Başlık: MACARİSTAN'DA OSMANLI HAKİMEYİTİNİN VE İDARİ TEŞKİLATININ KURULUŞU VE GELİŞMESİYazar(lar):B1LGE, Sadık Müfit Sayı: 11 Sayfa: 033-081 DOI: 10.1501/OTAM_0000000441 Yayın Tarihi: 2000 PDF

MACARİsTAN'DA

OSMANLı HAKİMEYİTİNİN

VE İDARİ TEŞKİLATININ KURULUŞU VE

GELİşMESİ*

Sadık Mü/it B1LGE**

Macaristan Krallığı'nın Osmanlı fethinden önceki sınırları, bu-günkü Macaristan'ı, Hırvatistan'ı, Slovakya'yı, Yugoslavya ile Ro-manya arasında bölüşülen Banat'ı ve Romanya'nın Transilvanya bölgesini kaplıyordu.

Osmanlı Devleti ile Habsburg İmparatorluğu arasında bütün Macaristan Krallığı topraklarını hakimiyet altına almak hedefiyle yapılan mücadeleler dört devrede değerlendirilebilir.

Birinci devreyi; Kanuni Sultan Süleyman'ın fütuhatı (1520-1566), ikinci devreyi; "Uzun harp seneleri" adı verilen savaşlar (1593-1606), üçüncü devreyi; Osmanlı Devleti'ndeki iç isyanlar, ihtilaller, saltanat değişiklikleri ve doğuda İran ile yapılan sa-vaşların da etkili olduğu yarım yüzyıldan fazla süren barış dönemi ve Köprülüler restorasyonu sonrası, Erdel meselesinden kay-naklanan savaşlar (1658 -1664), nihayet dördüncü devreyi de;

ikin-*

Dev-leti' nİn bütünü üzerinde yürütülen çalışmanın tamamlanmış olan bir bölümüdür.

Osmanlı Devleti'nin bütün eyaletleri ve bunlara bağlı sancakları hakkındaki bu

ça-lışmada ; gerek arşiv kaynakları, gerekse diğer kaynaklarda mazbut bütün eyalet ve

san-caklar tesbit edilerek toplanmaya çalışılmıştır.

Eyaletlerin idarl yapılanmaları, sancakların coğrafi mevkiı, fetih ve kayıp tarihleri kısaca belirtilirken, bağlı alt birimleri ( kaza, nahiye ) de - sancaklara göre daha noksan olarak - gösterilmeye çalışılmış, nisbeten önemli sancaklar hakkında daha ayrıntılı bilgiler verilmiştir.

34 MÜFİTBILGE

ci Viyana kuşatmasıyla başlayan, Ahmet Refik'in ilk defa kul-landığı tabirle Türk tarih yazıcılığında "Felaket seneleri" olarak ad-landırılan, Habsburg dönemi Macar tarih yazıcılığında da "Kurtuluş savaşları" denilen ve Karlofça Barışı ile son bulan savaşlar (1683 -1699) oluşturur.l

Kanuni Sultan Süleyman'ın 23 Nisan 1526 tarihinde baş-layarak, 5 Ekim 1526 tarihinde sona eren ve "Engürüs Seferi" adı-verilen 3.sefer-i hümayununda fethedilen Macaristan Krallığı,l5 yıl tabi bir devlet olarak yaşadıktan sonra yine aynı hükümdarın, 20 Haziran 1541 tarihinde başlayan ve "Budin Seferi" adıverilen 9. sefer-i hümayunu sonrası ilga edildi.

Tuna nehri boyunca uzanan bölge, 30 Ağustos 1541 tarihinde

"Budin Beylerbeyliği" olarak doğrudan Osmanlı topraklarına

ka-tılırken Doğu Macaristan ve Transilvanya'da da tabi bir hükümet

"Erdel Prensliği" tesis edildi.

1. Macaristan'daki Osmanlı yönetimi ve idarı teşkilatı ile Osmanlı fütuhat ve

ka-yıplarının tarihi gelişimi hakkında genel bilgi için bakınız;

- Birken, Andreas. Die Provinzen des Osmanischen Reiches Tübingen 1979.

- David, Geza. "16 - 17. Yüzyıllarda Macaristan'ın Demografik Durumu." Belleten C. LlV, Sayı 225, Ankara 1995.

- David, Geza. "Ottornan Administrative Strategies in Westem Hungary" Studies in

Ottomaıı History iııHonour of Professor V. L. Menage Istanbul 1994. - Eckhart, F. Macaristan Tarihi. ( çev. ıbrahim Kafesoğlu ) Ankara 1949.

- Fekete, Layoş. " Osmanlı Türkleri ve Macarlar 1366 - i699 "Belleten C. XIII. Sayı 52, Ankara 1949.

- Finkel, Caroline. The Administratian of Warfare. The Ottoman Military

Cam-paings in Hungary 1593 -1606. Wien 1988.

- Hammer, Joseph Von. Devlet-i Osmaniye Tarihi. ( çev. Mehmed Ata Bey ) C.V, VI, VIII. Istanbul 1911-1918

- Kaldy - Nagy, Gyula. 16. Yüzyılda Macaristan'da Türk Yönetimi. Budapest 1974.

- Kaldy - Nagy, Gyula. "The Administratian of the Sanjak Registrations in Hungary.

"AOHC.2I, Budapest 1968.

- Naima. Tarih. C. I, VI. Istanbul 1864 -1866 - Peçevi. Tarih. C. I - II. Istanbul 1866 - Raşid. Tarih. C. i. Istanbul 1865

- Selaniki. Tarih. C. i -II. (Yay. M. Ipşirli) Istanbul 1989

- Silahtar Mehmed Ağa. Tarih. C.ı - II. ( Yay. Ahmed Refik Altınay) İstanbul 1928

- Silahtar Mehmed Ağa. Nusretname. C. i - II. (Yay.

ı.

1962 - 1969

- Solakzade. Tarih. C. ı - II. (Yay. V. Çabuk) Ankara 1989

MACARİST AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARi TEŞKİLA TıN 35 KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Kanuni Sultan Süleyman, Budin'den gönderdiği fetihnamesinde, fethedilen topraklann devlete bağlanmasını;

"Budin şehrini tevabi ve levahiki ve müzafat-ı ekalimi ile feth ve teshir eyledim. Muazzam kilisalarını cevami-i ehli iman edüb cumhur guzzat-ı mülk sitan ile cuma namazı kılınub ism-i saadet resmime hutbe okundu. Eda-i nakus ile menus olan iklimieri gül-bang-ı Ahmedf ve penc-i nevbet-i Muhammed aleyhüs salat-ı ves selam mamur ve abad kıldım. Arazi-f Engürüs temam kalaları ve cümle müzafat ve mülhakatı ile ve reaya vü berayası sair memalik-i mahrusama munzam kılınub, kadılar ve dizdarlar ve mustahfızlar nasbolundu"2 şeklinde ifade ediyordu.

Kanuni Sultan Süleyman'ın 23 Nisan 1543 tarihinde başlayan ve "Estergon Seferi" adıverilen 10.sefer-i hümayunundaki yeni fütuhatı Macar ülkelerindeki Osmanlı hakimiyetini genişletip ke-sinleştirirken, Almanya İmparatorluğu da 8 Ekim 1547 tarihinde imzalanan "İstanbul Barışı" ile bu fiill durumu kabul etmek zo-runda kaldı.

Banat bölgesinde, Rumeli Beylerbeyi Sakallu Mehmed Paşa ve İkinci Vezir Damad Kara Ahmed Paşa 'nın 10 Temmuz 1551 'de başlayan ve 19 Ekim 1552 tarihinde sona eren "Erdel Seferi" sı-rasında, Temeşvar şehrinin fethi sonrası "Temeşvar Beylerbeyliği" kuruldu (1552) '.

Macar ülkelerinde 1 Mayıs 1566 tarihinde başlayan ve 7 Eylül 1566 tarihinde önünde son nefesini verdiği Sigetvar kalesinin adıy-la anıadıy-lan 13.sefer-i hümayununda vefat eden Kanuni Sultan Sü-leyman'ın Macaristan'daki fütuhatı devrinin divan şairleri ta-rafından da coşkuyla karşılanıyar,

Baki;

"Başeğdi ab-ı tığına küjfar-ı Engürüs Şemşiri gevherini pesend eyledi Freng"3

2. Feridun Bey. Münşeat - üs Selatiyn.İstanbul1896 c.ı,s. 553.

3. Baki. Divan. (Yay. S. N. Ergun ) s. 75.

---i--~

._--~~--

-~-36 MÜFITBILGE

Yahya Bey;

"Alındı avni ile nice bin laHi-i Freng Yılaldı emri ile Engürüs bünyanı"4 mısralan ile bu fütuhatı şiirleştiriyorlardı.

Almanya İmparatorluğu ile Osmanlı Devleti arasında 4 Tem-muz 1593 tarihinde başlayıp,lI Kasım 1606 tarihinde "Zitvatorok Barışı" ile sona eren "Uzun harp dönerni'''nde ise her önemli yerde bir eyalet tesis etme anlayışının neticesi olarak; "Yamk"(1594), "Papa"(1594), "Sigetvar"(1595), "Eğri"(1596), "Kanije"(1600) beylerbeylikleri kuruldu ise de 1687 yılına kadar devam eden Eğri ve 1690 yılına kadar devam eden Kanije dışındakiler bir kaç yıl içe-risinde ortadan kalktı.

Erdel prensi II.György'nin başlattığı isyanı bastırmak mak-sadıyla 23 Haziran 1658 tarihinde başlayıp, 14 Eylül 1661 tarihinde sona eren "Erde1 Harekatı" sırasında bu prensIikten alınan top-raklarda "Varad Beylerbeyliği" (1660) kurulurken, Erdel isyanının bastırılmasını müteakip Temeşvar beylerbeyleri, Erdel Prensliği'ni denetlemek maksadıyla, 1660 -1688 yıl1an arasında Erdel'e daha yalan olan Yanova şehrinde oturmuş ve eyalet "Yanova Bey-lerbeyliği" olarak adlandırılmıştı.

Köprülü Fazı1 Ahmed Paşa'nın 12 Nisan 1663 tarihinde baş-1ayıp,l0 Ağustos 1664 tarihinde imzalanan "Vasvar Banşı" sona eren ve "Uyvar Seferi" olarak adlandırılan seferinde fethedilen bu-günkü Slovakya'daki topraklarda da "Uyvar Beylerbeyliği" ku-ruldu (1663).

İkinci Viyana kuşatması (1683) öncesinde Macar top-raklarındaki Osmanlı idari teşkilatı; Budin,TemeşvarIY anova, Eğri, Kanije, Varad, Uyvar beylerbeylikleri ile Erdel Prensliği'nden meydana geliyordu.

Osmanlı Devleti'ne doğrudan bağlı eyaletIerde 100 - 120.000 Km.2 yüzölçümü üzerinde 1.000.000 civannda, Erdel Prensliği'nde

MACARİST AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE IDARI TEŞKİLATIN 37

KURULUŞU VE GELİŞMESı

ise 60.000 Km.2 yüzölçümü üzerinde 900.000 civannda bir nüfus yaşıyordu.5

Büyük meşakkat ve gayretlerle fethedilen Macar ülkeleri, 1 Nisan 1683 tarihinde başlayan ve ILViyana kuşatmasını takip eden "Felaket Seneleri'''nde Prens Eugene komutasındaki Alman İm-paratorluk ordularının askeri zaferlerinin Osmanlılar'ın kesin ye-nilgisini getirdiği savaşlar sonrasında, 26 Ocak 1699 tarihinde im-zalanan "Karlofça Banşı" ile sona eren Osmanlı-Almanya mücadeleleri sırasında Temeşvar hariç kaybedildi.

