri ihtiva etmektedir. Yalnız federal demir yollar idaresi ve alkoller rejisi yine bütçe dışında ve müstakil olarak kalmaktadırlar.
c — 20 aralık 1945 tarihinde parlâmentoda kabul edilen bir karar üze rine son zamanlarda ihmal edilmiş olan genellik kaidesi de 1947 bütçe sinden itibaren ehemmiyetle tatbik edilmeğe başlanmıştır. Bütün gelir ve giderler artık bütçede gayri safî olarak gözükmektedir. Yalnız reji ha linde idare edilen servislerin hesapları bütçede net olarak görülür.
d — Nihayet bütçe fasılları arasında münakalat yapılmasının mene-dilmiş olduğuna ve bu itibarla tahsis kaidesinin tamamen tatbik edilmek te bulunduğuna işaret edelim.
2 — Federal Bütçenin tasdiki
Mahiyet itibarile İsviçre bütçesi bir kanun değil bir idarî karardır. Çünkü, bu memleketin esas teşkilât hukukuna göre, bütçe, parlâmento tarafından, masrafların yapılması için, icra organına verilmiş bir "vekâ let" (mandat imperatif) değil sadece bir müsaede veya selâhiyettir. İs viçre bütçelerinde, bu itibarla, bizdeki manasile bir muvazenei umumiye
İSVİÇRENİN BÜTÇE SİSTEMİ 2 8 5 kanunu yoktur. Hulasa İsviçre bütçesi meclislerin verdiği bir federal ka
radır ve bu sebepledir ki halkın reyine sunulmaz.
Evvelcede işaret ettiğimiz gibi isviçre bütçesi tasdik edilmek üzere, gerek Millî Meclis gerekse Devletler meclisine ayni zamanda, yani kasım başında takdim edilir. Bütçeyi müzakere bakımından bu iki meclis ara sında bir takaddüm hakkı yoktur. Müzakerenin daha önce hangi meclis te başlayacağı iki meclis reisleri arasında tesbit edilir. Meclis reisleri an laşamazlarsa mesele bizzat meclislerce halledilir. Bununla beraber tatbi katta bu husus münavebe ile yapılmaktadır.
Meclislere sunulan bütçe evvela her iki meclisin maliye encümenle rinde tetkik edilir. Esasen meclisler kasım başında toplanmış bulunma dıklarından bütçe doğrudan doğruya bu encümenlere gider.
Maliye encümen azalan altı sene için seçilmişlerdir. Ekalliyet parti leri de bu encümenlerde temsil edilir. 9 ekim 1902 tarihli bir kanuna uy gun olarak meclislerin maliye encümenleri altı sene müddetle, kendi ara' larından, üç üye ve üç te yardımcıdan müteşekkil bir tali komisyon se çerler. Buna Maliye müşterek komisyonu denir (Delegation coramune des Finances). Bu komisyonun esaslı iki vazifesi vardır. 1 — bütçeyi, tasdik sırasında, maliye encümenleri namına incelemek ve 2 — bütçeyi uygulanması sırasında kontrol ve bilhassa kesin hesaplan tetkik etmek. Bu komisyon tarafından bütçenin incelenmesi, biri Millî meclisten diğeri Devletler meclisinden olmak üzere ikişer üyeli küçük komisyonla ra aynlmak suretile yapılır. Bunlar tetkiklerinin neticelerini ve teklifle rini bir rapor halinde müşterek komisyona verirler. Bundan sonra, toplu halde müzakere ve tartışmaları müteakip bu komisyonda bütçe hakkın daki görüş ve tekliflerini her iki meclis maliye encümenine gönderir.
Nihayet, maliye encümenleri de bütçe projesini tetkik ederler. Fa kat bu münasebetle her hangi bir şekilde icra organının selâhiyetlerine dokunmazlar; sadece teşriî sahada kalırlar. Parti mulâhazalan da bu ân da rol oynamaz. Hülasa, bütçe siyasî bir alet olarak kullanılmaz.
Böylece incelenen bütçe raporlarla birlikte parlâmentoya stmulur. En yüksek selâhiyete sahip olmaları dolayisiyle parlâmentoyu teşkil e-den meclisler masrafları istedikleri şekilde kaldırır, azaltır veya çoğalta bilirler. Yeni masraflarda koyabilirler; hatta yenisi sunulması kaydile bütçeyi tamamen veya kısmen bakanlar kuruluna iade edebilirler. Nite kim 1936 senesinde Millî meclis bütçeyi redetmiş olduğundan, bakanlar kurulu yeni teklifler sunmağa mecbur olmuştur. Bütçenin tasdiki sıra sında meclisler arasında mesela bir masrafın azaltılması hakkında bir anlaşmazlık çıkarsa, mesele meclisten meclise havale edilmek suretile halledilmeğe çalışılır. Bir neticeye varılmazsa her iki meclis maliye
encü-286 DR. AKİF ERGİNAY
menleri toplanarak bir sureti hal bulurlar. Bütçe müzakereleri kısadır. î-şaret ettiğimiz gibi bu münasebetle parti zihniyeti rol oynamaz. Esasen bakanlar kurulunun müstakar olması bütçe vesilesile parti kavgalarının
doğmasına mahal vermez.
