Cilt: 1 Sayõ: 1 Güz 2007, 175-184 ss.
Türk Dillerinin Sõnõßandõrõlmasõna Dair Bazõ Eklemeler
1Samoyloviç A.
Özet: Makalede, E. E. Korú’un, W. Radloff’un ve di÷er Türkologlarõn Türk lehçelerine iliúkin
tarihî, co÷rafî, siyasî, morfolojik ve etnik nitelikli sõnõßandõrmalarõ dilbilimsel olarak özetlenmiútir. Özetlenmeye d(t), z(s), y seslerinin kelimelerin ortasõnda ve sonunda birbirinin yerine kullanõlmasõ fonetik belirtisi eklenmiútir: adak, atak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koymak’ örneklerinde oldu÷u gibi. Bunun sonucunda Türk lehçelerinin “R” (Bulgar), “D” (Uygur//Kuzeydo÷u), “Tau” (Kõpçakça//Kuzeybatõ), “Tag-lõk” (Ça÷atayca//Güneydo÷u), “Tag-lõ” (Kõpçak-Türkmen//Orta gr.), “Ol” (Türkmen//Güneybatõ) gruplarõ belirlenmiútir.
Anahtar Kelimeler: Türk, dil, lehçe, fonetik, sõnõßandõrma, Kõpçak, Türkmen, Uygur
Some Additions to ClassiÞcations of Turkic Dialects A. Samoylovich
Abstract: Historical, geographical, political, morphological and ethnic classiÞcations of E. E. Korsh’s, W. Radloff’s and other turcologist’s regarding Turkic dialects are summarized in this article. Phonetic indication, of interchanges phonemes like d(t), z(s), y in the middle and at the end of the words are added. Adak, atak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koymak’ e.g. Consequently “R” (Bulgar), “D” (Uygur//North-eastern), “Tau” (Kõpchak//North-western), “Tag-lõk” (Chaga-tai//South-eastern), “Tag-lõ” (Kipchak-Turkmen//Central group), “Ol” (Turkmen//South-western) groups of Turkic dialects are determinate.
Key Words: Turk, language, dialect, phonetic, classiÞcation, Kõpchak, Turkmen, Uygur
I.
Akademik F. E. Korú’un görüúlerinin do÷ru oldu÷u kabul edilirse2 “aynõ
úe-yin çeúitli sõnõßandõrõlmasõ bulunuyorsa ve o, kesin olarak bu sõnõßandõrmalarõn hiç birinin iúe yaramadõ÷õnõ söylüyorsa” o zaman kendisinin de sõnõßandõrmasõnõn pek önemi kalmadõ÷õ iddia olunabilir. Tabii ki ortaya atõlan görüú kabul
edilmez-1 Ünlü Rus Türkolo÷u A. Samoyloviç’in “Nekotorõe dopolneiya k klassiÞkatsii turetskix yazõkov (Türk Dillerinin Sõnõßandõ-rõlmasõna øliúkin Bazõ Eklemeler)” adlõ makalesi (15 s.), 1922 yõlõnda Petrograd’daki Rusya Devlet Akademisi Basõn Evi’nde (Rossiyskaya Gosudarstvennaya Akademiçeskaya TipograÞya) yayõmlanmõútõr. Türk Lehçelerinin sõnõßandõrõlmasõnda fonetik eklemeleriyle bir dönüm noktasõ olarak da nitelendirilen söz konusu makaleyi, Rus dilinden Türkiye Türkçesine satõr arasõ dilbi-limsel açõklamalarõyla Prof. Dr. Mehman Musao÷lu çevirmiútir.
Söz konusu makalenin temelini, A. Samoyloviç’in Rusya Etnografõ Akademisi ve Antropoloji müzesine ba÷lõ olan Wilhelm Radloff’un ünlü “Türkoloji Derne÷i”nde okudu÷u bildiri oluúturmaktadõr.
2 Türk kabilelerinin dillerine göre sõnõßandõrõlmasõ. Etnografõçeskoe Obozrenie, No: 84-85. Moskva 1910. Korú’un söz konusu sõnõßandõrmadaki Moskova Arkeoloji Derne÷inin Do÷u Ekibine bildirdi÷i düzeltmeleri yayõmlanmamõútõr.
dir. Ancak Korú’un “Türk Kabilelerinin veya Türk Dillerinin Sõnõßandõrõlmasõ”, adlõ makalesinin zaman açõsõndan en son görüú olmasõ bundan sonra da yeni gö-rüúler ileri sürülmeyecek anlamõna gelmez. Çünkü altmõú sene önce ünlü Türko-log N. ø. ølminskiy’ nin3 söyledi÷i gibi Türk dillerinin herhangi bir sisteminin tam
ve sa÷lam bir düzeyinin oluúturulmasõ için gereken olanaklar, hazõrlõklar henüz tamamlanmamõútõr.
Türk dillerinin en mükemmel düzeyde sõnõßandõrõlmasõ çalõúmalarõnõn sonuç-lanmasõ için, bu sõnõßandõrmalarõ kim yaparsa yapsõn, önce söz konusu dillerin karúõlaútõrmalõ-tarihî olarak incelenmesi gerekir. Bu ise, yakõn gelecekte mümkün de÷ildir. Bu ba÷lamda, aynõ sebepten dolayõ ünlü Türkolog müteveffa Wilhelm Radloff’un sonradan düzeltmeler yaptõ÷õ sõnõßandõrmasõ da geçici niteli÷ini ko-rumaktadõr4.
Söz konusu iki geçici sõnõßandõrmanõn, dolayõsõyla Radloff’un ve Korú’un incelemeleri dõúõnda yeni, ama yine de geçici bir Türk dilleri sõnõßandõrõlmasõnõn oluúturulmasõna gerek yoktur. Çünkü bu iki sõnõßandõrmanõn5 hiçbirisi geçersiz
sayõlamaz. Bundan dolayõ yeni unsurlarõn eklenmesi, geliútirilmesi gerekir ve úu anda öyle tamamlayõcõ unsurlarõn çok oldu÷unu biliyoruz.
