21
ENGELLİLERİN ENGELLİLERE BAKIŞ AÇISI: BİR GİRİŞİM FİKRİ
Caner TEKİN1 Canan TİTİZ 2
Pelin YAŞAR3
Rabianur TAŞ4
Makale İlk Gönderim Tarihi / Recieved (First): 03.05.2021 Makale Kabul Tarihi / Accepted: 11.05.2021
Özet
Araştırmanın amacı engellilerin, engellilere bakış açısını tespit etmektir. Bu noktadan hareketle engelli derneklerine gidilerek araştırmaya katılmak isteyen katılımcılar seçilmiş ve örneklem oluşturulmuştur. Araştırmada amaç engellilerin engellilere bakış açısını tespit ederek onların yine engelli fakat başka türlü -kendisinden farklı- engelli birisine öykünüp öykünmediklerini bulmaya çalışma ve kendileri gibi olmayan bu kişilerle empati kurmalarını sağlamaktır. Görüşme sorularına cevap veren kişilere 5 soru sorulmuştur. Bu sorulardan 4’ü açık uçlu soru 1’i ise boşluk doldurma şeklindedir. Görüşmeler kayıt cihazlarıyla kayıt altına alınmıştır. Böylece “İyi ki bu durumdayım.” veya “Keşke bu durumda olmasaydım.” ifadelerinden yola çıkılarak bir tespit yapılmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda farklı engel gruplarına sahip engellilerin birbirlerine dönük bakış açıları araştırılmıştır. Yüz yüze derinlemesine görüşme, 30 engelli insana uygulanarak bu yolla engellilerin engellilere karşı algıları ve tutumları ölçülmeye çalışılmıştır. Görüşme formları içerik analizine tabi tutulmuştur. Böylece sıklık analizi ve betimsel analiz kullanılmıştır. Araştırmanın sonucunda engellilerin birbirlerine olan tutumlarının olumlu olup daha iyi empati kurdukları ve hayata daha pozitif baktıkları anlaşılmıştır. Bu, yapılan doğal gözlemde de ortaya çıkmıştır. Ayrıca engellilerin birbirlerini daha iyi tanıyabilecekleri, daha empatik düşünebilecekleri bir girişim fikri oluşmuştur.
Anahtar Kelimeler: Empati, engelli, bakış açısı, engellilere bakış, girişimcilik
DISABLED PEOPLE'S PERSPECTIVE: AN INITIATIVE IDEA Abstract
The aim of the research is to determine the perspective of disabled people to disabled people. From this point of view, participants with disabilities were visited and the sample was formed by selecting the participants who wanted to participate in the study. The aim of the study is to determine the perspective of disabled people to disabled people and to try to find out whether they emulate a disabled person who is also disabled but different from him, and to empathize with people who are not like them. 5 questions were asked to the people who answered the interview questions. 4 of these questions are op en-ended questions, and 1 is a gap-filling question. Interviews were recorded with recording devices. Thus, a determination was made based on the expressions "I am glad I am in this situation or I wish I were not in this situation". In this context, the perspective of disabled people with different disability groups to each other has been investigated. In this way, this research was applied face-to-face in-depth interviews 30 people with disabilities and tried to measure the perceptions and attitudes of disabled people towards disabled people. Interview forms were subjected to content analysis. Thus, frequency analysis and descriptive analysis were used. As a result of the study, it was understood that disabled people have positive attitudes towards each other, disabled people have better empathy and disabled people have a more positive attitude towards life. This has also been revealed in natural observation. As a result, the idea of an initiative where disabled people can get to know each other better and think more empathically has been formed. This business, which will work as a social service organization for the disabled, has also been designed as an environment where normal individuals can understand the disabled, and it is considered as an enterprise where disabled individuals can transfer their empathic thinking skills to normal individuals.