1687 yılında toplanan Macar Diet'i ( Parlamento) de Macar tahtının veraset hakkını Habsburglar' a verdi,

Temeşvar Eyaleti de 24 Nisan 1716 tarihinde başlayan ve 21 Temmuz 1718 tarihinde "Pasarofça Barışı" ile sona eren Osmanlı -Almanya savaşı neticesinde -Almanya'ya bırakıldı.

Osmanlı Devleti ile Almanya İmparatorluğu arasında 1529'dan 1699 yılına kadar devam eden ve 170 yıl Almanya'yı tehdit eden mücadeleler sırasında6 bir serhad ve gaza meydanı olarak bakılan Macar ülkelerinin bu durumunu kendisi de bir serhad şehri olan Peçuy'dan olan tarihçi Peçevı;

"Bu abd-i aciz Peçuy'da jakirhanemizde gece oldukça ak-şamdan kzlzczmzz kuşanur ve tüjenkimizi kucağumuza alır öyle ya-tarduk"7 diyerek çok güzel ifade etmektedir.

Macar ülkelerine ne Kanuni Sultan Süleyman, ne de halefleri zamanında, Balkan yanmadasında olduğu gibi belli bir iskan gayesi ile kitleler halinde Türk nüfus yerleştirilmemişti.

5. David, Geza. "16 - 17. Yüzyıllarda ..." s. 352.

6. Macaristan'ın Osmanlılar'ca fethi Almanya'yı yalnız siyasi' ve askeri' olarak değil iktisadi' olarak da etkilemiş, tüketim normlarında dahi değişikliklere yol açmıştı. XV.

yüz-yılda Almanya'da kişi başına et tüketimi 100 Kg. iken, müteakip yüzyıllarda 14 Kg.'a

kadar düşmüşti.i. Bu durumun çeşitli sebepleri arasında Macaristan'ın Osmanlılar'ın eline

geçmesiyle et ithalinin azalması da vardı. Bkz.; Montanari, Massimo. Avrupa'da Yemeğin

Tarihi. Istanbul 1995, s. 93,125. 7. Peçevi'. Tarih. c.n,s. 158.

38 MÜFİTBILGE

Fetihlerini müteakip stratejik sebeplerle yerli halkı tamamen boşaltılarak yalnızca Müslüman halka yaşama hakkı tanınan Es-tergon, Vişegrad, Novigrad dışında Buda, Peşte, Vaç, Tolna, Se-gedin, İstolni Belgrad, Hatvan, Peçuy, Solnok şehirlerine bir kaç yüz Türk ailesi iskan edilirken, fethedilen diğer kale ve şehirlere de askeri - idari vazifeler icra eden muhafız ve memurlar ile bun-ların iaşe ve günlük ihtiyaçlarını temin eden tüccar ve sa-natkarlardan ibaret nisbeten az sayıda Müslüman göçmen gel-mişdi.8a

Müslüman halk hiç bir zaman yerli halkın arasına yayılmayıp şehirlerde ya da sınırlardaki kalelerde onlardan ayrı olarak ya-şıyordu. İdari ~erkezlerde her iki dinin mensupları ayrı ma-hallelerde yerleşmişlerdi. Demografik özellikler ve İslam kültürü açısından bakıldığında Osmanlı Devleti'nin merkezi bölgelerine (Anadolu - Rumeli) hakim olan karakteri Macar ülkeleri hiç bir zaman göstermemiştir.8b

1526 yılından itibaren Macar ülkelerinde gelişme gösteren Os-manlı kültürü de bu şehir ve kalelere yerleşen Müslüman halkın ordu ile birlikte sürülmesiyle ortadan kalktı.9

8a. Türk yerine Müslüman tabirini kullanmamızın sebebi, Macar ülkelerine yerleşen

müslüman halkın çok büyük bölümünün sonradan müslüman olmuş Güney Slavlar ( Boş-nak. Hırvat, Sırp) olmasıydı.

Macar ülkelerine Osmanlı hakimiyeti döneminde müslüman olmayan Balkanlı halk-lar da iskan edilmişti.

Osmanlı dönemi sonlarında Macar ülkelerinde meskun nüfusun ancak yarısı

kadarını Macarlar teşkil ediyordu. Bkz. David, Geza. Agm., Fekete, Layoş. Agm .. Kaldy -Nagy, Gyu!a, " Macaristan'da 16. Yüzyılda ... "

Evliya Çelebi, i 663 yılında Budin şehri için ; "Bütün Budin ahalisi Bosnalı Boş-naklardır "demektedir. " Seyahatname" C. Vi, s.247.

8b. Sugar,P. Age. s.63 - 64.

9. Macaristan'daki Osmanlı kültürü hakkında bkz. ;

- Agoston, Gabor. "I 6. Ve i7. Yüzyıllarda Macaristan'da Tasavvuf ve Mevlevilik."

i.Milletlerarası Mevlana Kongresi. Konya 1988.

- Agoston, Gabor. "Budin'de Osmanlı Medreseleri ve Müderrisleri" TDA Sayı 58. İstanbul 1989.

- Agoston, Gabor. " 16. Ve 17. Yüzyıllarda Macaristan'daki Osmanlı Aydınları." V.

Milletlerarası Türkoloji Kongresi 1985 İstanbul 1989.

- Agoston , Gabor. "Macaristan'da Mevlevilik ve İslam Kültürü. OA C.XIV.

MACARİsT AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEşKİLATıN 39

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

İki yüz yıla yakın oturulan, nice yüz bin şehidin fethetmek ve elde tutmak için can verdiği, büyük bayındırlık hizmetleri ile do-natılıplll kısmen Türkleştirilen bu ülkeler kaybedildikten sonra da uzun süre unutulmadı.

"Olmuş idim bir zaman ben sedd-i İslam'a kilid Nice canlar din yolunda uğruma oldu şehid Ta kıyamet haşrolunca kesmezem Hak'dan ümid Bir gün ola açıla baht-ı siyahım der Budin

-Temeşvarlı Gazi Aşık

Hasan-i. Budin Eyaleti

29 Ağustos 1541 tarihinde fethedilen Budin şehri merkez olmak üzere, 30 Ağustos 1541 günü Anadolu Beylerbeyi Ra-mazanoğlu Uzun Süleyman Paşa'mn beylerbeyiliğe tayini ile ku-ruldu.

İlk Budin kadılığına Hayreddin Efendi tayin edilirken, Macar halkın adli işlerinin başına Macar asilzadelerinden hukukçu Ver-boeczy getirilmiş ve kendisine 500 akça tahsisat ayrılmıştı. Ancak bir süre sonra ölen adıgeçenin yerine başka bir tayin yapılmadı.

Budin kalesine fetihten sonra Sekbanbaşı Yusuf Ağa ko-mutasında; 2 - 3.000'i yeniçeri, 1000'i sipahi, 1.000'i martalos,

- Evliya Çelebi. Seyahatname. C Vi. VII. İstanbul 1900-1928.

XVII. yüzyıl ortalanndaki Macaristan'ın çok önemli, çok renkli ve ayrıntılı bir tas-virini verir. Ancak mübalağalı üslubu nedeniyle ihtiyatlı ve karşılaştırmalı kullanılması gerekir. Bkz. Kaldy - Nagy, Gyula. Age. s.15 - 18.

Evliya Çelebi'nin mezkur ciltleri Macaristan'daki Osmanlı idarı teşkilatı hakkında bizim de en önemli kaynaklarımızdandır.

- Takats, Sandor. Macaristan Türk Aleminden Çizgiler. ( Çev. Sadrettin Karaıay)

Ankara 1949.

Romantik bir üslupla yazılmış, olağanüstü güzellikte ancak bazı bakımıardan

es-kimiş bir eserdir.

iO. Macaristan' daki Osmanlı mimarı eserleri hakkında bakınız;

- Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri. cı, Romanya -

Ma-caristan. İstanbul 1977.

- Molnar. Frene. Macaristan'daki Türk Anıtlan. Ankara 1973.

40 MÜFITBILGE

500'ü solak, 500'ü gemi ci olmak üzere 6.000 kişilik bir Osmanlı garnizonu yerleştirildi.

Tuna nehri üzerindeki ince donanmada görevli gemiciler "Budin Kaptanı" denen bir komutanın idaresindeydi.

İkinci Budin Beylerbeyi Yahya Paşazade Gazi Küçük Bali Paşa'ydı (1542-1543). Üçüncü Budin Beylerbeyi olan Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa zamanında, Macaristan'ın idari, mülki, askeri ve mali teşkilatı tamamlanarak Budin Defterdan Def-teri Halil Bey tarafından 1544 yılı içerisinde bütün ülkenin tahriri yapıldı.

Bugünkü Macaristan'ın büyük kısmıyla Yugoslavya'nın bazı bölgelerini kaplayan ve 145 yıl bir Osmanlı eyaleti olan Budin'e başlangıçta sadece güneyde bulunan sancaklar (Semendire, Ala-cahisar, Vulçıtnn,lzvornik,Pojega) bağlıydı.

Fethedilen bölgeler genişleyince, mevcut sancaklara yenileri eklendi.

1543 - 1544 yılları arasında belirlenip Sigetvar'ın alınmasından (1566) sonra en geniş sınırlarına ulaşan ve Almanya İmparatorluğu ile yapılan "Uzun Harb"in (1593 - 1606) başlangıcına kadar aynı kalan Budin Eyaleti'nin sınırları, 1596 yılında kurulan Eğri ve 1600 yılında kurulan Kanije Eyaletleri 'ne bazı sancakların aktarılması sonucu oldukça daraldı.

Kaybı öncesi; Budin / Merkez, Sirem, Seksar, Semendire, Şi-montorna, İstolni Belgrad, Estergon sancaklarından oluşan Budin Eyaleti Almanya'ya karşı stratejik önemini ve Osmanlı ordularına üs olma durumunu daima korudu.

XVLyüzyıl divan şairlerinden Yahya Bey;

"Budin' de gazilerin atı sansara benzer Elem denizlerine garkeder Alamanı"

MACARIsTAN'DA OSMANLI HAKIMIYETININ VE IDARİ TEŞKILA TıN 41 KURULUŞU VE GELİŞMESI

"Budinün pir ü sıbyanı severler cengi adayı Demi gelse şehadetten giyerler al kaftanı"l!

mısralanyla Budin'in gaza merkezi olduğunu terennüm ediyordu. Osmanlı hakimiyeti devrinde altmış sekiz kişinin mü-kerrerleriyle birlikte doksan sekiz defa tayin edildiği Budin Bey-lerbeyi'nin görevleri arasında; Habsburglarla diplomatik faaliyet yürütmek, elçileri kabul etmek, esirlerin salıverilmesi, Habs-burglar'ın geciken vergilerinin tahsili , sınır tesbiti, Almanya'ya müteveccih istihbarat faaliyetlerini düzenlemek, kaleleri tamir ve tahkim etmek, vergileri düzenlemek, ticm meseleleri halletmek, ihracı yasak mallann ülke dışına çıkarılmasına mani olmak da vardı.

Budin Beylerbeyinin hasları XVLyüzyıla ait kayıtlara göre 800.000 akça (l563'de Zal Mahmud Paşa) ile 1.200.000 akça (l574'de Sokollu Mustafa Paşa) arasında değişirken, XVII. yüz-yılortalarında 880.000 akçaydı.

Beylerbeyi divanı; hazine defterdan, tımar defterdarı, defter emini, defter kethüdası, çavuşlar emini, çavuşlar kethüdası, alay-beyi ve çeribaşılarından meydana gelen Budin Eyaleti'nin maaşlı ve tımarlı çavuşlarının adedi 1568 yılına kadar 50 iken bu tarihde 80' e çıkmıştı.!:!