Müteveffa Prof. N. F. Katanov’un çok sayõdaki genel raporlarõyla hazõrlanmõú tezi, Radloff’un Yakut Dili eseri ve di÷er6 araútõrmalarõn da bundan sonraki
sõnõf-landõrõcõlarõn iúini baya÷õ kolaylaútõraca÷õ düúüncesindeyiz.
II.
Terimler listesi, sõnõßandõrmada önemli bir rol oynamamaktadõr. Buna ra÷-men sõnõßandõrmanõn de÷iúik bölümlerinde úu veya bu biçimdeki adlandõrma sis-temlerinin kabul olunabilirli÷i sorunu dikkate alõnmalõdõr.
Akraba dil ve lehçelerin, yer aldõ÷õ bölgelerdeki ülkelere göre Kuzey, Güney gibi úimdiye kadarki uygulanan yöntemle iúaretlenmesi, büyük anlaúmazlõklara yol açmaktadõr. Buna karúõlõk, dil sistemleri katlarõnõn “Eski, Orta, Yeni Ça÷” dö-nemleútirilmeleriyle tarihsel bir bakõú açõsõyla ele alõnmasõ ise daha uygundur. An-cak böyle bir sõnõßandõrmada da úu veya bu sebeple söz konusu dil ailesinin “M. Ö. evresi” dikkate alõnmamaktadõr.
Tarihsel katlarõn, uygun ça÷larda Türk halklarõnõn yerleúiminde önemli katkõ-da bulunan, evrim nitelikli olaylarõn geliúimine imza atan Türk boylarõna göre
ad-3 Türk-Tatar dili kursunda açõlõú konuúmasõ, Kazan 1962. S. 21.
4 Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig, 1882. S. 280-291. (P. M. Melioranskiy’nin Brokgauz’un ve Efron’un ansik-lopedi sözlü÷ündeki ünlü demeci. 1. Baskõ. Türk Dilleri ve Edebiyatlarõ makalesi). Alttürkische Studien, IV-V. Rusya ølimler Akademisi Haberlerinde yayõnlanmõútõr: 1911 y. S. 305-427.
5 Vamberi’nin sõnõßandõrmasõ da vardõr (Das Türkenvolk. 1885 y. S. 85-86). Leon Kaena (Introduction à l’histoire de I’Asie. 1896 y. S. 34-35), Katanov (Kazan Üniversitesi Bilimsel Yazõlarõ 1894), Berezin (Recherches sur les dialectes musulmans. I. Système des dialectes turcs. Kazan, 1848 y.) bu eski sõnõßandõrmalarõ da canlandõrmõútõ. Ayrõca bk. Aristov. Türk Kabilelerinin Etnik øçeri÷i Üzerine (Jivaya Starina. 1896 y, baskõ: III — IV, s. 445-456) ve V.V. Bartold’un eleútirisi. v Zap. Vost. Otd., c. XI. s. 341.)
6 Katanov. Opõt issledovaniya uryanhayskogo yazõka s ukazaniem glavneyúix rodstvennõx otnoúeniy ego k drugim yazõkam tyurkskogo kornya. Kazan 1903 y.; Radloff. Die Jakutische Sprache in ihrem Verhältnisse zu den Türksprachen (Rusya ølimler Akademisi Yayõnlarõ, Tarih Filoloji Bölümü VIII. Bölüm VIII. C. No: 7. 1908 y.) Karl Foy. Azerbaiganische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen ( Mittheilungen. Berlin‘deki Do÷u Diller Semineri, c. VI, baskõ 2, 1903 y.).
landõrõlmasõnõn, Türk dilleri ve lehçeleri sõnõßandõrõlmasõ çalõúmasõnda Hun devri öncesi, Mo÷ol devri öncesi, Mo÷ol devri sonrasõ gibi yapõlabilmesi de söz konu-sudur. En yakõn akraba dillerin gruplarõ ise, di÷er dillerin sõnõßandõrõlmalarõnda kullanõldõ÷õ gibi, farklõlaútõrõcõ lengüistik belirtilere göre ve durum elveriúli ise daha net bir ifade için bölgedeki devlet adlarõyla ve ayrõca da söz konusu gruptaki temel dil veya lehçeye göre iúaretlenmelidir. Sözgelimi, ol-lehçeleri, Güneybatõ,
Türkmen grubu” gibi. Sõnõßandõrmanõn bölümleri için tam ve nihai bir terimler
lis-tesinin, dolayõsõyla adlandõrõlmanõn düzenlenmesi yukarõda son olarak belirtilen çalõúma yapõldõktan sonra düúünülebilir.
Bu çalõúmada, mevcut Türk dilleri sõnõßandõrmalarõnõ tamamlamak istedim. Dolayõsõyla amacõm yeni bir sõnõßandõrma yapmak de÷ildir. Bundan dolayõ bilim adamlarõnca úimdiye kadar belirlenen Türk dilleri sistemi bölümlerine iliúkin ad-landõrõlmalarda bazõ de÷iúiklikler yaptõm.
III.
Korú, Türk dilleri sisteminin düzenlenmesinde, sesbilgisel(fonetik) ve bi-çimbilimsel (morfolojik) belirtileri tercih etmiútir. Sonuçta, üç temel grup ortaya çõkmõútõr:
I. Kuzey dillerinde: 1) g sesine hece sonunda hece oluúturmayan (kõsa) u sesi eúittir: tag//tau ‘da÷’; 2) sürerlilik bildiren úimdiki zaman biçiminde a zarf-Þili + sürerlik Þilleriyle veya sürerlilik Þili olmaksõzõn: kele-turur-men ‘geliyorum’.