1 İstanbul Üniversitesi, İşletme Yönetimi ve Org. Doktora Öğrencisi, helyus@gmail.com, ORCİD: 0000-0002-3106-5582 2 Batman Üniversitesi, İşletme Yüksek Lisans Öğrencisi, canantekin72@gmail.com, ORCİD: 0000-0003-4079-0978 3 Adıyaman Üniversitesi, Lisans Öğrencisi pelinyasar72@gmail.com, ORCID: 0000-0002-9284-5638
22
Keywords: Empathy, disability, perspective, view of disabled people, entrepreneurship
1. GİRİŞ
Türk Dil Kurumu güncel çevrimiçi Türkçe sözlüğünde bakış açısı “bir olay, konu veya düşünce incelenirken izlenen belirli yön, görüş açısı, açılım, perspektif” (tdk.gov.tr) olarak tanımlanmaktadır. Bakış açısı kişiden kişiye farklılık gösterebileceği gibi insanların kendileri arasında oluşan fikirlerin birbirlerine yansıması şeklinde de olabilmektedir. İnsanoğlunun bakış açısını değiştiren çeşitli etmenler bulunmaktadır. Bu etmenler sosyal bilimlerde kişilerin psikolojik ve sosyolojik yönlerini oluşturmaktadır. Kişilerin bakış açılarının olumlu ya da olumsuz şekillendiği başka bir yön ise onların engelli insanlara bakış açısıyla oluşmaktadır. Ayrıca engellilik konusunda değişik kaynaklarda çoğunlukla da aynı anlama gelen farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bunlar arasında en sık kullanılanı ise “bozukluk, engelli, özürlü ve sakat” kavramlarıdır. Bu tanımlar üzerinde henüz ortak bir kavram üzerinde fikir birliği sağlanmamıştır ve tek bir anlam için farklı durumlarda farklı kavramlar kullanılmaktadır (Öztürk: 2012:7). Ayrıca, toplum örneklemlerinde de gençlerin çoğunlukla daha olumlu bir bakış açısına sahip olduğu bilinmektedir (Aker vd.2002:12).
Engellilerin bakış açılarını etkileyen faktörler arasında sahip olduğu kendilerinin de payı olduğu bilinmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümünün Özel Eğitim kitabının (MEB, 2014) tanımına göre engelli bireyin yaşamı boyunca yaşına, cinsiyetine, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak oynaması gereken bazı roller bulunmaktadır. Yetersizliği yüzünden bu rolleri gereği gibi yerine getirememesi durumunda yani birey yapması gerekenleri engelinden dolayı yapamazsa yetersizlik durumu ortaya çıkar, engele dönüşmüş olur. (MEB Özel Eğitim Modülü, 2013:3). Oysaki engelli; doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yetilerini çeşitli derecelerde kaybetmiş normal yaşamın gereklerine uymayan kişilerdir (TÜİK,2002). Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun kabul ettiği Sakat Kişilerin Hakları Bildirgesi’nde (Ceritli, Ceyhan, 2015:27) engelli tanımı şöyle yapılmaktadır: “Normal bir kişinin kişisel ya da sosyal yaşantısında kendi kendisine yapması gereken işleri, bedensel veya ruhsal yeteneklerindeki kalıtımsal ya da sonradan olma herhangi bir noksanlık sonucu yapamayanlar.” Dünya Sağlık Örgütünce (World Health Organisation, WHO) yapılan tanımlamalara göre noksanlık psikolojik veya fiziksel yapı ve fonksiyonlardaki noksanlığı; özürlülük, normal sayılabilecek bir insana oranla bir iş yapma yeteneğinin kısıtlanması veya kaybedilmesini ifade etmektedir. Engellilerin sahip oldukları engel türleri vardır. Bunlardan bazıları şunlardır (Türkiye Engelliler Gerçeği Raporu Öztürk M. 2012: 8-9): Görme engelli, tek veya iki gözünde tam veya kısmen görme kaybı veya bozukluğu olan kişidir. İşitme engelli, tek veya iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olan kişidir. İşitme cihazı kullananlar da bu gruba girmektedir. Dil ve konuşma engelli; herhangi bir nedenle konuşamayan, konuşmasının hızında, akıcılığında, ifadesinde bozukluk olan kişidir. Zihinsel engelli, çeşitli derecelerde zihinsel yetersizliği olan kişidir. Araştırmada engellilerden engel gruplarına eşit sayıda örneklem seçilmiştir. Örneklemimizin Türkiye’deki evrenini temsil gücünü araştırmak amacıyla birtakım istatistiki bilgilere ulaşılmıştır. Buna göre Türkiye genelinde engellilere ait durumu incelediğimizde Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığının, Başbakanlık devlet istatistik enstitüsü ile müştereken 2002’nin aralık ayında yapmış olduğu araştırma sonuçlarına göre; engelli olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı % 12,29’dur (Türkiye İstatistik Kurumu, 2002).