1558 - 1559 yıllarında uIUfeli askerlerin sayısı 10.353 kişi olan Budin Eyaleti'nden, hizmet sahiplerinin geliri hesaba katılmaksızın

hazinenin doğrudan geliri 6 - 8 milyon akçaydı. Buna mukabil eyaletteki ulı1feli askerlere yılda 23 milyon akça ödemek ge-rekiyordu. Bu harcamaları karşılamak için her yıl Budin'e İs-tanbul'dan 17 - 18 milyon akça getiriliyordu. D

II. Yahya Bey. Divan. (Yay. M. çavuşoğlu ) s. 36,73.

12. MD No7 s. 865.

ı3. Fekete, Layoş. - Gyula Kaldy - Nagy. Rechnungsbücher Türkischer

42 MÜFlTBİLGE

Peçevi 'nin ifadesi ile;"Mısır Eyaleti'nin yıllık vergısı -yaklaşık 300.000 altın - para sandıklan açılmadan Budin'e gön-deriliyordu" .14

Budin Eyaleti'ndeki uıofeli asker sayısı 1580 / 1581 yılında 10.816,15 1590/ 1591 yılında 10.004 kişi ikenl6, 1613 yılında ise 1276'sı Budin kalesindeki yeniçeriler olmak üzere 7.836 kişiydi.J7

Budin Eyaleti, İkinci Viyana kuşatması (1683) ile başlayıp, Karlofça barışı ile sonuçlanan Osmanlı - Almanya savaşları sı-rasında 1686 - 1688 yıllarında elden çıktı.18

Sancakları ;

Budin : ( Mac. Buda)

Tuna nehrinin batı kıyısı üzerindedir.

Kanuni Sultan Süleyman tarafından 3. sefer-i hümayunu olan "Engürüs seferi" sırasında 11 Eylül 1526 tarihinde fethedildi ve Macar Krallığına tayin edilen Szapolyai Janos'a verildi.

Kanuni Sultan Süleyman'ın 4. sefer-i hümayunu olan "Beç se-feri" sırasında da 8 Eylül 1529 tarihinde geçici olarak işgal edilen Budin, yine aynı hükümdar tarafından 29 Ağustos 1541 tarihinde

14. Peçevl. Tarih. C. I, s. 36.

LS. MM 498.

16. MM 3762. 17. MM 4000.

18. Budin Eyaleti hakkında bakınız;

- Baysun, M. C. " Budin. "lA C. II, s. 748 - 760. - David, G. " Budin." TDVIA C. VI, s.344 - 348. - Evliya Çelebi. Seyahatname. C. VI.

- Fekete, L. Buda and Pest Under Turkish Rule. Budapest 1977.

_ Gökbilgin, M. T. " Kara Üveys Paşa'nın Budin Beylerbeyliği." I.Ü. Ed. Fak. Tarih Dergisi. C. II, Sayı 3 - 4, s. 17 - 34.

_ Kaldy - Nagy, G. "Budin Beylerbeyi Mustafa Paşa" Bellefen. C. Llv, Sayı 210, s. 646 - 663.

1--MACARİsT AN'DA OSMANLı HAKtMİYETİNİN VE İDARI TEŞKILATıN 43

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

kesin olarak fethedilerek aynı adı taşıyan eyaletin paşa-sancağı

01du.19

145 yıl süren Osmanlı hakimiyeti devrinde Budin; Tuna kı-yısındaki kaleden, surlarla çevrili şehirden ve güneydeki büyük va-roştan oluşuyordu.

1571 'deki yangın, 1578'deki deprem, aynı yıl cephaneliğin ha-vaya uçması ve çeşitli aralıklarla gelen dört kuşatma neticesi Budin büyük hasar görmekle beraber sürekli yenilenmiş ve 1546 tahririne göre 7.000-7.500 kadar olan nüfusu, XVII. yüzyılın son çey-reğinde 56.000' e ulaşmıştı.

Şehri 1660'lardaki görünüşüyle tasvir eden Evliya Çelebi; 24 mahalleli Budin'de 25 cami, 47 mescid, 12 medrese, 16 sıbyan mektebi, 20 tekke, 2 hamam, 8 ılıca, 9 han, 3 imaret, 2 sinagog, 3 ortodoks kilisesi, 1 bedesten, 1 baruthane, 1 çeşme ve 75 sebil bu-lunduğunu yazar.20

Nahiyeleri ;

Budin, Cezire-i Kovin, Vaç, Peşte ve Keçkemet'di.21

Budin kuşatmalarının sonuncusu 18 Haziran 1686 tarihinde başladı.

Üç aya yakın süren kuşatma, son Budin Beylerbeyi Ab-durrahman Abdi Paşa ile çok sayıda Osmanlı askerinin şehid ol-masıyla sonuçlandı ve Budin 2 Eylül 1686 tarihinde Almanlar'ca işgal edildi.

19. TSA D 12321 ( 1544/1545 ), MD No 6 Hk. 1156 ( 1565. Ankara 1995 ), MAD

563 (1568 - 1574, Metin Kunt. Sancaktan Eyalete.lstanbul 1978. içinde, s.133 -149), KK

262 (I 578 - 1588, Kunt. Age. içinde, s.150 - 181), Ayn Ali (I 609, Ayn Ali Efendi.

Kavanin-i i-i Osman der Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan. Yay. M. Tayyip

Gök-bilgin.İstanbuI1979), KK 266 (1632 - 1641, Kunt. Age. içinde, s.182 - 198 ), Ali çavu)

(1653, Sofyalı Ali çavu) Kanunnamesi.Yay. Mithat Sertoğlu. İstanbul 1992), Evliya

(l660'lar, Evliya Çelebi. Seyahatname. c.ı. Yay. Orhan Şaik Gökyay.İstanbul 1996)

20. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. VII. s. 214 251, Ayverdi E. H. Age. s. 78

-150.

44 MÜFlTB1LGE

Alacahisar: (Srp. Kruşevaç )

Batı ve güney Morava nehirlerinin birleşme noktası ya-kınlarında, Belgrad ile Üsküp arasında bir şehirdir.

Vama zaferini müteakip (1444) Osmanlı topraklarına katılan Alacahisar, tekrar Sırplar'a geçtiyse de 1458 yılında kesin olarak Osmanlı hakimiyetine geçti.

Önceleri Rumeli Eyaleti'ne bağlı olan Alacahisar, Budin Bey-lerbeyiliği'nin kurulmasını müteakip bu eyaletin sancağı oldu.22

Budin Eyaleti'ne bağlı Alacahisar sancağının ilk sancakbeyi Kejdehan Mehmed Bey' di.23

Sancakbeyi hasları XVI.yüzyıl ortalarında 411.000 akça olan Alacahisar'ın nahiyeleri ;

Alacahisar, Medvege, Ürküp, Zagorlata, Dılboçiçe, Koznik, Kurşunlu Kilise, Petrus, Bolvan, Polaniçe, Kislina,lzmomik' di.24

Alacahisar 1559 yılında Temeşvar eyaletine aktarıldı.25 (Ayrıca bkz. Temeşvar Eyaleti)

Beşkelek : (Srp. Zrenjanin)

(Bkz. Temeşvar Eyaleti)

22. TSA D 12321.

23. Alacahisar hakkında bakınız; - Emecen, F. " Alacahisar" TDV1A C.II.

_ Ziroyeviç, O." Krusevaç u XVi. i XVII. Veku." Zhornik lstorijskog Muzeja Srhije C. XI - XII., s.51 - 59.

_ Ziroyeviç, O.Tursko Vojno Uredjenje u Sırbiji 1459 - 1683. Beograd 1974.

Bu çalışmada kullanılan Yugoslav kaynaklarına ulaşmamı ve kullanmamı derin

bil-gisi ve candan ilbil-gisi ile sağlayan aziz dostum Aleksandar Fotic'e teşekkürü zevkli bir borç bilirim.

24. Ziroyeviç, O. "Krusevac u ... " s.51 - 59. 25. MD No 3, Hk. 400.

MACARİST AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLATIN 45

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Estergon : (Mac. Esztergom)

Budin'in 40 Km.kuzey batısında, Tuna nehrinin güney kı-yısında çok sağlam kalesi olan bir şehirdi.:!6

Macaristan' ın önemli bir tahıl pazarı ve XIII. yüzyılortalanna kadar Arpad Krallan'nın başkenti olan, 1189 yılında kurulan Ma-caristan'ın en eski başpiskoposluklanndan birine merkezlik eden Estergon ; Kanuni Sultan Süleyman'ın 1529 Viyana seferi sırasında geçici olarak, 23 Nisan 1543 tarihinde başlayan ve " Estergon Se-feri " adı verilen 10. sefer-i hümayunu sırasında, Üçüncü Vezir Mehmed Paşa, Yeniçeri Ağası Ali Bey, Rumeli Beylerbeyi Ahmed Paşa ve Bosna Sancakbeyi Ulama Paşa tarafından 29 Temmuz'da başlayan muhasara neticesi 10 Ağustos 1543 tarihinde ise kesin olarak fethedildi.

Fetihden sonra Estergon kalesi tamir edilerek içerisine 2875 ki-şilik bir gamizon bırakıldı.

Türk akıncılannın ve serhad gazilerinin en namlı mer-kezlerinden biri, XVI - XVII. yüzyıllarda mühim bir Türk kalesi ve şehri olan Estergon merkez olmak üzere, fethi müteakip kurulan sancağın sınırlan Tuna nehrinin kuzeyinde Almanya'ya yönelik fütuhat sonrası, Selmacbanya ve Nitra havalisine kadar genişledi. Bu fütuhat neticesi sancak merkezi Estergon, sınırlann çok ge-risinde sancağın içlerinde kaldı.

İlk tahriri 1546 yılında yapılan sancağın, 1553 yılında 226 köyü mevcutken, 1570 yılında köy sayısı 470'e yükseldi.:!?

Bu 470 köyün bir kısmı tam manasıyla Osmanlı denetiminde değildi. Sınıra yakın bazı köylerin, meskun bulunmalanna rağmen

26. Estergon hakkında bakınız;

- David, G. " Estergon "TDV1AC. XI., s. 438 - 440. - Parmaksızoğ!u, 1. "Estergon "TA C. XV. s. 450 - 45!.

27. Fekete, L. Az Estergomi Szandzsak 1570. Evi Adoösszeirasa. Budapest i943. s.

46 MÜFİTBİLGE

tahrir defterlerinde boş veya çok küçük vergilerle gösterilmesi bu-ralarda devlet kontrolünün zayıf olduğunu akla getirmektedir.

Sancakbeyi hasları XVII. Yüzyılda 210.000 akçaydı.

2 ay 1 gün süren bir muhasara sonrası 2 Eylül 1595 tarihinde Almanlar' ca işgal edilen Estergon, 3 Ekim 1605 tarihinde So-kolluzade Lala Mehmed Paşa tarafından yeniden Osmanlı top-raklarına katıldı ve 1 Kasım 1683 tarihinde Almanlar' ca işgaline kadar Osmanlı sancağı olarak kaldı. 28

Filek : (Slov. Filakova, Mac. Fülek)

Güney Slovakya'da Maden dağlarının güney yamaçlarında bir kaleydi.

4 Eylül 1554 tarihinde Seçen sancakbeyi Hamza Bey ta-rafından fethedildi.

Sancak merkezi Rima çayı kenarında Rima Sonbot ( Slov. Ri-mavska Sobota) olan Filek'in ilk sancakbeyi Velican Bey'di.