II. Do÷u dillerinde: 1) g sesi herhangi bir biçimde kendini muhafaza etmekte-dir; 2) úimdiki zaman úekli r sõfat-Þilinden oluúmaktadõr: kelür-men ‘geliyorum’. III. Batõ dillerinde: 1) g sesi ünsüzden sonra (hece baúõnda) düúer: kalgan//
kalan ‘kalan’; 2) Do÷u grubunda oldu÷u gibi úimdiki zaman úekli r sõfat-Þiliyle
biçimlenmektedir.
Korú’un sõnõßandõrmasõnda, söz konusu temel üç grubun dõúõnda dördüncü bir karõúõk diller grubu da yer almaktadõr. Söz konusu grup, iki alt gruba bölün-mektedir.
IV.
Radloff’un Güney grubu, Korú’un ise Batõ grubu olarak yaptõklarõ sõnõßan-dõrmalar, çalõúma ilkelerinin ve yöntemlerinin farklõlõ÷õna ra÷men birbiriyle örtüú-mektedir. Söz konusu grubun, nasõl adlandõrõlõrsa adlandõrõlsõn hiç de÷iúmeksizin nihaî bir çalõúmanõn ortaya çõkõúõna kadar sonraki sõnõßandõrõlmalarda da kendini muhafaza edebilece÷i ve zaman akõúõ içinde niceliksel bileúenlerinin de daha ay-rõntõlõ bir nitelendiriliú kazanaca÷õ kuúkusuzdur. Söz konusu bileúenleri ise Türk-men, Azeri, Osmanlõca (Anadolu Türk a÷õzlarõ, Suriye ve Balkan yarõmadasõ), Gagavuz ve Güney kõyõ Kõrõm lehçeleri úu veya bu özellikleriyle oluúturmaktadõr. Ben, bu grubun en önemli özelli÷i olarak ol- (olmak) Þil kökünü görüyorum. Söz konusu Þil di÷er gruplarda bol-, pol-, pul- diye geçer. Bu grubun ikinci özelli÷i olarak ise bana göre Korú’un söyledi÷i gibi g sesinin ünsüzlerden sonra düúmesi-dir (kalgan//kalan ‘kalan’). Buna da daha önce Bulgar grubunda rastlanmaktadõr
(bk. aúa÷õda). Ele aldõ÷õmõz grubun bütün dilleri ve lehçelerinin temelinde Eski O÷uz-Türkmen dili durmaktadõr. Söz konusu dilde, O÷uzlar-Türkmenler (Guzlar, Uzlar) konuúmuúlardõr. Onlar, XI. yüzyõlda Aral ve Hazar kõyõsõ bozkõrlarõndan øran’a ve Küçük Asya’ya kadar yayõlmõúlardõ.
Bu grubun bazõ dilleri, di÷er gruplardaki dillerin özelliklerinin de÷iúik oran-daki karõúõmõdõr. Söz gelimi genellikle ele aldõ÷õmõz grubun içerisinde yer alan Hazar kõyõsõ Türkmen lehçesi, ol-bol belirtisine göre di÷er gruplar ile örtüúmekte-dir. En eski karõúõm olarak ise, her hâlde Kanglõ-Kõpçak lehçesi gösterilebilir.
Söz konusu grubu lengüistik belirtisine göre ol-lehçeler grubu olarak ad-landõrmamõz gerekirdi. Ancak Radloff’un ve Korú’un benimsedi÷i adlandõrmayõ muhafaza etmek amacõyla Türk Dünyasõnõn güneybatõ bölgesinde bulunan ve ol- grubunda konuúan halklarõ göz önüne alarak ben buna bir de güneybatõ ismini ekledim. Türkmen kökenli oldu÷unu dikkate alarak da Türkmen adõnõ benimsi-yorum7.
Güneybatõ grubu dillerinde konuúan Türk boylarõ aúa÷õdaki bölgelerde yer-leúmiúlerdir:
Harezm (Hive) ve Buhara Cumhuriyetleri, Türkistan Afganistan’õ, Türkistan Cumhuriyetinin Türkmenistan bölgesi, øran’õn Azerbaycan, Astrabat, Horasan ve di÷er vilayetleri, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan Cumhuriyetleri, Anadolu, Suriye’nin kuzey kõsmõ, østanbul ve yakõn çevresi, Balkan yarõmadasõnõn de÷iúik bölgeleri, Besarabya, Kõrõm’õn güney kõyõsõ, Kuzey Kafkasya (Stavropol Türk-menleri), Astrahan úehri (Türkmenler).
V.
Korú’un sõnõßandõrmasõnda yer alan di÷er iki temel gruptaki ve iki alt grupta-ki, yani toplam dört gruptaki karõúõk diller, Radloff’un sõnõßandõrmasõndaki geriye kalan üç grup ile önemli bir ölçüde çeliúki hâlindedir. Üstelik her iki sõnõßan-dõrmanõn söz konusu kõsmõ, Radloff’un kendi sõnõßandõrmasõnda yaptõ÷õ düzen-lemeler istisna olmakla birlikte, büyük de÷iúikliklere u÷ramadan uzun süreli bir var oluúu sa÷layamaz. Radloff’un sõnõßandõrmasõ yeterli derecede ispatlanmamõú oldu÷u gibi, Korú’un seçti÷i belirtiler de eksiktir.
Korú’un do÷u grubu, a÷õrlõklõ olarak “ölü dillerden oluúmaktadõr: Orhun (Ye-nisey yazõtlarõ), Uygur, Ça÷atay, Kõpçak”. Ça÷daúlardan ise: Ön koúullarõyla Ka-ragas ve Koybal, Sagay. Söz konusu diller, Salarca istisna olmakla, Radloff’un sõnõßandõrõlmasõnda yeniden gözden geçirilinceye kadar dört grupta ele alõnmõútõr: Güney (Orhun), Do÷u (Uygur, Karagas, Koybal, Sagay), Orta Asya (Ça÷atay) ve Batõ(Kõpçak).