Bütçe her iki meclis tarafından ayrı ayrı tasdik edilir. Malî yıl ba şından evel tasdik vaki olmazsa muvakkat bütçe yapılır. Bunun için ba kanlar kuruluna bir federal kararla selâhiyet verilir. Birinci umumî har bi takip eden senelerde İsviçre böyle muvakkat bütçelere müracaat mec buriyetinde kalmıştır.
3 — Federal Bütçenin icrası
Bütçenin icrası bakanlar kuruluna mevdu bulunmakla beraber esas itibarile maliye bakanlığınca yapılır. Bu bakanlık 13 daire ve büroya ay rılmıştır. Bütçenin icrası bakımından en mühimleri, Maliye bürosu, Ma liye kontrol bürosu ve Vezne ve muhasebe dairesidir. Bunlardan birinci si, bütçeyi hazırlar, konfederasyonun sermayeler hesabını idare eder, u-mumî masraflar hesabını tutar, ilh. ikincisi maliye bakanlığına bağlı ol makla beraber karar ve icraatında tamamen mütakildir. Bizdeki
Sayiş-taya tekabül eder. Bütün tediye emirlerini bu büro vize eder; bakanlıkla
rın hazırlardığı aylık mizanları, rakamların doğruluğu ve esas bakımlar dan tetkike tabi tutar. Vezne ve muhasebe dairesine gelince, bütün gelir ler bu dairede toplanır; maliye kontrol bürosunun vizesine istinaden bü tün tediyeleri de yapar. Ancak federal reji idareleri, federal mahkeme ler, millî müze ve gümrük gibi bazı müesseseler tediyelerini kendi vezne ve muhasebe servislerinden yapmaktadırlar. Fakat bunların merkez da-iresüe cari hesapları vardır ve oradan avans alır ve kendi mevcutlarını oraya yatırırlar. Bu itibarla vezne bakımindan tamamen muhtar sayıl mazlar. Buna mukabil, diğer bazı idareler küçük tediyeleri kendi büro veznelerinden öder ve bazı harçları da tahsil ederler; askerî mühimmat depo idaresi gibi. Federal demir yolları ve alkoller reji idaresi ise müsta-kü veznelere maliktirler. Bunarın Millî bankada hususî hesaplan vardır.
Masraf tahakkuk ve tediye muameleleri umumiyetle her memleket te tatbik edilen klasik usule uygun bulunmaktadır. Gerçekten, 19 şubat
1877 tarihli bir yönetmelik gereğince, bağk bulundukları bakanlık veya
dairenin masraflarını tahakkuk ettirmekle vazifeli memurlar gereken masraflar için bir tediye havalesi hamlarlar. Bütçenin ayni bir fasıl ve
maddesine ait masrafları sırasile ihtiva edebilen bu havaleye lüzumlu
belgeler eklenmiştir. Daire amiri itası tarafından imza edildikten sonra bu havale ve ekleri vezne ve muhasebe -dairesine gönderilir. Ancak hava le daha evel maliye kontrol bürosundan geçer. Zira her tediye bu büro nun vizesine istinat etmek lazımdır. Malî kontrolün teşkilâtı hakkında 2
ISVİÇRENlN BÜTÇE SİSTEMİ 2 8 7 nisan 1927 tarihli yönetmeliğin 5. inci maddesine göre bu büro "kanun
lara, federal ve bakanlar kurulu kararlarına veya tasarruflu idare kaide lerine aykırı bulunan bütün masrafların vizesini rededer". Demek olu-yorki bir masrafın tediye edilebilmesi için malî kontrolün vizesi şarttır. Bu vizeyi müteakip, Vezne ve muhasebe dairesi, icap eden kayıtları yap-dıktan sonra havaleyi tediye edilmek üzere vezneye gönderir. Tediyat ekseriya posta veya banka kanalile yapılır.
Isviçrede masrafların tasarruf kaidelerine göre yapılmak mecburi yeti, kanaatımızca, memleketimiz bakımından mühim bir boşluğu teka bül etmektedir. Bizde Sayıştaya böyle bir selâhiyet tanımak herhalde önleyici ve faydalı bir netice verir.
4 — Federal Bütçenin kontrolü
İsviçre bütçe sisteminin en karakteristik noktaları kontrol alanında görülmektedir: maliye bakanlığına bağlı bir idarenin Sayıştay gibi kon trol yapması, meclislerden seçilen müşterek ve daimî bir komisyonun bütçe kontroluna bir devlet dairesi gibi filen iştirak etmesi.
