Hakemsiz
Yazılar
Freelance Articles
Exlibris ve Kitap
DinçerAkbulut
Öz
Bazıları tarafından “kitabın tapusu” bazılarıtarafından ise“kitapların kartviziti” olarak tanımlanan,sanatsal bir güzellikle yapılan, estetik değerleri ön plana çı
kartan, özgün birsanat dalıolan exlibrissanatınıbizler yeterincetanımıyoruz.
Araştırmalarımıza ve yorumlarımıza dayanarakhazırlanan bu çalışmada; exlibris
ve kitap anabaşlığı altında, exlibrisin doğuşu, Türkiye’de exlibris ve dünyanın exlibrise bakışı ile ilgili konularave exlibrisle kitap ilişkisine değineceğiz.
Exlibrisin Doğuşu
Resim sanatının bir parçası olanexlibris sanatı; yüz yıllar öncesindenberi varol
masına rağmengünümüzde diğer sanatlara nazaran daha az bilinen vetakip edi
lendüşsel veestetikselbir birleşmedir.
“Exlibrisler, kitapseverlerin kitapların iç kapağınayapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçükboyutlu çalışmalar
dır. Kitapların birtür kartvizitidir. Sözcük olarak “...’nın kitabı”, “...’nın ki taplığına ait”veya “... ’nın kütüphanesinden “ anlamına gelir. Üzerinde“Ex libris Enis Batur” yazan çalışma, “Enis Batur’un kitaplığından “ anlamını ta
şır veonun sahip olduğukitaplarda kullanır” (Şener, 1998).
Görüldüğügibi exlibrislerin kitapla sahibini birleştiren ve bütünleştiren özel
birgücü vardır. Bir kişi için sahip olduğu kitapçok değerlidir. Bunun için de o kişi kitabını kaybetmeyi ve ondan ayrılmayı istemez. Bir İngiliz sanatçı olan
GordonCraig de bu doğrultudaşöyledemiştir; “Bir kitap için Exlibris; bir
kö-Dinçer Akbulut, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü 3. Sınıf Öğ rencisidir; e-posta: dincerltr@yahoo.com.
pek için tasma gibidir." Köpeğine değerveren insan,onun kaybolmasını istemez
ve ona bu yüzden tasma takar.Exlibrisinkullanılmasındada budüşünce hakim
dir. Okuyucu ile kitap arasında belki de anılarla doğan bir duygusallık ve sevgi gelişmiştir. Bunlar da onu, okuyucu için değerli ve vazgeçilmez kılar. Craig’in
benzetmesidebuaşamada dahabir anlam kazanır.
“Exlibrisler her dönemde diğer sanatların üsluplarından vegelişmelerin
den etkilenmiş, dolayısıyla meydanagelen değişimleri eniyi şekilde yansıtmış lardır. Sanatçıların yada tasarımcıların kendiistekleriile ya da sipariş üzeri
ne yaptıklarıbu güzel yapraklar, onlara geniş bir anlatım olanağı vermektedir. Exlibrislerde bulunanresimlerle sahibinin ismini gösteren kaligrafive yazılar,
yazı-resimilişkisinin çarpıcı örnekleridir” (Şener, 1998).
Gerçek anlamdaki ilk exlibrisin15. Yüzyılın ikinci yarısında Almanya’da kul
lanıldığı bilinmektedir. Yine bu zamanlarda ortaya çıkan ve ilk olma özelliğinita şıyan bir başka exlibris ise (oklu kirpi) lakaplı Alman papaz Johannes Knaben-berg için yapılanveçayırdakiçiçeği ısıran birkirpinin resimlendiği exlibristir.
Geçmişten günümüze exlibrisgelişimini kısacaşöyle anlatabiliriz.
“16.yüzyıldan itibaren kitaplarınçoğaltılması ile yaygınlaşan exlibrisler...
ortayaçıkışından, 17. yüzyılın ilk yansına kadar daha çokarma teması içer mekteydi. Orta Çağ’dan itibaren silah,zırhvekalkanlarda, içinde gizlediği sü varinintanınmasını sağlayacak ayırt edici işaretler bulunurdu....
18. yüzyıldan itibarenise doğa ve içmekan betimlemelerineyönelinmiş, bu mekanlarbazen fantastik öğeler, bazen kitabın bulunduğu kitaplıktangörün tüler şeklinde resimlenmiştir....