Radloff sõnõßandõrmasõnõn tamamlanmamõú ikinci redaksiyonunda, Orhun ve Uygur dillerini Mo÷ol dönemi öncesi Do÷u Türk dillerinde iki farklõ grubun tem-silcileri olarak ele almõútõr: Kuzeydo÷u ve güneydo÷u. Buraya y //ç// s seslerinin
7 Berezin (s. 27) bunu Türk olarak adlandõrmõútõr. Radloff bir zamanlar Selçuk ismini önermiúti (Mélanges Asiatiques. IX. 2. 90.
sözcük baúõndaki kullanõmlarõyla yer aldõ÷õ kuzeybatõ grubunu da eklemiútir. Bana göre, Orhun-Yenisey ve Uygur yazõtlarõndaki dilbilimsel delillerle söz konusu diller arasõndaki temel farklar yeteri kadar ispatlanamamaktadõr. Bundan dolayõ söz konusu dilleri birbirinden kesin olarak farklõlaútõrmak mümkün de-÷ildir. Buna karúõlõk her birinin bazõ özelliklere sahip oldu÷u da inkâr edilemez. Öte yandan Mo÷ol dönemi öncesi Türk dilleri gruplandõrõlmasõ, Radloff’un kendi sõnõßandõrmasõna iliúkin yaptõ÷õ ikinci redaksiyonunda vurguladõ÷õ gibi, adõ ge-çen çalõúmadan da daha karõúõk ve zor olmuútur. Bunun yanõ sõra ‘Selçuk úiirle-ri’ döneminden daha önce de ça÷daú güneybatõ dilleri konuúucularõnõn (Radloff’ a göre güney, Korú’a göre batõ) atalarõ olmuútur8. Oysa ortaya defalarca atõlan
mevcut görüúün aksine bunlarõn Orhun-Yenisey yazõ diliyle do÷rudan ba÷lantõsõ, bazõ ortak olgularõn bulunmasõyla da kanõtlanamamaktadõr. Temel belirtiler bunu engellemektedir.
øtiraf etmeliyiz ki Türk halklarõnõn tarihsel kaderinin zorlu÷u ekseninde söz konusu halklarõn ve dillerin birbiriyle ve di÷er halklarla ve dilleriyle daha fazla karõútõrõlmasõ, yapõlacak sõnõßandõrmanõn anlaúõlõr, basit ve kolay olmasõnõ engel-ler. Nitekim söz konusu sõnõßandõrma, hem dilbilimsel belirtilerine hem de on-larõn gruplandõrõlmasõna göre çok büyük olmalõdõr. Ancak söz konusu koúullarda, sõnõßandõrmanõn aúõrõ yapaylõktan uzak olabilece÷i düúüncesindeyiz.
Sõnõßandõrmanõn kanõtlarõnõn arttõrõlmasõ açõsõndan bir adõm daha atarak Korú’un betimledi÷i sesbilgisel özelliklere ilave olarak bir fonetik belirtiyi ekli-yorum. Bunun, sõnõßandõrmanõn tüm boyutlarõnõn ayrõntõlarõyla belirlenmesi için temel oluúturaca÷õ düúüncesindeyim. Bu belirti, seslerin lehçelerdeki sõralanma-sõndan ibarettir. d (t), z (s), y sesleri, sözcüklerin ortasõnda ve sonunda birbirinin yerine kullanõlmaktadõr: adak, atak, azak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koy-mak’.
Bu yeni belirtiyi ekledikten sonra daha önce tarafõmõzdan güneybatõ olarak belirlenmiú grup, kendi de÷iúmezli÷ini muhafaza etmektedir. Korú’un do÷u bunda ise bazõ de÷iúiklikler yapõlmalõdõr. Güneybatõ grubu y (yot) lehçeler gru-buna girer. Korú’un do÷u grubunun alt gruplarõ olarak ise d, t, z lehçelerini tespit ediyorum ve y belirtili Ça÷atay ve Polovets (Kuman veya Kõpçak) dillerini oradan çõkarõyorum. Nitekim yukarõda belirtildi÷i üzere de bunlar Radloff’un sõnõßandõr-masõnda baúka gruplara aittir.
d- lehçeleri alt grubu: Ölü dillerden Orhun-Yenisey ve Uygur yazõtlarõ. Onlar
hem benim hem de Korú’un önerdi÷i belirtilere sahiptir9. Ça÷daú dillerden ise söz
konusu sõnõßandõrmaya Soyot veya Uryanhay, dolayõsõyla Tuvaca (Korú bunu ma-kalesinin giriúinde hatõrlatmõútõr, ancak sõnõßandõrmasõna almamõútõr) ve Karagas, Salar lehçeleri aittir.
8 Güneybatõ lehçelerinin bazõ özellikleri XI. yüzyõlda Mahmut Kaúgarlõ’nõn kaleme aldõ÷õ Dîvânu-Lu÷âti’t-Türk eserinde verilmiútir. Bu eser, østanbul’da birkaç yõl önce yayõmlanmõútõr: baran bargan yerinde (1. C. S. 35); deve teve yerinde (2. C. S. 154); ben men yerinde (1. C. S. 284); Bang’õn Orhun-Yenisey yazõtlarõnõn Osmanlõca ile iliúkisini anlatan yeni çalõúmasõ elime geçmemiútir.