1578 yılında 378 köyün bağlı olduğu Filek Almanlar'ca iş-galine kadar Budin Eyaleti'nin sancağıydı.29

Sancakbeyi haslan 300.000 akça olan Filek'in nahiyeleri ; Filek, Rima Sonbot, Baloşvar, Delsök, Putnik, Rimasoc, Se-zendre, Diven, Murani ve Çetnik'di.30

( Ayrıca bkz. Eğri Eyaleti )

Garajgal:

1532 yılında Sadrazam Makbm İbrahim Paşa tarafından fet-hedildi .XVI. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı sancağıydı.31

28. MD No 6 Hk. 1156, MAD 563, KK 262, Ayn Ali. KK 266. Ali Çavuş, Evliya. 29. MD No 6 Hk. 1156, MAD 563, KK 262.

30. TID No 335.

MACAR1STAN'DA OSMANLı HAKiMiYETiNİN VE İDARI TEŞKİLATIN 47 KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Germat : (Mac. Gyarmat )

(Bkz. Eğri Eyaleti )

Hatvan: ( Mac. Hatvan)

Budin'in kuzeydoğusunda; Zagyva ırmağının doğu kıyısında ve Natra dağlarının batı yamacındadır.

Budin Beylerbeyi Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa ta-rafından Nisan 1544'de fethedildi.

3 Eylül 1596 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar Budin Eya-leti'nin bir sancağı olarak kaldı.,2

İlk sancakbeyi Veli Beyolan Hatvan'ın sancakbeyi haslan XVI. yüzyılda 400.000 akça, nahiyeleri ;

Hatvan, Pasoc ve Jazberin'di." (Ayrıca bkz. Eğri Eyaleti)

İstoIni BeIgrad : (Mac. Szekes-Fehervar)

Balaton gölünün kuzeyinde, Budin'in 58.Km. kuzeybatında ve Bakony dağlarının kuzeydoğu eteklerinde yeralır.

X. yüzyılda Macar Kralı I. İstvan tarfından Macaristan Kral-lığı'nın başkenti ilan edilerek XVI. yüzyıla kadar başkent olarak kalan ve Tuna ötesi Macaristanı'nın iktisadi merkezi olan İstolni Belgrad, Kanuni Sultan Süleyman tarafından 20 Ağustos'da baş-layan muhasara neticesi 4 Eylül 1543 tarihinde fethedildi.

İlk sancakbeyliğine, İnebahtı sancakbeyi Yahya Ahmed Bey 600.000 akça hasla tayin edilirken, kaleye şilik bir Osmanlı gamizonu bırakıldı.

Paşazade 4.000

ki-32. MD No 6 Hk. ı156, KK 262.

48 MÜFITBILOE

9 Eylül 1601 tarihinde Almanlar'ca zaptedilen İstolni Belgrad, Lala Mehmed Paşa tarafından 24 günlük bir muhasara neticesi 6 Ağustos 1602 tarihinde yeniden fethedildi.

6 Eylül 1688 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar sancak ola-rak kaldı.J4

Sancakbeyi haslan XVI.yüzyılda 600.000 akça, XVII. yüzyıl başlarında ise 360.000 akça olan İstolni Belgrad'ın nahiyeleri ;

İstolni Belgrad, Vespirem, Papa, Tata, Çaşnik, Deveçer, Ço-baniçe, Şimek, Szigliget, Sendyördi, Ders, Yanık (Yanık kalesi hariç), Vajon, Tihon, Şomlo ve Samartin'di."

İzvornik : (Srp. Zvornik)

İzvomik şehri Drina nehrinin batı kıyısında, ancak sancağın topraklan doğu kıyısındadır.

1462 yılında Fatih Sultan Mehmed tarafından fethedilen İz-vomik, Rumeli Eyaleti'nin sancağı iken, Budin Eyaleti'nin ku-rulmasını müteakip bu eyaletin sancağı oldu.J6

Nahiyeleri ;

İzvomik, Srebreniçe, Kuşlat, Kurpina, Şubin, Bohorina, Yadar, Ptiçar, Radina, Maçva (Böğürdelen) olan İzvomik sancağı 1580 yı-lında yeni kurulan Bosna Eyaleti'ne aktanldı.

Kopan: (Mac. Koppany)

1552 yılında fethedilen Kopan, önceleri Mohaç sancağının bir kazasıJ?, 1556 yılından sonrada 1595 yılında Almanlar'ca işgaline kadar müstakil sancak oldu.JS

34. MD No 6 Hk. 1156, TSA D 12321, MAD 563, KK 262, Ayn Ali, Ali çavıış. Evliyil..

35. TTD No 497.

36. TSA D 12321, MD No 6 Hk.1156, MAD 563. 37. TTD No 441, TTD No 443.

MACARİST AN'DA OSMANLı HAKIMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLA TıN 49

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

XVI. yüzyılda sancakbeyi hasları 230.000 akça olan Kopan'ın nahiyeleri;

Kopan, Krata, Laroş, Merçil ve Donbo'ydu.39 (Aynca bkz. Kanije Eyaleti)

Mohaç : ( Mac. Mohacs )

Tuna nehrinin batı kıyı sı üzerindedir.

Kanuni Sultan Süleyman'ın 20 Ağustos 1526 tarihinde burada kazandığı zafer sonrası Osmanlı topraklanna katıldı.

1541 yılında Budin Eyaleti'nin sancağı olan Mohaç'ın40 ilk sancakbeyi Kasım Bey'di.

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 292.000 akça olan Mohaç sancağına önceleri Sekçöy, Peçuy, Sikloş, Kopan gibi sonradan sancak olan yerler de bağlıydı.4i

Macaristan' daki Osmanlı fütuhatı sonrası, ülkenin iç ke-simlerinde kalarak önemini kaybeden Mohaç sancağının merkezi, sancaktaki en iyi hisar olan Sekçöy' e alınmış ve sancak " Sekçöy ve Mohaç " olarak adlandınlmıştı.42 (Bkz. Sekçöy)

Mahaç, 12 Ağustos 1687 tarihinde burada uğranılan bozgun sonrası Almanlar' ca işgal edildi.

Novigrad : (Mac. Nograd)

Tuna nehrinin kuzey kıyısında, aynı adı taşıyan dağlann güney yamacındadır.

39. TTD No 563.

40. TSA D i232 i, MD No 6 Hk. i i56, KK 262, Ayn Ali. 4 i. TTD No 44 i, TTD No 443, Peçevl. Tarih.C.ı, s. i35.

42. vass, Elad. A Szekcsoi - Mohacsi Szandzsak 1591. Evi Adoösszeirasa.

Ba-ranyai 1977.

- Ziroyeviç, O. " Upravna Podela Danasnje Vayvadine i Slavonije u vreme Turska.

50 MÜFlTBILGE

1544 yılında Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa tarafından fethedilen Novigrad, 2 Mart 1594 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar Budin Eyaleti'nin sancağı oldu.43

1559 tarihli ilk tahririnde, 102 yerleşmenin bağlı olduğu No-vigrad'a44 1570 tarihli tahririnde ise; 8'i kasaba, 166'sı köy, 32'si mezraa olmak üzere 206 yerleşim yeri bağlıydı.45

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 233.940 akçaydı. (Ayrıca bkz. Kanije Eyaleti)

Ösek: (Hr. Osıjek)

Slavonya'nın doğusunda, Drava nehrinin kıyısındadır.

Ağustos 1526'da Osmanlı topraklarına katılan Ösek, Budin Eyaleti'nin kurulmasını müteakip bu eyaletin sancağı oldu.46

İlk sancakbeyi Murad Beyolan Ösek'in merkezi olduğu san-cağın toprakları üzerinde 1556 yılından önce Sirem sancağı tesis edilirken, Ösek şehri de Pojega sancağının kazası haline geldi.

Sancakbeyi hasları 330.000 akça olan Ösek'in nahiyeleri ; Ösek, Karaç, Çepin ve Erdut' du.47

Peçuy : (Mac. Pecs)

Mohaç'ın 30 Km. kuzeybatısında ve Mecsek dağlarının etek-lerindedir.

43. MD No 6 Hk. 1156, MAO 563, KK 262, Novigrad hakkında bakınız;

- Bayerle. Gustav. Ottornan Tributes in Hungary. According to Sixteenth Century Tapu Registers of Novigrad. The Hague - Paris 1973.

44. TTO No. 1044. 45. TTO No. 507.

46. TSA 012321, Peçevl. Tarih. C. I, s.135. 47. Ziroyeviç. O. Agrn. s. 16 - 19.

MACARISTAN'DA OSMANLI HAKIMIYETININ VE IDARI TEŞKILATıN 5ı

KURULUŞU VE GELIŞMESI

Ösek sancakbeyi Murad ve Mohaç sancakbeyi Kasım Beyler tarafından 4 Temmuz 1543 tarihinde fethedildi.

Budin'den sonra Macaristan'daki en büyük Osmanlı şehri ha-line gelecek olan Peçuy, önceleri Mohaç sancağına bağlıyken4X

l564'den sonra müstakil sancak oldu.49

Sancakbeyi haslan XVI. yüzyılda 400.000 akça olan Peçuy sancağı, Kanije Eyaleti'nin kurulmasını müteakip bu bu eyalete ak-tanıdı.

(Aynca bkz. Kanije Eyaleti)

Pojega: (Hr. Pozega)

Slavonya'da Pakra ırmağı üzerindedir.

Semendire sancakbeyi Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa ve Bosna Sancakbeyi Gazi Hüsrev Bey tarafından1536 yılında fet-hedildi.

tık sancakbeyi Yahya Paşazade Arslan Beyolan Pojega'nın nahiyeleri;

Pojega, Brod, Goryan, Podgoriçe, Orahoviçe ve Ösek'di.so

Pojega 1580 yılında yeni kurulan Bosna Eyaleti'ne ak-tanlıncaya kadar Budin Eyaleti'nin sancağıydı.sı

Seçen : (Mac. Szecseny) Filek'in güneyindedir.

Ağustos l552'de Osmanlı Devleti'ne katıldı.

tık sancakbeyi Hamza Beyolan Seçen, Kasım 1593 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar Budin Eyaleti'nİn bir sancağıydı.s2

48. TTD No.441, TTD No 443, MD No 6 Hk. 217. 49. MAD 563, KK 262, Ayn Ali, Ali Çavuş, Evliyi\. 50. Ziroyeviç, O. Agm. s. 16 - 19.

51. MD No. 6 Hk. 1156, MAD 563.

52 MÜFtTBtLGE

Sancakbeyi haslan XVI. yüzyılda 240.260 akçaydı. (Ayrıca bkz. Eğri Eyaleti)

Segedin:

Tisa nehrinin batı kıyısında, Arpad Krallan döneminde ( X -XV. Yüzyıl) askeri garnizon ve ticaret merkezi olan işlek bir li-mandı.

Kanuni Sultan Süleyman tarafından, 28 Eylül 1526 tarihinde fethedilen Segedin, Budin Eyaleti'nin kurulmasını müteakip bu eyaletin sancağı oldu.53

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 500.000 akça olan Se-gedin'in nahiyeleri ;

Segedin, Şot, Sobotka, Baya, Sombor, Baçka, Titel ve Ka-laça'ydı.54

Eğri Eyaleti 'nin kurulmasını müteakip bu eyalete bağlandı. (Ayrıca bkz. Eğri Eyaleti)

Sekçöy : (Mac. Szekcso)

Mohaç zaferi (1526 ) sonrası Osmanlı Devleti'ne katılan Sek-çöy, önceleri Mohaç sancağına bağlıyken, 55 1564 yılından önce müstakil sancak oldu.56

Sancak olarak devamı hususu Budin Beylerbeyi ile Divan ara-sında yazışma konusu olan Sekçöy57, Mohaç sancağının da ilhakı ile "Sekçöy ve Mohaç" sancağı olarak da adlandınldı.