19. yüzyıldaEndüstridevrimi ile kitabın varlığıgüçlenmiş, hızlı baskı tek
nolojisinin bulunması ilebilimsel,ekonomikgelişmenin, entellektüel gelişme
nin temelleri atılmıştır.... Kitap basımının artması ile birlikte her kitabaveki
tap sahibine özgü tasarımlar yerinebasitmühürler, damgalar, exlibris olarak
kullanılmayabaşlanmıştır...
19. yüzyılınsonlarında ise exlibris sanatındayeni bir canlanma yaşanmış, hatta kitlelere yönelik çalışmalar yapılmıştır.... Artık sadece kitaplara yapıştır
makdüşüncesi ileyapılmayıp, biriktirme ve değiştirme objeleriolarakda kul lanılmaya başlanan exlibrisler,kitaba özgü bir işaret olmaktan çıkıp,özgün bir
grafik çalışma olarak bağımsızlaşmıştı” (Şener, 1998).
Exlibris sanatının gelişimiyle birlikte yaygınlaşması, insanların onubirtanıtı cı ya da bir koruyucuolarak görmelerine neden oldu. İnsanların değerverdikleri kitaplarının içlerinde bulunan ve exlibris ustalarının o insanların karakteristik özelliklerini yansıtarakoluşturdukları bu resimler,kitaplar için (çalınmalarına ve kaybolmalarınakarşı) koruyucu bir görev üstlendi.
Exlibrisustalarınınuymaları gereken bazı kurallarvardı. En genel özellikleri ile bu kurallar şöylece özetlenebilir:
ğişik baskı teknikleriile üretilmektedir. Yarışma şartnamelerinde en büyük
ex-libris boyutunun 13xl3cm ya da en büyük baskı kağıdı boyutunun 20x20cm ol ması gerektiği vurgulanmakla birlikte, koleksiyoncuların kullanışlı buldukları
exlibrisboyutu: 5x7,5cm ve civarındadır. Çok büyük ve çok küçük exlibrislere
fazla ilgi duyulmamaktadır. Exlibris baskı miktarı, baskıtekniğinin olanakla
rına, sipariş verenin ve tasarımcının arzusuna bağlıdır. İstenilirse 2000 adete
kadar baskı yapılabilir. Fakat önemliolan, sayıdeğil, kalitedir” (Şener, 1998).
Exlibris sanatçılarınınçoğu exlibris siparişi verenkişilerin ilgi ve özellikleri
ni göz önünde tutarlar,ama bunu yaparken sanatçı kişiliklerini bastırmayıp,ken dialgılan doğrultusunda özgünbirer çalışma ortaya koyarlar. Teknik ve exlibris
çalışmasının konusunun seçiminde sanatçı daima özgürdür.
Geniş bir çevreye ulaşması içinröprodüksiyonlanda yapılan exlibrislerin öz gün baskı olanlantercih edilmektedir.
Türkiye’de ve Dünyada ExlibrisSanatı
Bu resimlerde(exlibrislerde)sanat ve kitapaşkının birleşmesi, belki de bu sana tın olduğundan dahasempatikgörünmesine neden oldu. Amane yazıkki, exlib
ris sanatı bugünülkemizde hakettiği değeriveilgiyigörmüyor. Bununen büyük
göstergesi ise insanlarınböyle birresim sanatının varlığından dahi haberdar ol mayışlarıdır.
ltOsmanlılar döneminden kalma el yazmasıvebasılmış kitaplarda mülkiyet
işareti olarak mühürleri görmekteyiz. Mühürler, exlibris türüne girmesede öz gün kaligrafikyapılarıyla aitoldukları kişilerinarması olarak exlibris işlevini görmüşlerdir.
Türkiye’ninexlibrisi tanıması, batıdanalınmış kitaplarla olmuştur.Avrupa
ülkelerinde yaygın olarak kullanılan exlibrisli kitaplar, ikinciel satışlarla ül
kemize girmiş, bu kitapların sahipleri öldüğüzaman iseyakınlan tarafından
kütüphanelerebağışlanmış veya sahaflarasatılmıştır.
Yurt dışındaki müzayedelerden alınan bazı kitaplarda exlibrislere rastlan-maktadır. Örneğin Milli Kütüphane, A.Ü. Dilve Tarih - Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, Boğaziçi Üniversitesi ve Yapı Kredi Bankası Kütüphaneleri ile
Basın Müzesi’ndekieski kitaplann çoğunda exlibrislervardır. Özel koleksiyon
lardan ÖmerKoç Kütüphanesi’ndedeexlibrisli kitaplar bulunmaktadır” (Pek-
taş, 1999).