9 Hem d lehçeleri alt grubuyla hem de di÷er gruplarla ortak özelliklere sahip ama, baúka bir gruba dahil olan Eski Uygur yazõtlarõ da bulunmaktadõr. Öte yandan adõ geçen gruba ait Müslüman-Türk yazõtlarõ da mevcuttur.
z- lehçeleri alt grubu: Sarõ Uygur (Korú’un zikretmedi÷i), Kamasin, Koybal,
Sagay, Kaç, Beltir, ùor, Kõzõl, Küerits lehçeleri, dolayõsõyla Hakasça aittir.
t- lehçeleri alt grubu: Bu alt gruba Yakut dilini dahil ediyorum. Söz
konu-su dil, Radloff’un sõnõßandõrmasõnda dikkate alõnmamõútõr. Korú ise Yakut diline kendi sõnõßandõrmasõnõn 4. grubunun b maddesinde (karõúõk diller), Çuvaú dili ile aynõ grupta yer vermiútir. Oysa Korú’un genel görüúüne göre, “Yakutlarõn Ka-ragaslarla biraz daha yakõn oldu÷u ama Çuvaúlarla ve Altaylõlarla özellikli ortak özelliklerinin bulunmadõ÷õ tahmin edilmektedir” (s. 13). Gerçekten Radloff’un ifade etti÷i gibi çok karõúõk ve orijinal bir Türk dili10 olan “nachtürkish” Yakut dili
dilbilimsel belirtilerinin toplamõ açõsõndan Korú’un terminolojisine göre Kuzey ve Batõ dil gruplarõ sõnõrlarõ arasõnda yer almaktadõr (da÷ - ‘tõa’).
Orhun ve Yakut dilleri olmaksõzõn do÷u grubu sõnõßandõrõlmasõ, yeni biçim-lendiriliúiyle büyük bir ölçüde aslõnda Radloff’ un sõnõßandõrmasõnõn ilk redaksi-yonuna uygun düúmektedir. Düúüncemize göre bu grup, temel sesbilgisel (dola-yõsõyla dilbilimsel: çevirmenin notu) belirtisine göre di÷er bütün gruplardan farklõ olarak alt gruplarõyla d- lehçeleri olarak adlandõrõlmalõdõr. Eski ve ça÷daú do÷u, dolayõsõyla Türk Dünyasõnõn kuzeydo÷u bölgesini içeren bu grup, kuzeydo÷u (güneybatõ’nõn karúõlõ÷õ olarak) olarak da adlandõrõlabilir. Temel dili ise Uygur-cadõr11. Ol-bol (olmak) belirtisine göre kuzeydo÷u grubu bol lehçeleri grubuna
aittir.
Bu dillerde konuúan az sayõdaki Türk halklarõ, genellikle Sibirya’da (Lena ve Yenisey õrmaklarõ havzalarõnda ve Altay da÷larõnõn kuzey silsilelerinde ) ve Mo÷olistan’õn Uryanhay bölgesinde ve kõsmen de Batõ Çin’de yaúamaktadõr12.
VI.
Ne Korú’un sõnõßandõrmasõndaki belirtilere ne benim belirledi÷im ek belirti-lere göre, aúa÷õda gösterilen lehçeler Korú’un belirtti÷i do÷u (bana göre: Kuzey-do÷u) grubuna giremez: Altay, Teleüt, Kara Türkler ve bazõ di÷er Türk lehçeleri. Bunlar, Radloff’ un do÷u grubu sõnõßandõrmasõnda yer alan ve Korú’un önerisiyle ikinci derecede Fin kökenli belirtilere göre belirlenen lehçelerdir. Korú bu lehçe-leri kuzey bölgesi karõúõk diller olarak nitelendirdi÷i en büyük dördüncü grubunun
a bölümünde ele almõútõr.
Yukarõda belirtilen lehçelerin ve di÷erlerinin dõúõnda, önemli bir kõsmõyla Korú’un belirledi÷i kuzey grubunun içeri÷i, Radloff’un batõ grubuyla örtüúmek-tedir. Benim belirledi÷im belirti, güneybatõ grubunu pekiútirecek ve kuzeydo÷u
10 Németh, Türk dillerini iki gruba bölmüútür: l. s Türkçesi ve 2. yot Türkçesi. Birinci gruba Yakut ve Çuvaú dillerini, ikinci gruba ise ilk, dolayõsõyla baúlangõç y sesinin Çuvaúça ve Yakutça’daki s sesiyle aynõ pozisyonda kullanõlõúõ uygunlu÷una göre bütün di÷er dilleri dahil etmektedir: Türkische Grammatik (Sammlung Göschen) 1917 y. s. 7. Yakutça’nõn ve Çuvaúça’nõn arasõndaki di÷er bazõ benzerliklere ra÷men, úimdilik ikisinin de aynõ grupta sõnõßandõrõlmasõnõn olanaksõz olaca÷õnõ sanõyorum. Çuvaú Dili ile ilgili bk. aúa÷õda.
11 Bu grup için söz konusu adlandõrmayõ Radloff önermiútir. (Mél. Asiat. IX. 2, s. 89).
12 S. K. Patkanov’un çalõúmasõnda “Sibirya nüfusunun dil, kabile ve soylara bölünmesini gösteren istatistik bilgiler” (Peters-burg Co÷rafya Derne÷inin Batõ Bölümü østatisti÷i XI c. I. bas. 1912.) Sibirya Türkleri ile ilgili Radloff’ un sõnõßandõrmasõnda bazõ de÷iúiklikler ve eklemeler yapõlmõútõr (s. 55). Bu çalõúma ile ilgili benim görüúlerim Rusya Bilimler Akademisi Rusya nüfûsunun soy ve kabile araútõrma heyetinin yayõnlarõnda yayõmlanacaktõr.
grubunu da temizleyecektir. Altay ve Teleüt lehçelerinin Korú’un kuzey grubun-da veya Radloff’un batõ grubungrubun-da sõnõßandõrõlmasõnõ engellemeyecektir. Nitekim her iki akademisyenin adlandõrmalarõnõn kullanõmõyla kuzeybatõ ‘sõnõßandõrma-sõnõ’ (çevirmenin notu) veya adlandõrmasõnõ öneriyoruz. Bu grup, bir yandan y (yot) lehçeleri grubuna (güneybatõ grubu gibi), öte yandan bol- lehçeleri grubuna (kuzeydo÷u grubu gibi) aittir ama farklõlaútõrõcõ hece oluúturmayan u (tau-‘da÷’) sesbilgisel belirtisine göre tau-lehçeleri grubu olarak adlandõrõlabilir. Bu gruba ça÷daú lehçelerden Altayca, Teleütçe, Kumandince, Kara-Kõrgõzca, Kumukça, Karaçayca, Balkarca, Tobol Tatarcasõ, Barabince ve øç Rusya Tatarcasõ, Miúerce, Baúkurtça, Kõrõm Tatarcasõ (güney kõyõlarõ dõúõnda), Karayca (Osmanlõlaúmõúlarõn dõúõnda), Nogayca, Kõrgõz-Kazakça girer.