Bu araştırma Batman’da bulunan engellilerin engellilere bakış açısını tespite yöneliktir. Araştırmada amaç, engellilerin engellilere bakış açısını tespit ederek onların kendi durumlarında olan kişilere
23 öykünüp öykünmediklerini bulmaya çalışma ve bu kendileri gibi olan kişilerle empati kurmalarını sağlamaktır. Böylelikle onların “İyi ki bu durumdayım.” veya “keşke bu durumda olmasaydım.” ifadelerinden yola çıkılarak bir tespit yapılmaya çalışılmıştır.
Araştırma hipotezleri şunlardır:
H1: Engelli insanlar, engelsizlere göre daha duyarlıdır.
H2: Engellilerin, engellilere bakış açıları olumludur ve engelliler daha iyi empati kurarlar. H3: Engellilerin, çok fazla pişmanlıkları bulunmaktadır.
H4: Engelliler, engelli olan insanlara yardımda bulunmak isterler. H5: Engelliler, birbirlerine acıyarak bakmamaktadırlar.
H6: Engelli insanların hayata bakış açıları pozitiftir.
1.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi
Bugüne kadar yapılan araştırmalar genelde engelli olmayan insanların engelli insanlara karşı bakış açısını irdelemektedir (Şeker, Aslan, 2010). Ancak bugüne kadar yapılan araştırmalarda bir engellinin başka bir engelliye yönelik düşüncelerini, hislerini, empati kurmasını konu edinen hiçbir alan yazın bilgisine ulaşılamamıştır. Bu noktadan hareketle çalışmamızın amacı engellilerin engellilere bakış açısını tespit ederek kendilerini nasıl kabullendiklerini ve öbür engel türüne göre nerede gördüklerini ortaya çıkarmaktır. Böylece engellilerin birbirleri arasında empati kurup kurmadıkları ve birbirlerine karşı hisleri ortaya çıkacaktır.
Araştırma çalışması esnasında birtakım alan yazın çalışmalarına ulaşılmıştır ve Türkiye’de sık görülen engel gruplarının istatistiki bilgileri ve bu grupların sayıları kamu kurumlarının veri tabanlarındaki bilgilere dayandırılmıştır. İlgili araştırmada en çok engel türüne sahip olan kişilerin ortopedik engelliler, görme engelliler ve işitme engelliler olması örneklem seçimini etkileyen bir husus olmuştur.
Türkiye’de sık görülen belirli engelli grupları şunlardır: Ortopedik (bedensel) engelliler
Görme engelliler
İşitme engelliler
Dil ve konuşma engelliler Zihinsel engelliler Otistik engelliler (otizm)
Süreğen hastalar (Özürlüler Araştırması, 2002)
Araştırmanın konusu engellilerin engellilere bakış açısıdır. Önceden yapılmış çalışmaların konuları genellikle engelli olmayan insanların engelli insanlara bakış açısını bulmaya yöneliktir. Bizim çalışmamızın diğer çalışmalardan ayrılan yönü ise engellilerin birbirlerine karşı görüşlerinin ilk defa çalışılıyor olmasıdır.
Engelliler ile ilgili yapılan bir araştırmada Ölmezoğlu (2015) Gümüşhane ilinde ilgili kamu ve özel sektördeki kurum ve kuruluşlarda çalışan engelli bireylerin çalışma hayatlarına ilişkin bilgiler araştırılmış ve çalışma hayatlarını belirleyen etmenlerin neler olduğu analiz edilmiştir. Ayrıca bu alanda yaşadıkları güçlüklerin neler olduğu noktasında incelemelerde bulunulmuştur. Bu amaçla engelli bireyleri istihdam eden kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşlarında çalışan engelli bireylerle görüşmeler yapılmıştır. Engelli bireyler arasından daha çok engel oranı düşük olanların ve engel türü olarak da görme ve ortopedik engelli bireylerin tercih edildiği görülmüştür. İlgili çalışmada istihdam edilmiş engelli bireylerin çoğunlukla erkek olduğu, kadınların daha az tercih edildiği dikkat çeken bir
24 diğer noktadır. Engellilerin çalışma hayatlarında yaşadıkları sorunların başında kota sisteminin uygulanmasıyla engellilerin vasıflarına uygun olmayan işlerde çalıştırılmaları bulunmaktadır. Yazar (2015:19-22) engellilerin sorunlarını incelediğinde bunları eğitim, yoksulluk, rehabilitasyon, ulaşım, fiziksel çevre ve konut, erişilebilirlik/ulaşılabilirlik kategorilerine ayırmıştır. Bunlar engelli bireylerin kendilerini toplumun bir parçası olarak görmeleri bakımından önem arz etmektedir.