Ülkemizde adına ilk exlibris yaptıranlar yabancı kitap severlerdi. Bazı özel
okullardaki öğretmenlerin kendileriiçin exlibrisyaptırdıklarını, ayrılırken oku lun kütüphanesine bıraktıkları kitaplardan anlamaktayız. Bununyanında Boğazi çi Üniversitesi’nin kütüphanesindeki kitaplann bazılannda kütüphaneye özgü
“ 1980’li yıllardan buyana,özelliklegüzel sanatlar eğitimiverenkurulular
daki özgün baskı resim vegrafiktasarım derslerinegiren öğretim elemanları
nın özendirmeleri ile, exlibris yapan kişileryetiştirmeye başlanmıştır. Artık yurtdışında yapılan exlibris sergilerinde ve yarışmalarında ülkemizin adını du yuran sanatçıtasarımcılarımızın isimleri geçmektedir. 1996 yılında İtalya’da
yapılan 3. ExlibrisBienali’nde Hasip Pektaş birincilik, İsmail İlhan ikincilik ödülü, 1997yılındayine İtalya’da yapılan “müzik” konuluexlibrisyarışmasın
da Sema İlgaz Temel üçüncülüködülü almışlardır. Türk sanatçıları, 1980 yı
lından buyana başta Belçika ve Yugoslavya olmak üzerepek çokAvrupa ülke
sindeki exlibris sergisinekatılmışlardır....1997yılındakurulan AnkaraExlib
ris Derneği ile 1998 yılında kurulan İstanbul Exlibris AkademisiDerneği ve kurulacak diğer örgütlerin çabalan ile exlibris sanatı yaygınlaşacak, belki de
pek çok ülkede olduğugibiülkemizdede bir exlibris müzesioluşacaktır” (Pek
taş, 1999).
Gelişirken, sanatadadeğer vermesini öğrenenTürkiye’de de bu tür sergilerin sıkılıkla açılmasıve exlibris müzelerinin oluşturulması hepimizin ortak dileği ol
malıdır.
“Ülkemizde pek tanınmayan exlibrislere, küçük birihtiyaç grafiği olarak bakmamalıyız. Hepsi de sanatsal kaygılarlayapılan, estetik değerlere sahip öz gün çalışmalardır. Pul, para, afiş gibi zevkle toplanan exlibrislerin, yapıldığı döneme ait kültürel, tarihsel özelliklerigünümüze taşıdığı birgerçektir” (Şe ner, 1998).
Literatüredayalıaraştırma verileri bu gerçeğin yabancı ülkelerce çok daha ön
ce farkedildiğinivedeğerlendirildiğini göstermektedir.
“Yurt dışında uzmankişilerce fiyatlannın özenle takipedildiği bir exlibris piyasası vardır. Almanya’da bir yaprakexlibrisin fiyatı 1-10 DM arasındade ğişmekteyken, 100 sayılık metalgravür bir exlibris çalışması 500-1000DM, ay nı sayıdaki ağaç ya da linolyum baskı 200-300DM, litografi baskı ise250-400
DM arasında alıcı bulmaktadır. Amerika’da bir exlibris tasanmı için baskı ha riç100 ile 600 dolar arasındatalepedilmektedir”(Şener, 1998).
Avrupaülkelerinin çoğunda koleksiyoncuları veexlibris sanatçılarınıbirara
ya getiren ve kapsamlı exlibris yıllıkları ile periyodikbültenleryayınlayanexlib ris demeklerivardır.
Dünyanın exlibrise verdiği önemin bir diğer kanıtı da; Eylül 1994 yılında Exlibris Dünyası adı altında İsviçre’de düzenlenen uluslararası yarışmadır. Bu
yarışmaya onlarca ülkeden gelen exlib
ris sanatçıları H. Pektaş binlerce eserle
katılmışlardır.
hem insanlara exlibris sanatını tanıtmış,hem de sanatçıları çalışmalarıdoğrultu
sunda teşvik etmiştir.
Exlibris ve Kitap İlişkisi
Exlibris ile kitabın arkadaşlığı;duyguların,düşüncelerinbirleştiği, bir bütünolup
birbirlerinianlattıkları bir arkadaşlıktır.