Kuzeybatõ grubu dillerinde ve lehçelerinde konuúan Türk halklarõnõn ya-úadõ÷õ topraklar (Avrasya alanõ: Çevirmenin notu) veya bölgeler aúa÷õdaki gibi saptanabilir: Altaylardan baúlayarak Batõ Sibirya’yõ, büyük bozkõrõ, Tanrõ da÷la-rõnõn batõ silsilesini, Pamir da÷lada÷la-rõnõn bir bölümünü içerir; Buhara-Hive sõnõrla-rõna, ødil-Ural, Ok havzasõna, Kuzey Kafkasya ve Kõrõm da÷larõna kadar uzanõr. Litvanya’da, Volõn’da ve Do÷u Galiçya’da Karay kolonileri olarak “küçük adalar” hâlindeki bölgelerde de yayõlmõúlardõr (Troki, Lutsk, Haliç).
Kuzeybatõ grubu dillerinde ve lehçelerinde konuúan ça÷daú Türk halklarõnõn ço÷unlu÷u, kökence Eski Kõpçaklara ba÷lõdõr (baúka bir deyiúle: Polovetslere veya Kumanlara). Bunlarõn tümünü, Kõpçak grubu olarak adlandõrabiliriz13. Korú’un
Polovets veya Kuman adlandõrmasõyla do÷u grubuna dahil etti÷i Kõpçak dilini ise, Bang’õn14 da kanõtlarõna ra÷men Radloff’u izleyerek kuzeydo÷u grubuna ait
edi-yoruz. Ancak günümüze kadar eriúen söz konusu dilin yazõtlarõnda hem tau hem de tag-lehçeleri unsurlarõ bulundu÷unu da göz ardõ etmiyoruz.
Di÷er gruplarla karúõlaútõrõlmada, özellikle çok sayõlõ oluúuyla dikkatleri çe-ken Kuzeybatõ grubundaki dillerin ve lehçelerin niceli÷ine göre alt gruplara bö-lünmesi ihtiyacõ bulunmaktadõr. Lehçeler arasõnda yakõnlõk belirlenmektedir: Al-tay, Teleüt, Kara Kõrgõz (tuu//too- lehçeleri) arasõnda; Kumuk, Karaçay, Malkar, Karay15 ve Tatarca arasõnda; Kara Kõrgõz ve Nogayca arasõnda. Son alt grubun
Mo÷ol sonrasõ, ilk ikisinin ise Mo÷ol öncesi olarak adlandõrõlmasõnõ öneriyorum.
VII.
Tau Kõpçak (Polovets, Kuman) dil çeúitlili÷i belirgin bir biçimde kuzeybatõ
grubuna aittir. Oysa tag çeúitlili÷i, ne kuzeydo÷u ne de güneybatõ grubuna dahil edilemez. Kuzeydo÷u grubunun temel sesbilgisel, dolayõsõyla “dilbilimsel” (çe-virmenin notu) belirtilerinden biri, Kõpçakça y sesiyle ayak olarak seslenen biçim-birim (morfem) de÷il, adak, atak, azak ‘ayak’ biçimlerine uygun d, t, z sesleriyle
13 Radloff da böyle önermiútir (Mél. Asiat, IX, 2. s. 89). Berezin de Kõpçakça demiútir (s. 27).
14 Osttürkische Dialektstudien. Von W. Bang und I. Marquart (Abhandlungen der K. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingcn. Phil.-hist. Klasse. Neue Folge. XIII. N: 1. Berlin, 1914). V. V. Bartold’un eleútirisi. Rus Tarihi Dergisine atõfta bulu-nularak (1921 y.), s. 138.
15 Bk. Grzegorzewski. Ein türk-tatarischer Dialekt in Galizien (Sitzungsberichte der K. Ak. der Wiss. øn Wien, 1903) ve Carai-mica (Rocznik Oryentalislyczny I. 2, Kraków. 1916-1918 yy. s. 252).
kullanõlan biçimbirimlerdir. Güneybatõ grubunun temel dilbilimsel belirtilerinden biri, Kõpçakça kalgan olarak seslenen biçimbirim de÷il, kalan biçiminde kullanõ-lan biçimbirimdir. Korú’un do÷u (bize göre kuzeydo÷u) grubu içerisinden çõka-rõp ele aldõ÷õmõz Ça÷atay dili de, tarafõmõzdan kabullenilen sesbilgisel belirtilerin toplam sayõsõndan dolayõ ne kuzeybatõ, ne de güneybatõ grubuna ait olabilir.
Böylece Türk dilleri ve lehçeleri sõnõßandõrmasõnõn dördüncü grubu, aúa÷õda belirtilen sesbilgisel belirtilerin çeúitli gruplardaki kullanõmlarõndan, dolayõsõyla niceliksel bulunuúlarõndan dolayõ kendili÷inden belirlenmektedir. ùöyle ki; Ku-zeybatõ ve güneydo÷u gruplarõnda y sesbilgisel belirtisi; kuzeydo÷u ve kuKu-zeybatõ gruplarõnda bol-ol ve kalgan-kalan sesbilgisel-biçimbirimsel (morfolojik de÷iú-keler) belirtileri; kuzeydo÷u ve güneybatõ gruplarõnda tag-tau belirtisi bulunmak-tadõr. Bir baúka deyiúle, belirtilen grup öncekilerin arasõnda orta bir pozisyonda yer almaktadõr. Söz konusu grup, bazõ düzeltmeleriyle Radloff’un sõnõßandõrma-sõndaki Orta Asya grubuyla ve Korú’un sõnõßandõrmasõnõßandõrma-sõndaki 16 karõúõk olarak
nite-lendirilen a alt grubuyla örtüúmektedir.