53. TSA 12321, MD NO.6 Hk. 1156, MAD 563, KK 262.

54. TTD No. 55

ı.

55. TTD No. 441, TTD No. 443.

56. MAD 563, KK 262, Ayn Ali, KK 266, TTD No. 505. 57. MD No. 6 Hk. 71, Hk. 708.

MACARİsT AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLA TıN 53 KURULUŞU VE GELİŞMESİ

XVII. yüzyılortalarında Peçuy merkez kazasının nahiyesi du-rumunda olan Sekçöys8 1687 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

XVI. yüzyıl sonunda nahiyeleri; Sekçöy, Mohaç ve Baranyavar'dı.59

Seksar:

(~ac.Szeksard)

Peçuy'un kuzeydoğusunda Sarviz çayı üzerindedir.

1543 yılında Osmanlı Devleti'ne katılan Seksar, 1686 yılında Almanlar' ca işgaline kadar Budin Eyaleti'nin sancağıydı.60

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 234.650 akça olan Seksar'ın nahiyeleri;

Seksar, Tolna ve Aynavar'dı.6'

Semendire : (Srp. Smederevo)

Tuna nehrinin güney kıyısındadır.

1439 yılında fethedildiyse de Segedin barışı (1444) sonrası Sır-bistan'a iade edildi.

1459 yılında Sadrazam Mahmud Paşa tarafından kesin olarak Osmanlı Devleti'ne katılan Semendire, Rumeli Eyaleti'ne bağ-lıyken, Budin Eyaleti'nin kurulması sonrası bu eyalete aktarıldı.62 Temeşvar Eyaleti kurulunca bu eyalete63, daha sonra tekrar Budin Eyaleti'ne bağlandı.64

Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1521 yılında fethedilen Belgrad şehri bu sancağın merkeziydi.

58. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. VI.

59. TTD No. 593.

60. MD No. 6 Hk. 1156, MAD 563, KK 262, Ayn Ali, Evliya. 61. TTD No. 593.

62. TSA D 12321.

63. TSK Koğuşlar No. 888 ( 1551 / 1552 )

54 MÜFtTB1LGE

Osmanlı Devleti'nin en mühim sancakbeylerinden olan ve XVI. yüzyılortalarında 500.000, XVII. yüzyıl başlarında 540.260 akça hasları olan Semendire sancakbey leri bazen Semendire' de bazen Belgrad' da otururlardı.

Budin Eyaleti'ne bağlandığı dönemde ilk sancakbeyi Du-kaginzade Mehmed Beyolan Semendire'nin 1563 yılında nahiyeleri;

Semendire, Belgrad, Lomniçe, Pirlepe, Havale, Valyova, Osat, Yayça, Pojegacık, Morava, Rudnik, Lepeniçe, Güvercinlik, Levaç, Milova, Pakra, Poreç, Topolovik, Luciçe, Resova, Niş, Ijderlo, Je-leznik, Omol,

1684 yılında kazaları ;

Semendire, Belgrad, İhram, Niş, Resova, Kuçayna, Gü-vercinlik, Yayça, Valyova, Çaçak, Pojegacık, Kraguyofça, Rudnik ve Yagodine'ydi.65

Budin Eyaleti'nin elden çıkmasıyla Semendire Sancağı, 1700-1707 tarihleri arasında müstakil kaydedilmiş66 bu tarihten sonra ise Temeşvar Eyaletine ilhak edilmişti.67

Sigetvar: (Mac. Szigetvar)

Peçuy'un batısında bir kalediL

Kanuni Sultan Süleyman'ın "Sigetvar Seferi" denilen 13. ve son sefer-i hümayununda, 5 Ağustos'da başlayan muhasara sonrası, 7 Eylül 1566 tarihinde fethedildi.

1596 yılında müstakil eyalet oluncaya kadar Budin Eyaleti'nin sancağı olan68 Sigetvar'ın ilk sancakbeyi Peçuy alaybeyi İskender Bey'di.

65. Ziroyeviç. O. " Tursko Vojno ... " s. 95 - 96. 66. 8fib-ı AsMi Rüus Kalemi. No:1551 (1701-1702) 67. Bfib-ı AsMi Rüus Kalemi. No:1564 (1707-1714) 68. MAD 563, KK 262.

MACARIsTAN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE IDARI TEŞKILATıN 55

KURULUŞU VE GELİŞMESı

Fetihden sonraki 10-15 yılda bütün Medyumurye bölgesine ya-yılan Sigetvar'ın nahiyeleri ;

Sigetvar, Garajgal, Sikloş ve Harşan'dı.69 (Ayrıca bkz. Sigetvar, Kanije Eyaletleri)

Sirem: (Hr. Srem)

Bosna sancakbeyi Yahya Paşazade Bali Bey tarafından 1521 yılında fethedilen Sirem, Ösek sancağına bağlıyken 1556 yılından önce Budin Eyaleti'nin sancağı oldu.70

XVII. yüzyıl başlarında 425.675 akça hasları olan Sirem san-cakbeyleri daha çok Dimitrofça'da otururdu.

Nahiyeleri ;

Oy luk, Morovik, Vulkovar, İrek, Kupinik, Nimçe, Podgoriçe, Posavye, Raça, Gırgurofça, çerevit, Islankamen, Dimitrofça, Zemun ve Tvarlova'ydı.7!

(Ayrıca bkz. Temeşvar Eyaleti)

Solnok : ( Mac. Szolnok )

Budin'in güneydoğusunda Zagyva ve Tisa nehirlerinin bir-leştiği noktada Tisa'mn batı kıyısındadıf.

Arpad Kralları döneminde ( X-XV. Yüzyıl ) bir pazar kasabası ve Mureş dağlarından getirilen kaya tuzunun dağıtım merkezi olan Solnok, Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1526'da tdhedildi.

69. "Defter-i Mufassalı Liva-i Sigetvar" (Yay. M.M. Aktepe) Kanuni Annaifwıl. Ankara 1970.

70. MD No. 6 Hk.1156, MAD 563, KK 262, KK 266. Ali Çavuş, Evliya. Sirem hakkında aynca bakınız;

- Mc Gowan, B. Sirem Sancağı Tahrir Defteri. Ankara ı976.

- Ziroyeviç, O. " Upravna Podela ..." 71. TTD No. 549, Mc Gowan, B. Age.

56 MÜFITB1LGE

~:

Sonradan Almanlar'ca zaptedilen Solnok, Budin Beylerbeyi Hadım Ali Paşa tarafından 4 Eylül 1552 tarihinde yeniden Osmanlı topraklarına katıldı.

Sınırları 1570 yılında Nyirseg'e kadar yayılan Solnok, Eğri Eyaleti'nin kurulmasına kadar Budin Eyaleti'nin sancağıydı.72

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 400.000 akçaydı. ( Ayrıca bkz. Eğri Eyaleti )

Şimontorna: (Mac. Simontornya)

İstolni Belgrad'ın güneyinde ve Kapas ırmağının kuzeyindedir. Budin Beylerbeyi Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa ta-rafından 1544 yılında fethedildi.

15 Eylül 1686 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar Budin Eya-leti'nin sancağı olarak kaldı.73

Sancakbeyi hasları 240.000 akça olan Şimontorna'nın nahiyeleri ;

Şimontorna, Ozora, Tamasi ve Endrek'di.74

Tata:

15 Ağustos 1543 tarihinde İstolni Belgrad sancakbeyi Cündi Hamza Bey tarafından fethedildi ve Budin Eyaleti'nin sancağı oldu.75

1566'da Almanlar'ca işgal edilen Tata 17 Temmuz 1594'de ikinci defa fethedildi.

1597 yılında Almanların tekrar ele geçirdiği, 12 Ekim 1597'de Satırcı Mehmed Paşa'nın geri aldığı kale 8 Ekim 1598'de Al-manlar' ca işgal edildi.

72. MD No. 6 Hk. 1156. MAD 563. KK 262.

73. MD No. 6 Hk. 1156. MAD 563, KK 262, Ayn Ali, KK 266, Evliya. 74. TI'D 563.

MACARİsT AN'DA OSMANLI HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLA TıN 57

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Vaç : (Mac. Vacz)

Tuna'nın doğu kıyısında Budin ile Novigrad arasındadır.

1541 yılında ilk Budin Beylerbeyi Ramazanoğlu Uzun Sü-leyman Paşa tarafından fethedilerek sancak merkezi oldu.76

Bir süre sonra Almanlar'ca işgal edilen Vaç, 1544 yılında Budin Beylerbeyi Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa tarafından yeniden fethedilerek Budin / Merkez sancağının nahiyesi oldu ve

1602 yılında Almanlar' ca işgaline kadar Osmanlı toprağı olarak kaldı.

Vespirem : (Mac. Veszprem)

Budin'in 97 Km. güneybatısıdadır.

Nisan 1552'de Budin Beylerbeyi Hadım Ali Paşa tarafından fethedilen Vespirem İstolni Belgrad sancağının nahiyesi oldu.77

1566 yılında Almanlar'ca işgal edilen Vespirem, Koca Sinan Paşa tarafından 6 Ekim 1593 tarihinde yeniden fethedilerek Budin Eyaleti'nin sancağı oldu ve ilk sancakbeyliğine Cafer Bey tayin edildi.n

/'

14 Ekim 1593 tarihinde fethedilen Polata Kalesi'de Vespirem sancağına ilhak edildi.

Vespirem 8 Ekim 1598 tarihinde Almanlar' ca işgal edildi.

Vulçıtrın : (Srp. Vucitrn)

1455 yılında fethedilen ve Vilayet-i Vılk adıyla Rumeli Eya-leti'ne bağlanan ve zaman içinde Vulçıtnn veya Priştine sancağı olarak da adlandırılan Vulçıtnn, Budin Eyaleti'nin kurulmasını mü-teakip bu eyalete bağlandı.79 Vulçıtnn daha sonra Temeşvar Eya-leti' ne aktanldı.

76. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. VI.

77. TTD No. 497.

78. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. VII., Peçevl. Tarih. C. II.

--i

58 MÜFlTB1LGE

Sancakbeyi haslan XVI. yüzyılda 230.000 akça olan Vul-çıtnn'ın kaza ve nahiyeleri ;

Vulçıtnn, Priştine, Nova Berda, Belasiçe, Morova, Lab, İg-lama, Kutlofçe, Kriva Reka, Baygora, Krayık, Tırbuşniça, Pantina, Pirçe, Senik, Muçibaba, Istara Selo, Leskofça, Ostroviça, Ya-senovik, Dobraçane, Kratova, Çemiçe, Topolniçe ve Koporiç'di.sO

II.Erdel Prensliği

Bugünkü Romanya'nın kuzeybatısında bulunan Transilvanya bölgesinin büyük bir kısmını kaplamaktaydı.

Osmanlı Devleti, 1541 yılında Budin'i eyalet haline getirip doğrudan merkeze bağladığında Erdel bölgesini, Osmanlı ha-kimiyetindeki Macar ve Erdel Kralı Szapolyai Janos'un oğlu Si-gismund Janos'a verdi.

Böylece Erdel 1541 yılında Osmanlı Devleti 'ne haraç ödeyen bir prenslik olarak kuruldu.

Önceleri yılık 10.000 altın olan Erdel'in haracı, 1575 yılında 15.000, 1658 yılında 40.000 altına çıkanldı.

"Ban" denilen Erdel PrensIeri, Diet Meclisi'nin seçimi ve Os-manlı Padişahı'nın bu seçimi tasdiki suretiyle tayin ediliyordu.