"Gerçek bir entellektüelin en değer verdiği taşınabilirküçük mülkiyet konu su, kitapları, plaktan ve özgün tablolarıdır. Kitapta yaygın uygulama, hemen ilk sayfaya veya kapak içine adınyazılıp, alındığı tarihin atılmasıdır.
Ülkemizdeki sahaflarda nadirattandır; ancak, Avrupa’da ikinciel kitap sa tanyerlerdeya da önemli kütüphanelerde eski kitaplara bakıldığında, içka pakta kitap sahibinin adını taşıyan küçükboyutlugrafik çalışmaların yapıştı rılmış olduğuna sıklıkla rastlayabilirsiniz Üzerinde değişik konulu resim ve
sembollerin, kaligrafik oyunlann yer aldığı bu küçük boyutlu grafik çalışma lar, özgün sanat eserleridir. Özgün baskı teknikleri ile sayılı olarak çoğaltılan,
benim de "kitabın tapusu” diyenitelendirdiğim bu eserlerin üzerinde mutlaka exlibrisibaresini, hemen yanında da kitabın sahibinin adını görürüz”(Kahra- mankaptan, 1997).
Sahiplenmeyiçok sevdiğimiz bu dünyada özelbir yeriolan kitaplarımız için “bu benimdir” demenin en güzel veen çarpıcı yolu; kitabımızın iç kapağında du ranvebirexlibris sanatçısının elinden çıkmış, bizikitaba, kitabı da bize anlatan
sanatsal duygularla bezenmiş, küçük, şirin birresim kullanmaktır.
"Bireyin öneminin giderek arttığı, küçükama bireysel mülkiyetin sahipleri
ne büyük zevkverdiği birçağdayaşıyoruz....
Her yiğidin bir yoğurt yiyişine nazire, her kitap kurdu da kendine özgü bir yöntem geliştirir olası unutkanlıklara karşı. Kimi kitabıalır almaziç sayfaları na tarih düşüpadını yazar. Kimi ismini lastik mühürle vurur; kitap üzerinde
"mülkiyet hakkı”nı damgalamaktır amaç” (Kahra-mankaptan, 1995).
Avrupa’da özellikleAlmaya, Fransa, İtalya, Belçi
ka veİngiltere’de, Avrupa dışında da ABD ve Japon ya’da birçok exlibris sanatçısı ve koleksiyoncusubu
lunmaktadır. Bu koleksiyoncuların arasında sadece “nü”, “müzik”, “çiçek vehayvan” konulu exlibrisleri
toplayanlar da vardır.
Koleksiyon değeri olduğu için sayılı üretilen bazı exlibrislerin altında yapım yılı,tekniği ve kaçıncı bas
kı olduğuna dair bilgilerin bulunması gerekir. Batıda
bilgisayar teknolojisi ile üretilen exlibrislerolmasına
rağmen metalbaskılı olan exlibrisler hâlâ en değerli olan exlibrislerdir.
Hediye edilebilenvebuyollakitapve sanat severleri birliktesevindiren, sta
tü veözel mülkiyet sembolü haline gelen exlibrislersipariş üzerine yaptırılabilir.
“ Exlibrisi dahayaygın kullanabilmek, işlevsel kılabilmek için hızlı baskı
teknikleri ile birkütüphanenin tamamını işaretleyecekbiçimde uygulamalara
da rastlanıyor. Buna en güzel örnek, grafiker Mehmet Ulusel’in, Yapı Kredi
Yayınlar’ı yönetmeni, edebiyatçı Enis Batur için hazırladığı “stiker” biçimin
deki exlibris. EzerindeBatur’un en sevdiğihayvan olan Gergedanfigürünün
yer aldığı bu exlibris arkasızamklı tabakalar biçiminde basılmış.Hemen ayı rıp kitabın iç kapağına yapıştırmak an meselesi”(Kahramankaptan, 1995).