Biz, bu grubu daha net nitelendirmek ve aynõ zamanda tag Kõpçak dil çeúitli-li÷inin söz konusu gruba, sözgelimi Tarançi lehçesine dahil edilemeyece÷ini gös-termek için Korú’un seçti÷i sesbilgisel belirtinin uygulanma alanõnõ geniúletmeyi öneriyoruz. G sesinin, önceki geniú ünlüyle hece sonunda (tag-tau) ve ünsüzle biten sözcük sonunda (kalgan-kalan) bulunuluúlarõ dõúõnda. Önceki dar ünlüyle
g sesinin kullanõmõ ise, ayrõca ele alõnmalõdõr. Çünkü g sesinin söz konusu ses
birleúimindeki ‘kaderi’, daha önce belirtilen ses birleúimlerindeki belirledi÷imiz g sesinin kullanõmlarõyla örtüúmemektedir. Burada sarõk-sarõ ‘sarõ’, atlõg-atlõ ‘atlõ’ gibi sözcük ve biçimbirimlerinde yer alan õg, ig tiplerindeki ses birleúimi17 veya
biçimbirimi söz konusudur. -Ig biçimbirimindeki g sesi, kuzeydo÷u grubunda yerini muhafaza etmektedir. Kuzeybatõ ve güneybatõ gruplarõnda ise bulunma-maktadõr. Söz konusu biçimbiriminde gözlemlenen g sesi, bizim belirledi÷imiz grupta muhafaza edilir veya k sesiyle de÷iútirilir (sarõg//sarõk, serig//úerik; atlõk). Söz konusu belirtiye göre nitelendirilen her iki Kõpçak dil çeúitlili÷i (tag//tau), Ça÷atayca ve onun benzeri dillerle aynõ grupta yer alamaz. Dolayõsõyla Bang’õn adlandõrõlmasõna göre Do÷u Türkçesi, Radloff’un sistemine göre ise Orta Asya Türkçesi gibi.
Böylece bizim belirledi÷imiz dördüncü grupta, tartõúõlmaz olarak aúa÷õda belir-tilen dil, lehçe ve a÷õzlar yer almaktadõr: Ça÷atayca, Çin veya Do÷u Türkistan’daki bütün Türk lehçeleri (Sarõ Uygur ve Salarca dõúõnda), Batõ Türkistan’da Sart ola-rak adlandõrõlan a÷õzlar (Hive Sartçasõ dõúõnda) ve Fergana, Taúkent, Semerkent bölgelerinin ve Buhara’nõn bize belli olan Özbek a÷õzlarõ.
Tomsk vilayetinin18 yer aldõ÷õ bölgedeki Çulõm, Abin ve Çernevoy a÷õzlarõ,
bizim kabullendi÷imiz sesbilgisel belirtilerin nicelikselli÷ine göre y lehçeleri
nite-16 Berezin’e göre “Ça÷atayca veya Do÷uca” (s. 26). Do÷u Avrupa’da bu grupta yer alan diller genellikle “Do÷u-Türkçe veya Türkçesi” olarak adlandõrõlmaktadõr.
17 Bk. Katanov, Opõt issledovaniya. s. 88-91. 181-192. ve uygun úemalar: No III, IV.
likli kuzeydo÷u ve úimdiki gruplarõn sõnõrlarõnda yer almalõdõr.
Terminoloji açõsõndan daha düzgün olsun diye bu grubu güneydo÷u, temel sesbilgisel belirtisine göre ise taglõk- lehçeleri olarak adlandõrõyorum. Henüz söz konusu grubun en eski ögeleri üzerine bilgi azdõr. Bunun yanõ sõra, temel dili olan Ça÷atayca’ya göre söz konusu grubu iki alt gruba bölüyorum: 1) Özel Ça÷atay alt grubu ve 2) Çulõm, Abin, Çernovoy a÷õzlarõ. Güneydo÷u grubunun sonraki sõnõf-landõrõlõúõ sürecinde iki ba÷õmsõz grubun ortaya çõkaca÷õnõ sanõyorum.
Ça÷atay grubu dilleri ve lehçelerinde konuúan ça÷daú Türk nüfusu, Do÷u ve Batõ Türkistan’da (Hive19 dõúõnda) ve Hazar ötesi (Türkmen) bölgesinde (Afgan
Türkistan’õ Özbek’lerinin a÷õzlarõnõ bilmiyorum) ve Tomsk vilayetinin bazõ yerle-úim birimlerinde meskûnlaúmõútõr.
VIII.
Tag dil çeúitlili÷iyle belirlenen Kõpçak lehçeleri ve ça÷daú Harezm
Cumhu-riyeti (Eski Hive hanlõ÷õ ) lehçesi özellikleri, dolayõsõyla Hive Özbekçesi ve Hive Sartçasõ, bizi Radloff’un sõnõßandõrmasõndaki “Orta Asya” grubunu iki grup ola-rak ele almaya teúvik etmektedir: Yukarõda bahsetti÷imiz dördüncü ve birazdan niteliklerini araútõraca÷õmõz beúinci grup olarak.
Beúinci grubun dördüncü gruptan farkõ úudur: Söz konusu grup, -õg, -õk sesbilgisel-biçimbirimsel belirtisine göre dördüncü grup gibi kuzeydo÷u grubuyla de÷il, kuzeybatõ ve güneybatõ gruplarõyla ba÷lõ bulunmaktadõr. Ayrõca Hive Öz-bekçesi ve Sartçasõ lehçelerinde a÷õrlõklõ olarak güneybatõ grubu unsurlarõna rast-lanmaktadõr. Bunu úöyle açõklayabiliriz: Hiva Sartlarõ ve Özbek’leri Türkmenlerle sõnõr komúusudurlar.