Görme engelli bireylerin Batman İl merkezinde karşılaştığı güçlükleri konu alan yazarlar (Arslan, Şahin, Gülnar, Şahbudak, 2014) toplam 33 görme engelliyle bir araştırma gerçekleştirmişlerdir. İlgili araştırmanın sonuçlarında yazarlar özellikle görme engellilerin ulaşım problemlerine değinerek birtakım önerilerde bulunmuşlardır.
Engelli bireylerin dış mekanda karşılaştığı sorunlar üzerine yapılan bir araştırmada Alp (2014:19) yerleşimlerde gerekli düzenlemelerin yapılamaması durumunda engelli bireylerin gerekli sağlık ve rehabilitasyon hizmetlerini alamayacağı; eğitimlerini sürdüremeyecek, bir iş sahibi olamayacak, eğlence, dinlenme, kültür ve spor etkinliklerine ulaşamayacak, kısaca toplumsal yaşama tam olarak dahil olamayacakları belirtilmektedir.
Ankara’da belediyelerin hizmetleri üzerine Pekşen (2014:97) tarafından yürütülen bir araştırmada Belediyenin engellilerle ilgili görevlerinin hizmetler, yardıma muhtaç olan engellilerin barınması için bakım ve rehabilitasyon merkezleri açmak; danışma ve rehberlik merkezleri açmak, ücretsiz muayene ve ilaç yardımı yapmak, ayni ve nakdi yardımlarda bulunmak, belediye otobüslerinden ücretsiz veya indirimli yararlanmalarını sağlamak, özel kurslar düzenlemek, yarışmalar, şenlikler, geziler ve spor müsabakaları düzenlemek olarak belirtilmektedir.
Araştırmada konuyla ilgili gazetelerin internet sitelerinde doküman analizi gerçekleştirilmiştir. Engelliler konusundaki bilgi ve veri eksikliğini gidermek amacıyla Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü 2020 Mart ayı engelli ve yaşlı istatistik bülteni yayınlamıştır (Bkz. Tablo 1, 2).
Bu kapsamlı araştırmada Türkiye’de illere göre engelli sayısının dağılımı, engel grubuna göre, cinsiyetine göre ve yaşa göre engelli kişi sayısının oranlarının ölçülmesi hedeflenmiştir.
2. YÖNTEM
Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden görüşme tekniği kullanılmıştır. Araştırmada sorular önceden hazırlanarak katılımcılara sorulmuş ve katılımcıların sesleri kaydedilerek bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Bilgisayar ortamına aktarıldıktan sonra söylenen kelimeler sıklık analizine tabi tutulmuştur. Ayrıca betimsel analiz yöntemi kullanılmıştır. Araştırmada konuyla ilgili doküman analizi de kullanılarak bazı istatistikler çıkarılmıştır. Bunun için internet taraması yapılmış ve bulgular kısmında paylaşılmıştır. Kelimelerin sıklık analizi için Nvivo 11 adlı program kullanılmıştır. Ayrıca araştırmada ilin en kalabalık caddelerinden birinde gözlem yapılmış, bu gözlem için %99 görme engelli bir bireyle (G5) çalışılmıştır. Gözlemler toplam 1 hafta sürmüş olup sosyal deney 1 gün, çevre gözlemlemesi 3, trafik işaret ve işaretçilerinin gözlemlenmesi 3 gün sürmüştür. Görme engelli bireyin olduğu gözlemler günün kalabalık saatlerinde 30’ar dakikalık 3’er seans halinde yapılmıştır. Gözlemlere herhangi bir müdahalede bulunulmamış, doğal gözlem gerçekleştirilmiştir.