Bir kütüphane düşünelim, düşündüğümüzbu kütüphanenin dermesindeki ki taplarıniç kapaklarına,tamamıyla okütüphaneyi anlatanexlibrisleryapıştırılmış olsun (yukarıda da bahsedildiği gibi bu işlem “stiker” biçimindeki exlibrislerle hiç de zor olmaz) ve böylece kütüphane, kitaplara vurduğu kaşenin dışında bir başkamülkiyet sembolüne daha kavuşmuş olacaktır. Üstelik bu sembol ile, ex libris sahibi olan kütüphane, kendisini kullanıcılarına çok daha iyi ve sanatsalbir şekilde ifadeetme imkanı bulacaktır. Bu yolla kullanıcılar, bilgi ihtiyaçlarını kar şılamak için yararlandıkları kütüphaneyi, exlibrisin anlattığı ölçüde tanıyacaklar ve sanatın evrenselliğiile onu kendilerine daha yakın hissedeceklerdir. Zaten kü tüphanenin amaçları arasındabu da yok mudur? Kullanıcıyı kütüphaneye çek mek ve dermesini ona sunmak. Exlibris sayesinde bu çokkolayolacaktır. Kulla
nıcı kütüphaneyi tanıyacak, üzerinde estetikvesıcaklık taşıyan exlibrislerle süs
lenmiş kitapların yapraklarını zevkle karıştıracaktır.
İnsanlar duyguları olan veduyguları ile yaşayan canlılardır. Duygularahitap
etmenin en iyi yolu da sanattır. Duyguların yoğunlaşıp,çizgilerle birlikte renkle redönüştüğü exlibrisler kullanıcıları kütüphaneye, kütüphaneyi de kullanıcılara yakınlaştıracaktır.
Kahramankaptan’in söylediği gibi, “Özgün sanatı önce avucununiçindehis
setmeyi, kütüphanesinde saklamayı, yüksek rakamlar ödemeden sevdiklerine hediyeetmeyi, çerçeveletip duvarındaizlemeyi kim istemez?”
Not: Exlibris (bookplate) sanatının küçük örneklerinigörebileceğiniz ve be ğenip, istediğiniz takdirde de satın alabileceğiniz Internet adreslerini sizin için araştırdıkveaşağıda belirttik.
Sonuç
Matbaanın icadından sonra tekkopya olma durumunu kaybedenkitaplarınkay bolmasınıönleme görevi ile ortaya çıkanve bu amaçladakullanımıbaşlayanex libris,sanatsalkaygılarla ve estetik değerlerle olgunlaştı. Dünyada kullanımı ar
tan exlibrislerinbir çok ülkede koleksiyoncusu veBelçika’ dabirmüzesi vardır. Exlibrisin ülkemizdeki öncüsü ise Doç. Hasip Pektaş’dır. Hacettepe Üniversi tesi GüzelSanatlar Fakültesi Grafik Bölümü öğretim üyesi olan Hasip Pektaş, bu öncülüğünden ve özveriliçalışmalarından ötürü “Exlibris Şövalyesi” diye adlan
dırılmıştır. Buradan, bizleriexlibris ile tanıştırdığı için kendisine teşekküretme
yi birborç bilirim.
Sanatınbirdalı olan exlibris, koleksiyoncuların özel muhafazasında, sevenle rin duvarlarında, ama en önemlisi; asılyeri olan, kendi benliğinibulduğu kitap
ların iç kapaklarındavarlığını sürdürmeye devam edecektir.
Exlibrisinkendine has birbüyüsüvardır. Bu büyü sanatla, kitabı birleştirdiği gibi, bir nevi kitaplarınevi olan kütüphaneleri debirleştirmektedir.Bünyesinde
ki kitapların iç kapaklarındabulunan, boyutuküçük,amaanlamı büyük olan bu resimlerle kütüphaneler de (kitap sahibi insanlar gibi) sahip oldukları kitaplar
için “bu bize ait” demenin enestetik yolunakavuşmuşlardır.
“İlk”lerleve“en”lerle öne çıkmayıseven ülkemizin, exlibrisle, kitapla vekü
tüphaneile olan bağlarınıgüçlendirerek sanata, düşünceye ve bilime olduğundan daha fazlaönem vermesi dileğiyle...
KAYNAKÇA
Kahramankaptan, Şefik. (1997). “Kitaba mülkiyet belgesi: Exlibris”, Art Dekor ( 47) : 136-139. Kahramankaptan, Şefik. (1995). “Kitabın tapusu: Exlibris”, Tempo (41): 90-94.
Pektaş, Hasip. (1999). “Exlibris ve Türkiye’deki oluşumu”, Bilginin Serüveni: Dünü, Bugünü Yarın, içinde (217-218) Yay. Hazl. Özlem Bayram (ve başkaları). Ankara: Türk Kütüphaneciler
Demeği.
Şener, Bahar. (1998). “Doç. Hasip PEKTAŞ’tan exlibris üzerine...”, [Çevrimiçi| Elektronik adres: http://www.grafik.hacettepe.edu.tr/exlibl .html [25.02.2000]