Şu halde, Isviçrede bütçe kontrolünü, bu iki organa izafeten, idarî ve teşriî olmak üzere iki ana yoldan tetkik etmek kabildir.
A — İdarî kontrol
idarî kontrol esas itibarile Malî kontrol bürosu tarafından yapılır. 1877 senesinde kurulan bu büro 1882 tarihli bir kanunla Maliye bakan lığının muhtar bir dairesi haline getirilmiş ve konfederasyonun bütün maliye işlerinin kontrolüle tavzif edilmiştir. 1927 tarihli son bir yönetme likle Maliye kontrol bürosu gerek bakanlar kurulu gerekse maliye bakan lığı otoritesinden tamamen ayrılmış ve kararlarını kendisinden yüksek devlet organlarına nazaran büsbütün müstakil olarak alabilmesine yetki verilmiştir. Kontrol selâhiyeti bütün konfederasyon maliyesine şamil ol makla beraber, federal demir yolları idaresi bundan istisna edilmiştir. Diğer tarafdan P. T. T. Gümrük ve Ordu üzerindeki kontrol, kadrosunun
darlığı dolayısiyle, sadece sondajlara inhisar etmektedir. , 1927 tarihli yönetmeliğin koyduğu hükümlere göre Maliye kontrol
bürosu bütçenin icrası sırasında ve icradan sonra olmak üzere iki nev'i kontrol yapar. İcra sırasındaki kontrol gerek masraf dairelerinin tutmak mecburiyetinde oldukları sipariş ve makbuz, kayıtları üzerinden masraf ların taahhüdü şeklinde, gerekse, bilhassa, yukarıda işaret ettiğimiz gi bi, tediyeden evel yapılan vize ile olur.
İcradan sonraki kontrol, federal idarelerin aylık veya üç aylık ola rak tanzim ettikleri mizanlar üzerinden yapılır. Bu kontrolün neticelen ilgili daire muhasebelerine bildirilir. Bundan başka bir bütçe devresine
288 DR- A K l F ÜRGÎNAY
ait bütün mizanlar kontrol edildikten sonra neticeleri federal meclis ma liye encümenlerine gönderilir.
Maliye kontrol bürosunun ayrı bir vazifesi daha vardır; bu bizdeki maliye bakanlığı teftiş kurulunun gördüğü işlere tekabül eder. Yani Kont rol bürosu federasyona bağlı bütün idarelerin mevcudat ve muhasebe ka yıt defterlerini keza ayniyat hesaplarım zaman zaman ve anî olarak teftiş ve gözden geçirmeğe yetkilidir.
Her teftiş neticesinde bir mazbata hazırlanır ve tamimen bütün mu hasebe servislerine bildirilir. Bu servisler mazbatadaki kayıt ve esaslara riayete mecburdurlar; bir anlaşmazlık çıkarsa, bu son merci olarak ba kanlar kurulunda halledilir. Bundan başka bu mazbata ve diğer raporlar Maliye müşterek komisyonuna gönderilir.
Nihayet, konfederasyonun umumî muhasebe ve vezne işlerine dair kendisine sorulan cihetlere rey ve mütalâsını bildirmek te bu Malî kon trol bürosunun vazifeleri arasındadır.
B — Teşriî kontrol
Bu kontrol, Maliye müşterek komisyonu, Maliye encümenleri ve ni hayet Parlâmento tarafından yapılır.
1 — Bütçenin tasdiki dolayısiyle teşekkül tarzından söz açtığımız Maliye müşterek komisyonu konfederasyonun bütün malî idaresini tet kik ve kontrol etmekle vazifelendirilmiştir. Bunun için geniş selâhiyetle-re maliktir. En az üç ayda bir toplanan bu komisyon, bütçe hesaplarını Maliye kontrol bürosundan edindiği malumata istinaden kontrol eder. Bazan uzmanlar veya memurların yardımıle araştırmalar ve hususî an ketlere, bazan da anî teftişlere girişir. Federal idarelere ait bütün muha sebe evrak ve vesikaları hakkında malumat talep edebilir. Komisyon ma lî sene devamınca yaptığı işlerin neticelerine dair bir "senelik rapor" ha zırlayarak Millî meclis ve Devletler meclisi Maliye encümenlerine, yeni bütçenin müzakeresi sırasında, takdim eder.
2 — Maliye encümenleri kontrollerini bakanlar kurulunun hazırla dığı devlet hesapları üzerinden yaparlar. Bu kontrol bilhassa hesapla rın müspit evrakla mutabakatı ve bu evrakın kanunlara uygunluğu cihe tine taalluk eder. Encümenlerin tali kısımlara ayrılarak tetkik ettikleri hesapların neticeleri bir rapor halinde meclislere sunulur. Bu suretle teş riî kontrolün son safhası başlar.