Beúinci grup için gerek belli bir Türk boyuna, gerek bölgedeki ülkelere, ge-rekse sesbilgisel belirtilerine göre ayõrt edici bir adlandõrma bulmak zor gibi gö-züküyor. Ben aúa÷õdaki adlandõrmalarõ öneriyorum: Orta grup, Kõpçak-Türkmen,
taglõ grubu. IX.
Yakut dilini (t- alt grubu) kuzeydo÷u grubunda düzeltmeleriyle bir alt grup olarak sõnõßandõrdõm. Çuvaú dili için ise, sõnõßandõrmamõzda altõncõ, dolayõsõyla özel bir grup oluúturmaya karar verdim. Bunun için sõnõßandõrmamõza birinci de-recede ilave olarak bir baúka kategorileútirici nitelikli sesbilgisel belirti ekledim. Çuvaú dilinin birincil dört sesbilgisel belirtisini ele aldõm. Söz konusu belirtiler, di÷er Türk dilleriyle karúõlaútõrmada Çuvaú dilinin Mo÷ol20 dil ailesiyle ile
yakõn-lõ÷õnõ göstermektedir.
Söz konusu sesbilgisel belirtiye göre bütün Türk dilleri ve lehçeleri, her úey-den önce eúit olmayan iki kategoriye bölünmektedir: z (tokuz ‘dokuz’) ve r (taxar ‘dokuz’) dilleri. Birinci kategorileútirmede daha önce belirledi÷imiz beú grubun
19 Hiveli Ebülgazi Hanõn (XVII. yüzyõl) eseri Ça÷atayca de÷il, ancak Ça÷ataylaúmõú Özbekçedir.
20 Gombocz. Die Bulgarisch-lürkischen Lehnvörter in der Ungarischen Sprache (Mém. De la Soc. Finno-Ougrienne. XXX), s. 188.
tümü, ikincide ise sadece Çuvaúça ve onun ecdadõ olan Bulgar dili yer almaktadõr. Bundan dolayõ sõnõßandõrmamõzõn bir üst baúlõkla belirlenen söz konusu bölümü-nü Bulgar grubu olarak adlandõrmayõ öneriyorum. Bulgar grubundaki r sesi, ku-zeydo÷u grubunda bir alt grubu belirleyen z sesine ve di÷er gruplardaki belirleyici
y sesbirimine uygun düúmektedir (ura-azak-ayak). Böylece iki sesbilgisel
belirti-ye göre Bulgar grubu öncekilerden çok farklõdõr. Di÷er sesbilgisel-biçimbirimsel belirtilerine göre ise, úu veya bu biçimde gözlemlenebilir uygunluk veya temas söz konusudur. Sözgelimi, ol//bol belirtisiyle bol dilleri (pul), tag//tau belirtisiyle
tau dilleri (tu ‘da÷’), õg//õ belirtisiyle õ dilleri (sulu, nemli anlamõnda ‘sulug’
ye-rinde ‘úõvla’), kalan//kalgan sesbilgisel-biçimbirimsel belirtisiyle kalan dilleri ( Osm. ‘tutan’ - Çuvaúçada ‘tõtna’ “tutan” anlamõnda). Bulgar grubunun Türkmen grubuyla uygunlu÷u ise dikkate de÷erdir…
X.
Hem Radloff’un hem de benin sõnõßandõrmam, sadece sesbilgisel (fonetik) belirtilere göre kurulmuútur. Korú’un önerdi÷i úimdiki zaman biçimini oluúturan biçimbilimsel (morfolojik) belirti ise, bana göre açõk ve belirleyici nitelikte de÷il-dir. Çünkü söz konusu belirtinin ortadan kaldõrõlmasõ ve aynõ zamanda sesbilgisel belirtilerin arttõrõlmasõ, Türk dilleri sõnõßandõrmasõnda olumsuz bir yankõ uyandõr-mamaktadõr.
Söz konusu sõnõßandõrmanõn sesbilgisel belirtilere göre sonraki kategorileúti-rilmesinde veya mükemmeliyete eriútirilmesinde, her úeyden önce iki sesbilgisel özelli÷in de dikkate alõnmasõ gerekmektedir: 1) Söz baúõnda di÷er de÷iúkeleriyle (varyantlarõyla) y-dj ses uygunlu÷u, 2) Dudaksõl ünlüler temelinde, ikinci ve son-raki hecelerde o-a, ö-e ses uygunluklarõ.
Sonuç olarak Türk dilleri sõnõßandõrmasõnõn basit úemasõ úöyledir:
1 “Taxar” grubu “Tokuz (dokuz ve diğer)” gruplarÆ
2 “Ura” grubu “Adak” grubu “Ayak” gruplarÆ
3 “Bol (pol, pul, bul)” gruplarÆ “Ol” grubu
4 “Tau(Tu)”
grubu “Tag” grubu “Tau” grubu “Tag (dag)” gruplarÆ 5 “I” grubu “Ig” grubu “I” grubu “Ik (Æg)” grubu “I” gruplarÆ
6 “Kalan (yulna)” “Kalgan” gruplarÆ “Kalan” gr.
I. “R”grubu Bulgarca (b. IX) II. “D” grubu Uygurca (Kuzeydoğu) (b.V) III. “Tau”grubu KÆpçakça (KuzeybatÆ) (b. VI) IV “Tag-lÆk”grubu Çağatayca (Güneydoğu) (b.VII) V. “Tag-lÆ” grubu KÆpçak-Türkmen (Orta gr.) (b. VIII) VI. “Ol”grubu Türkmen (GüneybatÆ) (b. IV)