Erdel PrensIeri Osmanlı protokolünde, Eflak ve Boğdan Voy-vodalannın üzerinde ve Vezir derecesinde sayılıyodardı.

Erdel Prensliği'nin Lipova şehri olan merkezi, 1542 yılında Diet Meclisi'nin karan ile Erdel Belgradı ( Rom. Alba Julia )'na nakledildi.

Erdel, 4 Aralık 1691 tarihinde Almanya'ya ilhak edilene kadar 150 yıl, içişlerinde sahip olduğu geniş muhtariyete karşılık, dı-şişlerinde İstanbul'a bağlı olarak hareket etdi.sı

80. Ziroyeviç. O. Age. s. 92 - 94. 81. Erde] hakkında bakınız;

r--~~-~-~--~---

---MACARISTAN'DA OSMANLı HAKIMlYETlNİN VE İDARI TEŞKlLATIN 59

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

III. Temeşvar i Yanova Eyaleti

İkinci Vezir Damad Kara Ahmed Paşa tarafından 26 Temmuz 1552 tarihinde fethedilen Temeşvar şehri merkez olmak üzere, Budin Beylerbeyliği de yapan Beşkelek sancakbeyi Kasım Paşa'nın beylerbeyliğe tayini ile kuruldu.

Beylerbeylerinin 1660-1688 yılları arasında Erdel ahvalini de-netlemek maksadıyla, Erdel'e daha yakın olan Yanova şehrinde oturması nedeniyle eyalet bu yıllarda Yanova Eyaleti olarak ad-landırıldı. İlk Yanova Beylerbeyi Küçük Mehmed Paşa'ydı.

Bey1erbeyi hasları XVI. yüzyılda 806.790 akça olan Te-meşvar Eyaleti'nin beylerbeyi divanı; Hazine defterdarı, tımar def-terdarı, defter kethüdası, çavuşlar kethüdası, çavuşlar emini, alay-beyi ve çeribaşılarından meydana geliyordu.

Temeşvar Eyaleti'nde bulunan u1ı1feli askerlerin sayısı, 1591 / 1592 yılında 263782, 1613 yılında ise 3679 kişiydiY

Temeşvar Beylerbeyi'nin görevleri arasında; serhadlerin de-netimi, kaleleri n tamir ve ikmali, vergi ve toprak meselelerinin hal1i, Almanya ahvalini araştırma ve Erdel Prensliği'ni denetlemek de vardı.

Karlofça Antlaşmasıyla bazı sancakları Almanya'ya geçen Te-meşvar Eyaleti, XVIII. yüzyıl başlarında TeTe-meşvarIMerkez, Çanad, Şebeş-Lugoş, Medova, Orşova ve Lipova sancaklarından mü-teşekkildi.84

Bugün Sırbistan ile Romanya arasında bölüşülen Banat böl-gesini kaplayan eyalet, 1716 yılında Almanlar'ca işgaline kadar devam etti.

- Karpat, K." Erde!. " TDVIA C. XI.

- Kastellan, D. Balkanların Tarihi. İstanbul 1993.

- Köpeczi, B. ( Ed. ) History of Transylvania. Budapest 1994. - Sugar, P. Age.

82. MM 15696. 83. MM 4133.

60 MÜFlTBİLGE

Sancakları ;

Temeşvar: (Rom. Timişoara)

Belgrad'ın 130 Km. Kuzeydoğusunda, Tisa ırmağına dökülen Bega çayı üzerindedir.

İkinci Vezir Damad Kara Ahmed Paşa tarafından 27 Ha-ziran'da başlayan muhasara neticesi 26 Temmuz 1552 tarihinde fet-hedilerek aynı adla kurulan eyaletin paşa-sancağı oldu ve 1716 yı-lında Almanlar'ca işğaline kadar Osmanlı sancağı olarak kaldı.85

Nahiyeleri;

Temeşvar, Herostor, Suvaydiy, Aktor, Marça, Bozovar, Pojon, Balçova, Medova, Baya, Şemlik ve Çovin'di.86

Alacahisar: (Srp. Kruşevaç)

Alacahisar, Budin Eyaleti'ne bağlı iken 1559 yılında Temeşvar Eyaleti' ne aktanldı. 87

Rumeli Eyaleti'ne bağlandığı XVII. yüzyıl başlarına kadar Te-meşvar Eyaleti'nin sancağı oldu.88

Arla:

1560 yılında Temeşvar Eyaleti'nin sancağıydı.89

Arad : (Rom. Arad)

Mureş ırmağının kuzey kıyısında bir şehirdir.

İkinci Vezir Damad Kara Ahmed Paşa tarafından Eylül 1551 'de fethedilen Arad 1688 yılındaki kaybına kadar Temeşvar Eyaleti' nin sancağı oldu.90

85. MAD 563, KK 262, Ali Çavuş, KK 266, Evliya, Bab-ı Asafi Rüus Kalemi.

No:1551

86. ITD No. 290.

87. MD No. Hk. 400, TSK Koğuşlar NO.888. 88. MAD 563, KK 262.,

89. MD No. 3 Hk. 1206.

MACARİST AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLA TIN 61 KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Beşkelek : (Srp. Zrenjanin)

Temeşvar'ın 70 Km. batısında Bega çayı üzerindedir.

Rumeli Beylerbeyi Sakallu Mehmed Paşa tarafından 21 Eylül 1551 tarihinde fethedilen Beşkelek'in ilk sancakbeyliğine Kasım Bey getirilirken, sancak Temeşvar Eyaleti 'nin kurulmasını mü-teakip bu eyalete bağlandı.

Beşkelek, zaman zaman Çanad sancağının kazası _91 Çanad sancakbeyi Malkoç Bey döneminde olduğu gibi bazen merkez kazası - zaman zaman da müstakil sancak oldu.n

Zaman içerisinde ortadan kalkan sancağın arazı sı Sakallu Mehmed Paşa evkafına dahil edildi.

Çanad: (Mac. Csanad)

Temeşvar'la Arad arasında, Mureş ırmağının güney kı-yısındadır.

İkinci Vezir Damad Kara Ahmed Paşa tarafından Eylül 1551' de fethedildi.

1595 yılında Erdel tarafından işgal edilen Çanad, Satırcı Meh-med Paşa tarafından, 8 Eylül 1598 tarihinde yeniden fethedildi. Bu fethi ni müteakip sancakbeyliğine Belgrad nazırı Şakşakı İbrahim Bey getirildi.

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 400.000 akça, XVII. yüzyıl başlannda 207.790 akça olan Çanad'ın nahiyeleri ;

Çanad, Beşova, Beçi ve Beşkelek'di.93

9 i. TID No. 365.

- Ziroyeviç, O. Age. s.23 - 24.

92. MAD 563, Evliya Çelebi'nin listesinde de sancak olarak geçmekteyse de onun

kullandığı XVI. yüzyıla ait ancak kendi dönemine uyarlanmış olan bir liste olup,

Se-yahatname'nin VII. cildinde de, Beşkelek'in Çanad sancağının kaza merkezi olduğu

zik-rediImiştir. XVII. yüzyıla ait Osmanlı vesikalarında bu sancağa rastlanmaz.

62 MÜFlT BILGE

Çanad, 1716 yılında Almanlar'ca işgaline kadar Temeşvar Eyaleti' nin sancağı oldu.94

Göle: (Mac. Gyula)

Ak Köröş çayının kıyısındadır.

İkinci Vezir Pertev Paşa tarafından 1 Eylül 1566 tarihinde fet-hedilerek sancak halinde teşkilatlandırılan Göle, 1698 yılında AI-manlar'ca işgaline kadar Temeşvar Eyaleti'nin sancağı oldu.9)

Sancakbeyi haslan XVI. yüzyılda 340.000 akça, XVII. yüzyıl başlarında 298.940 akça olan sancağın 1570 yılında 217 köyü bu-lunmaktaydı. 96

Kaçnad:

XVII. yüzyılortalarında sancaktı.97

Kolaboş:

XVII. yüzyılda sancak olup, sancakbeyi hasları 300.000 ak-çaydı.98

Lipova: (Rom. Lipova)

Temeşvar'ın 54 Km. kuzeybatısında ve Mureş ırmağının güney kı yısındadır.

Eylül 1552'de fethedilen, Aralık 1551 'de Almanlar'ca geri alı-nan Lipova, Rumeli Beylerbeyi Sokollu Mehmed Paşa ta-rafındanTemmuz 1552'de kesin olarak Osmanlı topraklarına ka-tıldı.

94. MAD 563, KK 262, Ayn Ali, KK 266, Ali Çavıış, Evliya, Bab-ı Asafi Rüııs Ka-lemi. No:1551

95. MAD 563, KK 262, Ayn Ali, KK 266, Ali Çavuş, Evliya.

96. Kaldy - Nagy. G. A Gyulai szandszak 1567 es 1579. Evi összeirasa. Bekescsaba 1982.

97 - 98. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. Vi. BlI iki sancağa başka kaynaklarda

MACARIsTAN'DA OSMANLı HAKIMIYETINİN VE İDARİ TEŞKİLA TıN 63

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

İlk sancakbeyi Ulama Paşa olan Lipova'mn sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 210.000 akçaydı.

Lipova'ya 417 köy bağlı olup, nahiyeleri ;

Lipova, Sudin, Borlada, Büyük Vedik, Bavlos, Ulagoş, Hospe ve Halmaş'dı.99

1688 -1695 yılları arasında Almanlar' ca işgal edilen Lipova,

II. Mustafa tarafından, 9 Eylül 1695 tarihinde yeniden fethedildi. 1717 yılında Almanlar'ca işgaline kadar Temeşvar Eyaleti'nin sancağı olarak kaldı.100

Lugoş : (Rom. Lugoj)

İkinci Vezir Damad Kara Ahmed Paşa tarafından 1551 yılında fethedilen Lugoş, 1595 yılında Erdel Prensliği'nce işgal edildi.

Erdel Prensliği' ne dahilken, Köprülü Mehmed Paşa tarafından Eylül 1658'de Temeşvar Eyaleti'ne ilhak edildi.101

Sancakbeyi hasları XVI. yüzyılda 300.000 akça olan Lugoş, 1691 -1695 yılları arasında Alman işgalinde kaldıysa da, II. Mus-tafa tarafından

22 Eylül 1695 tarihinde yeniden fethedildi ve 1717 yılındaki kaybına kadar Temeşvar Eyaleti'nin sancağı olarak kaldı.

Medova: ( Rom. Modava)

1551 yılında fethedilen Medova, önceleri Temeşvar paşa-sancağına bağlıyken, sonradan müstakil sancak oldu.LO:!

99. TTD No. 457.

100. MAD 563, KK 262, Ayn Ali, KK 266, Ali Çavıış, Evliya, Bab-ı Asafi Rüııs Kalemi. No: 1551

101. Evliya.

64 MÜFITBILGE

Sancak merkezi Yeni Palanka olanıo~Medova'nın sancakbeyi hasıarı 260.000 akçaydı.

Medova 1717 yılında Almanlar' ca işgaline kadar Temeşvar Eyaleti' nin sancağı olarak kaldı.J()4

Orşova : (Rom. Orsova)

Tuna'nın bir dirseğinin kuzey kıyısındadır.

1479 yılında Malkoçoğlu Büyük Balı Bey tarafından fet-hedildi.

XVII. yüzyılın ikinci yarısında sancak olanl05 Orşova'nın san-cakbeyi hasıarı 310.000 akçaydı.

Orşova, 1717 yılında Almanlar' ca işgaline kadar sancak olarak kaldı.106

Pankota:

1552 yılında fethedilen Pankota, Temeşvar Eyaleti'nin san-cağıykenl07 1595 yılında Erdel Prensliği'ne katıldı.