3 — Bir bütçeye ait rapor ve kesin hesaplar meclislere ertesi sene nin en geç mayıs ayı başında verilir. Kesin hesap müzakerelerine haziran toplantısında başlanır. Bu suretle meclisler yüksek murakabelerini yap mış olurlar. Her millet vekii sualler sorup izahat isteyebilir. Neticede
ke-İSVİÇRENÎN BÜTÇE SİSTEMİ 289 sin hesaplar ya tasdik veya rededilir. Tasdik edildiği takdirde bütçenin kontrolü ikmal edilmiş olur ve bu karar resmi gazetede neşredilir.
Böylece federal bütçe sistemini ana hatlarile ikmal etmiş bulunuyo ruz. Şimdi birazda kanton bütçelerinden söz açalım.
III. — Kantonal bütçe sistemi
Kanton bütçeleri bazı ayrılıklarına rağmen federal bütçenjn küçük birer modeli gibidirler. Cenevre ve Tessin hariç bütün kantonlarda da, federal devletde olduğu gibi, bütçe yanında patrimuan hesapları ve bilançolar vardır.
İsmine rağmen İsviçrenin Esas teşkilât hukuku bakımından bir kon federasyon değüde bir federasyon olması dolayısiyle, kanton bütçelerini mesela bizdeki vilâyet hususî idare bütçelerine benzetmek mümkün gö rünür. Fakat hemen ilâve edelimki kanton bütçeleri tasdik ye icra bakı mından pek bariz farklar gösterirler. Bilindiği gibi hususî idare bütçele ri Dahiliye bakanlığının tetkikinden geçtikten sonra Cumhur başkanı ta rafından tasdik edilir. Halbuki kanton bütçelerinin tasdik noktasından fe deral idare ile hiç bir münasebeti yoktur. Bundan başka vilâyetlerde büt çenin icrası bir merkez ajanı olan valilere aittir. Buna mukabil, kanton lar bütçelerini bizzat kendi organlarıîe uygularlar. Bu küçük mukayese den sonra esas teşkilâtını evvelce tetkik ettiğimiz Cenevre kantonunun bütçe sistemini misal olarak pek kısaca gözden geçirelim.
Federal devlette olduğu gibi Cenevre katonunda da bütçe mevzuatı na dair bir umumî muhasebe kanunu yoktur. Bütçeye müteallik hüküm ler bir kaç yönetmelik ve tamim dışında hemen hemen Anayasadaki ka yıtlara inhisar etmektedir.
Kanton gelir ve gider bütçesi her sene Maliye bakanlığı tarafından hazırlanır ve bakanlar kurulu kanalile Büyük meclise takdim edilir. Büt çe projesi meclisin ilgili komisyonunda tetkik edildikten sonra müzakere ve tasdik edilir. Bu tasdik sırasında, Büyük meclis, karşılığını bulmadık ça, bakanlar kurulunun tesbit ettiği masraf miktarını artıramaz. İstikraz bir karşılık teşkil etmez. Hazırlık gibi bütçenin icrası da Maliye bakan lığı ve bakanlar kuruluna terettüp etmektedir. İcra safhasında maliye bakanlığı Muhasebet genel müdürlüğü birinci derecede rol oynar. Bu mü dürlük şefinin vizesi olmadıkça hiç bir masraf tediye edilmez. Masraf ha valeleri ayni bakanlığa bağlı Malî kontrol dairesince de tetkik edilir. Büt çe muhasebe kayıtları fiş usulüle tutulur; öyleki bütçenin sene ortasında vaziyetini her an görmek kabil olur. Bütçe devresinde taahhüt edilüpte. ödenemeyen masraflar için 15 günlük bir mütemmim müddet kabul edil miştir.
290
DR. AKİF ERG1NAYBütçenin icra sırasındaki kontrolü, adı geçen Malî kontrol dairesin
ce yapılır. Teşriî kontrol ise Büyük meclisin kesin hesabı tasvibi sırasın
da vaki olur.
Bibliografi:
•— Bulletin de Legislatin Comparöe; Republique farnçaise, Ministere des Finan ces, Nos: 27-28, 1947, s. 592-606
— Annales de Finances publiques, No: III, s. 62 — La vie juridique des peuples: Suisse, 1935.
— De Peyster; Repetitions 6crites sur les Finances etrangeres, Paris 1934-35, s. 41 — Cl. - P. Terrier; Le bilan d'Etat, Geneve 1929.
— Constitution f6d6rale de la Conf£d6ration suisse; 29 mai 1874 — Constitution de la Repulique et Canton de Geneve; 24 mai 1847