Semendire: (Srp. Smederevo)

Budin Eyaleti'ne bağlı olan Semendire, Temeşvar Eyaleti'nin kurulmasını müteakip bu eyalete aktarıldıysa da108 kısa bir süre sonra tekrar Budin Eyaleti'ne bağlandı.

(Bakınız Budin Eyaleti)

Sirem: (Hr. Srem)

Kar10fça Antlaşmasıyla Dimitrofça, İrek, Islankamen, Kupinik ve Zemun dışındaki nahiyeleri Almanya'ya geçen Sirem sancağı

103. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. Vi. 104. Bab-ı Asiifi Rüus Kalemi. No:1551 105. Evliya Çelebi. Seyahatname. C. VI. 106. Bab-ı Asafi Rüııs Kalemi. No: 155 i 107. MAD 563, KK 262.

MACARISTAN'DA OSMANLı HAKIMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLA TıN 65

KURULUŞU VE GELIŞMESI

1700- 1707 tarihleri arasında müstakil kaydedilmiş olup,l09 bu ta-rihten sonra Temeşvar Eyaleti'ne ilhak edildi ve 1717 yılında AI-manlar'ca işgaline kadar bu eyaletin sancağı oldu.1ıo

Şebeş : ( Mac. Sebesvar )

Mureş ırmağının kolu olan Tamave Mare çayının güney kı-yısındadır.

Şebeş, Erdel Prensliği'ne dahiIken 1658 yılında Köprülü Meh-med Paşa tarafından Temeşvar Eyaleti'ne ilhak edildi.I!1

Sancakbeyi haslan 261.945 akçaydı.

1691 - 1695 yıları arasında Almanlar'ca işgal ediIdiyse de Anadolu Bey1erbeyi Mısırlıoğlu İbrahim Paşa ve Diyarbekir Bey-lerbeyi Topal Hüseyin Paşa tarafından 23 Eylül 1695 tarihinde ye-niden fethedildi.

XVII. yüzyıl başında Lugoş sancağının da ilhakıy1a "Şebeş ve Lugoş sancağı" olarak da adlandınlan, Şebeş 1717 yılındaki kay-bına kadar sancak olarak kaldı.ıı~

Vi din :(BuL. Vidin)

Tuna nehrinin güney kıyısındadır.

1389 yılında Gazi Evrenos Bey tarafından fethedilen ve 1396 yılında Rumeli Eyaleti 'nin sancağı olan Vidin, Temeşvar Eya-leti'nin kurulmasını müteakip bu eyalete bağ1andı.ID

1582 yılında tekrar Rumeli Eyaleti'ne bağlanan sancağın san-cakbeyi haslan XVI. yüzyılda 400.000 akça, nahiye1eri ;

109. Bab-ı Asfifi Rüus Kalemi. No: 1551 i LO. Bab-ı Asfifi Rüus Kalemi. No:1564

i i1. Evliya.

i12. Bab-ı Asfifi Rüus Kalemi. No:i55i i i3. TSK Koğuşlar No. 888.

66 MÜFlTB1LGE

Vidin, Zagorye, Krivina, Polomye, Timok, Çerna Reka, Feth-ül İslam, Bane ve İsferlek'di."4

Vulçıtrm : (Srp. Vucitrn)

Budin Eyaleti'ne bağlı olan Vulçıtnn, Temeşvar Eyaleti'nin kurulmasını müteakip bu eyaletellS, 1582 yılında ise Rumeli Eya-leti' ne bağlandı.1l6

Yanova: (Rom. Ineu)

Ak Köröş çayının kuzey kıyısında Arad ve Varad şehirleri ara-sındadır.

Vezir Pertev Paşa tarafından Eylül 1566 'da fethedilen ve ön-celeri Pankota sancağına bağlı bit kale ikenlJ7 1578 yılından önce Temeşvar Eyaleti'nin sancağı olan YanovaliX, 1595 yılında Erdel Prensliği'ne geçtiyse de Köprülü Mehmed Paşa tarafından 1 Eylül

1658 tarihinde Temeşvar Eyaleti'ne ilhak edildi.

1717 yılında Almanlar'ca işgaline kadar sancak ve 1660 - 1688 yıllan arasında Temeşvar Eyaleti'nin merkezi olan Yanova san-cağının sancakbeyi haslan XVI. yüzyılda 192.400 akça, nahiyeleri;

Yanova maa Samok, Kalnub maa Tütene, Despe ve Kes-pediye'ydi.'19

IV. Yanık Eyaıeti

Budin 'in 110 Km. kuzeybatısında, Raba ırmağının batı kı-yısında, Tuna nehrinin az güneyinde bir kale olan Yanık'a bu adı, I. Viyana kuşatmasına giden Osmanlı ordusunun bu kaleyi yakması nedeniyle Kanuni Sultan Süleyman vermişti.

114. Ziroyeviç, O. "Tusko Vojno ... " s.92, 264 - 265.

ı15. KK 262.

116. Ziroyeviç, O. Age. s.92 - 94.

117. MD No: 12 Hk. 426 ( 1570 -ı572 ) Ankara 1996 118. KK 262, Ayn Ali, Ali Çavuş, Evliya.

MACARISTAN'DA OSMANLı HAKıMİYETININ VE IDARI TEŞKİLATIN 67

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Yanık Eyaleti, 7 Ağustos' da başlayan muhasara neticesi 27 Eylül 1594 tarihinde, Koca Sinan Paşa tarafından fethi ni müteakip Yanık paşa-sancağı olmak üzere İşkodra sancakbeyi Arnavud Osman Paşa'nın beylerbeyliğe tayini ile kuruldu.ı~o

Budin defterdan Miskkedisi Mehmed Efendi eyaletin tahriri ile görev lendirildi.

Osman Paşa'nın 7 Ağustos 1596 tarihinde Estergon mu-harebesinde şehid olması üzerine tayin edilen ikinci ve son bey-lerbeyi Mahmud Paşa da şehrin Almanlar' ca işgali sırasında şehid oldu.

29 Mart 1598 tarihinde Almanya'ya geçinceye kadar 3.5 yıl beylerbeylik merkezi olarak kaldı.

Sancakları ;

Yanık : ( Mac. Györ )

V. Papa Eyaıeti

Yanık'ın 38 Km. güneybatısında Bakony ormanı dağlanyla Raba ırınağı arasında bir kale olan Papa'nın 3 Eylül 1594 tarihinde Kırım Hanı Gazi Giray Han tarafından fethini müteakip, Segedin sancakbeyi İdris Paşa'nın beylerbeyliğe tayini ile kuruldu.'~'

Sadrazam Koca Sinan Paşa iki eyalet fethettiğini iddia etmek için Papa'yı eyalet merkezi yapıllişsa da Divan -ı Hümayun bu eyaletin lüzumsuz olduğuna karar vererek az sonra Papa'yı sancak merkezi yaptı.

Papa, Ağustos 1598'de Almanya'ya geçti.

Sancakları ;

Papa : ( Mac. Papa )

120. - Selanikf. Tarih. (Yay. M. İpşirIi )

c.ı.

- Naima. Tarih. C.

ı.

68 MÜFlTBlLGE

Vi.

1595 yılında Tiryili Hasan Paşa'nın beylerbeyliğe tayini ile kuruldu. 122

Sigetvar Eyaleti'nin tesisine İstanbul' daki devlet ridlince pek olumlu bakılmamış olup, Kanije Eyaleti'ne ilhakından önce sancak statüsü ile tekrar Budin Eyaleti'ne katılmıştır.

Sancakları ;

Sigetvar : ( Mac. Szigetvar ) ( Ayrıca bkz. Kanije Eyaleti ),

VII. Eğri Eyaleti

III. Mehmed tarafından 12 Ekim 1596 tarihinde fethedilen Eğri şehri merkez olmak üzere, Budin Eyaleti'nden ayrılan bazı san-cakların aktarılması ve Erzurum Beylerbeyi Sofu Sinan Mehmed Paşa'nın beylerbeyliğe tayini ile kuruldu.

İkinci beylerbeyi Bektaş Paşa ( 1598 - 1604 ) olan Eğri Eya-leti'nde Osmanlı hakimiyetinin devam ettiği 91 yıl boyunca 58 bey-lerbeyi görev yaptı.

Eğri Beylerbeyi'nin görevleri arasında ; vergilendirme me-seleleri ve reaya şikayetlerinin ha11i, Erdel PrensIeri'ne yardım ve Almanya'ya yönelik seferlerde komutanlık da vardı.

Beylerbeyi hasları XVII. yüzyılortalarında 650.000 akça olan Eğri Eyaleti'nin beylerbeyi divanı ; Defter kethüdası, defter emini, çavuşlar kethüdası, alaybeyi ve çeribaşılarından meydana ge-liyordu.

Eğri Eyaleti'nde 1605 / 1606 yılında 3409 ulMeli asker bu-lunmaktaydı. 123

122. Selaniki. Age. C. 1., s. 414. 123. TTD No. 704.

MACARİsT AN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEŞKILATıN 69 KURULUŞU VE GELİŞMESİ

Güneydoğu Slovakya ile kuzeydoğu Macaristan bölgelerini kaplayan Eğri Ey aleti 1687 yılında Almanlar'ca işgaline kadar devam etti.124

Sancakları ; Eğri (Mac. Eger)

Budin'in 95 Km. doğusunda Bük dağlan eteğinde, Tisa neh-rinin bir kolu olan Eger çayının kıyısında çok büyük ve sağlam ka-lesi olan bir şehirdi.

XI. yüzyılda piskoposluk olan ve ortaçağın en zengin Macar şehirleri arasında bulunan Eğri, "Eğri Seferi" sırasında III.Mehmed komutasında; Sadrazam Boşnak Damad İbrahim Paşa, Vezir Cerrah Mehmed Paşa, Ve zir Cafer Paşa, Rumeli Beylerbeyi Sokolluzade Hasan Paşa, Yeniçeri Ağası Veli Ağa, Anadolu Beylerbeyi So-kolluzade Mehmed Paşa, Halep Beylerbeyi Çerkes Mahmud Paşa'lar tarafından, 24 Eylül'de başlayan muhasarayı müteakip 12 Ekim 1596 tarihinde fethedildi.

Eğri'nin fethi ni müteakip civardaki yaklaşık 400 köy Osmanlı hakimiyetine geçti.m

Eğri, 14 Aralık 1687 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar aynı adı taşıyan ey aletin paşa-sancağı oldu.126

Baçka: (Mac. Bacsalmas)

Kanuni Sultan Süleyman tarafından 9 Eylül 1526 tarihinde fet-hedildi.

124. Eğri Eyaleri için bakınız; - David, G." Eğri." TDVİA. C.

- Gökbilgin, M.T. "Eğri." tA. C. IV.s. 196-198

125. Blaşkoviç, 1. "Osmanlılar Hakimiyeti Devrinde Slovakya'daki Vergi Sistemi Hakkında Bir Araştırma" TAD c.VII. Sayı 12-13 Ankara 1969. S. 93.

-70 MÜFITBİLGE

i

Lm

Segedin sancağının bir nahiyesi ve XVII. yüzyılda çoğunlukla adıgeçen sancağın merkezi olan Baçka müstakil sancak da oldu.I"7

1687 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

Filek : (Slov. Filakova, Mac. Fülek)Ekim l594'de Os-manlılar'ca alınan ancak 1604 yılında Almanlar'ca işgal edilen Filek, Sadrazam Köprülü Fazıl Ahmed Paşa tarafından 1662 yı-lında yeniden fethedildi.

Filek'in fethini müteakip civardaki 600'den fazla kasaba ve köy iki ay içerisinde Osmanlı hakimiyetini kendi rızaları ile kabul ettiler.1"8

Sancakbeyi hasları 240.260 akça ve sancak merkezi Rima Son-bat olan Filek, 1686 yılında Almanlar'ca işgaline kadar Eğri Eya-leti'nin sancağıydı.I"9

Germat: (Mac. Gyarmat)

Ipoly ırmağının güney kıyısındadır.

Budin Beylerbeyi Hadım Ali Paşa ve Yahya Paşa-zade Arslan Bey tarafından Ağustos l552'de fethedildiyse de 1594 yılında kay-bedildi.

1662 yılında yeniden fethedilen Germat ; sancak olarak tesis edilirken, ilk sancakbeyliğine 400.000 akça hasla Budin Alaybeyi Ömer Bey tayin edildi.

1686 yılında Almanlar'ca işgaline kadar Eğri Eyaleti'nin san-cağıydı.DO

Hatvan: (Mac. Hatvan)

III. Mehmed tarafından Ekim 1596 'da yeniden fethedildi.

127. KK 266. Ali Çavıış, Evliya. 128. Blaşkoviç, J. Agm. S.89

129. Ayn Ali, KK 266, Ali Çavıış, Evliya. 130. Evliya., Ayrıca bak. Seyahatname. C. VI.

MACARIsTAN'DA OSMANLı HAKIMIYETININ VE IDARİ TEŞKILATIN 7ı KURULUŞU VE GELIŞMESI

Fethini müteakip ilk sancakbeyliğine Karaman Beylerbeyi Cafer Paşa getirilen Hatvan, Eğri Eyaleti'nin sancağı oldu.131

Sancakbeyi hasları 289.660 akçaydı 1686 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

Seçen : (Mac. Szecseny)

Sadrazam Köprü1ü Fazıl Ahmed Paşa tarafından 1662 yılında yeniden fethedildi.

Fethini müteakip ilk sancakbeyliğine 400.000 akça has la Es-tergon sancakbeyi Çerkes İskender Bey getirilen Seçen, Eğri Eya-leti'nin sancağı oldu.m

1686 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

Segedin: (Mac. Szeged)

Budin Eyaleti'ne bağlıyken, Eğri Eyaleti'nin kurulmasını mü-teakip bu eyalete aktarılan Segedin'inm, sancakbeyi hasları XVII.

yüzyıl başlarında 340.000 akça olup, sancakbeyleri bu yüzyılda ço-ğunlukla Baçka'da oturuyordu.

12 Ekim 1687 tarihinde Almanlar'ca işgal edildi.

Solnok : (Mac. Szolnok)

Budin Eyaleti'ne bağlı olan Solnok, Eğri Eyaleti 'nin ku-rulmasını müteakip bu eyaletin sancağı oldu.1>4

1688 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

VIII. Kanije Eyaleti

Sadrazam Boşnak Damad İbrahim tarafından, 22 Ekim 1600 tarihinde fethedilen Kanije şehri merkez olmak üzere, Budin ve

i3 I. KK 266. KK 434, Ali Çavliş, Evliyil.

ı32. Evliyil.. Ayrıca bak. Seyahatname. C. VI. 133. KK 266, KK 434, Evliya.

72 MÜFlTBİLGE

Bosna Eyaletleri'nden bazı sancakların aktarılması ve Köstendil sancakbeyi Alaca l1'li Amavud Hasan Paşa'nın beylerbeyliğe ta-yini ile kuruldu.

Damad İbrahim Paşa'nın bir kaç gün sonra bu eyalete daha tec-rübeli birini getirmek istemesi üzerine tayin edilen ikinci Kanije Beylerbeyi eski Budin valisi Tiryaki Hasan Paşa'ydi.

Kanije Eyaleti, idari ve askeri bakımlardan zaman zaman Budin Eyaleti' nin kontrolü altında bulunuyordu. nı

Beylerbeyi hasları XVII. yüzyılortalarında 600. 890 akça olan eyaletin beylerbeyi divanı ; çavuşlar kethüdası, çavuşlar emini, alaybeyi ve çeribaşılarından meydana geliyordu.

Kanije Eyaleti'ndeki ulfifeli asker sayısı 1618 yılında 3789 ki-şiydi.m

Bugünkü Macaristan'ın güneybatı bölgesini ve Hırvatistan'ın Slavonya bölgesini kaplayan eyalet 1690 yılında Almanya'ya ge-çene kadar devam etti.m

Sancakları ;

Kanije (Mac. Nagykanizsa)

Balaton gölünün güneydoğusunda, Mureş ırmağı yakınlarında bir şehirdir.

1593 - 1606 Osmanlı - Almanya savaşları döneminde, 1600 yılı harekatında Babofça ordugahında yapılan müşaverede, Tiryaki Hasan Paşa'nın; "... bu etrafta Balaton gölü kıla'ının kilidi ve diyar

- ı küjfarın sedd - i yedi Kanije hisandır. Anın dahi fethi mukadder

135.KK7I. 136. MM 2586.

137. Kanije'nin fethi ve eyaletin tesisi hakkında bakınız; - Naima. Tarih. C.I. s. 213 - 230, 234 - 244. - Hammer. Tarih. C. VIII. s. 349 - 361. - Peçe vi. Tarih. C. II. s. 223 - 236. - Solakzade. Tarih. C. II. s. 651 - 654.

MACARIsTAN'DA OSMANLı HAKIMIYETININ VE IDARI TEŞKILATIN 73

KURULUŞU VE GELIŞMESI

olursa azim masıahat görülmüş olur. Küffar gafil iken hemen varıp hisarı almak gerekir."138 şeklinde mütalaa belirtmesi üzerine, Sad-razam Boşnak Damad İbrahim Paşa tarafından 12 Eylül'de baş-layan mu hasara neticesi 22 Ekim 1600 tarihinde vire ile fethedildi.

Kanije'nin düşmesinden sonra civardaki bir kaç kale de ken-diliğinden teslim oldu.

Fetihten sonra kalesine 4.000 kişilik bir garnizon bırakılan Ka-nije139 şehri 1661 yılında tamamen yandıysa da yeniden inşa edildi.

11 Temmuz 1690 tarihinde Almanlar'ca işgaline kadar aynı adı taşıyan eyaletin paşa-sancağı oldu.140

Balaton:

Güneydoğu Avrupa'nın en büyük gölü olan Balaton gölü ci-vanndaki topraklan kaplayan bir sancaktı.141

Kopan: (Mac. Koppany)

Sadrazam Boşnak Damad İbrahim Paşa tarafından Ekim 1600 tarihinde yeniden fethedilen Kopan, Kanije Eyaleti'nin sancağı oldu.142

Sancakbeyi haslan 240.000 akça ve tek kazadan ibaret küçük bir sancak olan Kopan 1690 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

Nadaç : (Mac. Nadasd)

Sigetvar'ın kuzeydoğusundadır. XVII. yüzyılortalarında sancaktı.143

138. Katip Çelebi. Fezleke. vr. 63b - Ma. IÜ. Merkez Ktb. TY. 6068. 139. Cafer Ağa. Gazavat -ıHasan Paşa. vr. Ib. Millet Ktb. TY. 188.

- Katib Çelebi. Age. vr. 66b. 140. KK 266, Ali Çavuş, Evliya.

ı4 i. Evliya. Bu sancağa başka hiç bir kaynakta tesadüf edilmemiştir. 142. Evliya. Ayrıca bak. Seyahatname. C. VII.

74 MÜFlTBİLGE

Peçuy: (Mac. Pecs)

Budin Eyaleti'nin sancağı olan Peçuy, Kanije Eyaleti ku-rulunca bu sancağa aktarıldı ve 10 Ekim 1686 tarihinde Al-manlar' ca işgaline kadar Osmanlı sancağı kaldı.144

Pojega : (Hr . Pozega)

Bosna Eyaleti'nin sancağı olan Pojega, Kanije Eyaleti'nin ku-rulmasını müteakip bu eyalete bağlandı.145

Temmuz l687'de Almanlar'ca işgaline kadar Osmanlı sancağı kaldı.

Rahoviçe : (Hr. Rahoczsa, Srp. Orahoviça)

Yahya Paşazade Gazi Mehmed Paşa tarafından 1543 yılında fethedilen Rahaviçe, Pojega sancağının kazasıyken, XVII. yüzyıl başlarında Kanije Eyaleti'nin müstakil sancağı da oldu.146

1687 yılında Almanlar'ca işgal edildi.

Sigetvar : (Mac. Szigetvar)

Budin Eyaleti'ne bağlıyken, Kanije Eyaleti'nin kurulmasını müteakip bu eyalete ilhak edildi ve 1688 yılındaki kaybına kadar sancak olarak kaldı.147

Sikloş:

Drava nehrinin kuzey kıyısına yakın, Peçuy'un güneyinde bir şehirdir.

Rumeli Beylerbeyi Ahmed Paşa Üçüncü Vezir Mehmed Paşa, Dördüncü Vezir Hüsrev Paşa ve Yeniçeri Ağası Ali Ağa tarafından

144. KK 266. 145. KK 266.

146. Ayn Ali. Evliyil. Seyahatname. C. Vi.

Bmika kaynaklarda tesadüf edilmeyen bu sancak XVII. yüzyıla ait Venedik

ve-sikalarına göre Pojega sancağının bir kasabasıydı. 147. Evliyi\,

MACARİsTAN'DA OSMANLı HAKİMİYETİNİN VE İDARI TEŞKİLATIN 75

KURULUŞU VE GELİŞMESİ

9 Haziran 1543'de başlayan muhasara neticesi 8 Temmuz 1543 ta-rihinde fethedildi.

Önceleri Mohaç sancağına bağlı olan Sikloşl4x 1571 yılında Si-getvar sancağına bağlandı. 149

XVII. yüzyılortalarında Kanije Eyaleti'nin sancağı olan Sik-loşl50 19 Eylül 1686 tarihinde Almanlar'ca işgal edildi.

Valpova: (Hr. Valpovo)

Drava nehrinin güney kıyısı yakınındadır.

Budin Beylerbeyi Yahya Paşazade Küçük Bali Paşa, Pojega Sancakbeyi Murad Bey, İzvornik Sancakbeyi Hayrettin Bey, Ru-meli Beylerbeyi Ahmed Paşa ve Bosna Sancakbeyi Ulama Paşa ta-rafından 30 Nisan 1543 tarihinde başlayan muhasara neticesi 22 Haziran 1543 tarihinde fethedildi.

Pojega sancağının nahiyesi olan Valpova, XVII. yüzyıl or-talarında Kanije Eyaleti'nin müstakil sancağı oldu.151

Ağustos 1687'de Almanlar'ca işgal edildi.

iX. Varad Eyaıeti

Vezir Köse Ali Paşa tarafından 27 Temmuz 1660 tarihinde fet-hedilen Varad şehri merkez olmak üzere, Erdel Prensliği' nden ilhak edilen toprakların Köprülü Mehmed Paşa tarafından yeni bir ey alet halinde teşkilatlandınlması ve Edirne sancakbeyi Sinan Paşa'nın beylerbeyliğe tayini ile kuruldu.

Beylerbeyi hasları 800.000 akça olan eyaletin beylerbeyi divanı; tımar defterdarı, mal defterdarı, defter emini, defter ket-hüdası, çavuşlar kethüdası, çavuşlar emini, alaybeyi ve çe-ribaşılarından meydana geliyordu.

148. TTD No. 441, TTD No. 443, Peçevı. Tarih. C. i, s. 135. 149. MD No:12. Hk667, Aktepe, M. M. Agm.

J50. Evliya. Seyahatname. C. VI. i5

ı.