25
Tablo 1. Engelli Sayıları
Engelli Birey Nüfus Oranı (%) Erkek (%) Kadın (%)
Tüm yaş grupları 6,9 5,9 7,9 3-9 2,3 2,5 2,1 10-14 2,1 2,4 1,8 15-19 2,3 2,6 2,0 20-24 2,7 3,4 2,0 25-29 2,6 3,0 2,3 30-34 3,2 3,4 3,0 35-39 4,0 4,0 4,1 40-44 5,1 4,7 5,6 45-49 6,9 5,9 7,8 50-54 8,8 7,1 10,7 55-59 12,1 9,2 15,0 60-64 16,5 12,3 20,4 65-69 23,0 18,3 27,2 70-74 31,9 26,3 36,3 75+ 46,5 40,9 50,3
Tablo 2. Engel Türlerine Göre Sayılar
Engel Grubu Toplam Nüfus Oranı (%) Erkek (%) Kadın (%) Toplam (Kişi Sayısı) Erkek (Kişi Sayısı) Kadın (Kişi Sayısı) Görmede zorluk yaşayanlar 1,4 1,3 1,5 1.039.000 478.000 561.000 İşitmede zorluk yaşayanlar 1,1 1,1 1,2 836.000 406.000 429.000 Bedensel engelliler 3,3 2,4 4,1 2.313.000 861.000 1.452.000
Araştırmada çalışma grubu, bulunulan ilden seçilen 30 engelli bireyden oluşmaktadır. Nitel çalışma sonuçları kimi zaman belirli bir evrene değil, kuramsal önermelere genellenebilir. Bu tür çalışmalarda amaç, bir evrene “istatistiksel genellemeler” yapmak yerine “analitik genellemeler” yapmak, yani “kuram oluşturmak” veya “kuramsal önermelerde” bulunmaktır (Yıldırım ve Şimşek, 2013: 280). Türkiye’deki engelli sayıları göz önüne alınmıştır. Tüm engel türlerinden birer katılımcının olması istenmiş, ancak en çok bulunabilen engel türlerinin dışında olan engellilere ulaşılamamıştır. Ulaşılabilen engellilerden bazılarıyla görüşme imkânı olmamıştır. Örneklem seçiminde Amaçlı Örnekleme Yöntemlerinden “ölçüt örnekleme” kullanılmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 2013:135). Bu örneklemde temel amaç önceden belirlenmiş bir dizi ölçütü karşılayan bütün durumların çalışılmasıdır. Ölçüt olarak bu engel türlerine sahip kişilerden, eğitim almış ve 18 yaşın üstündekiler örnekleme dâhil edilmiştir. Bu kriterleri karşılayan kişilerin olup olmadığını saptamak için engelli derneklerine başvurulmuş ve onların kayıtlarından faydalanılmıştır.
26
3. BULGULAR
Araştırmada görüşme “yarı yapılandırılmış görüşme formuna yanıt veren engelli bireylerin demogrfik özelliklerine ait bilgiler ve onlara atanan kodlar aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Buna göre Tablo 3’te bedensel engellilere ait özellikler, Tablo 4’de görme engellilere ait özellikler; Tablo 5’de ise işitme engellilere ait kişisel özellikler verilmiştir.
Görüşmeye katılan 10 bedensel engelli katılımcıdan 3’ü kadın (%30), 7’si (%70) erkektir. Görüşmeye katılan kişilerden 16-25 yaş arasında 1 (%10) kişi, 25-34 yaş arasında 3 (%30) kişi, 35-40 yaş arasında 2 (%20) kişi, 40 üzeri 4 (%40) kişi bulunmaktadır. Mülakat yapılan katılımcıların mesleklerine bakıldığında çalışan 5 (%50) kişi, çalışamayan/emekli 3 (%30) kişi, öğrenci 2 (%20) kişi bulunmaktadır. Mülakata katılanların aylık ortalama gelirlerine bakıldığında 5 (%50) kişi 1000 TL altı, 5 (%50) kişi 1000-2500 TL arasında gelire sahiptir. Araştırmada katılımcılarla yapılan yüzyüze derinlemesine görüşme sonucunda 5 katılımcı (B2, B4, B7, B9, B10) ‘Kendiniz dışında bir engelli gördüğünüzde neler hissedersiniz?’ sorusuna üzüleceklerini ve kendilerini kötü hissedeceklerini belirterek bu durumda olan insanlarla empati kurabildiklerini anlatmışlardır. 3 katılımcı (B1, B3, B6) Allah vergisi olduğunu düşündükleri için bu durumda üzülmediklerini ve bir şey hissetmediklerini belirtmişlerdir. 3 katılımcı (B5, B3, B9) böyle bir durumda engellilerin yaşadıkları zorlukları bildikleri için yardımcı olacaklarını, elinden geleni yapacaklarını ifade etmişlerdir.1 katılımcı (B8) ise kendi durumunda olmayanların çok sıkıntı çektiklerini düşündüğü için ‘Halime şükrederim.’ şeklinde belirtmiştir.
Tablo 3. Bedensel Engelli Katılımcılar BEDENSEL
ENGELLİ
CİNSİYET YAŞ MESLEK GELİR
B1 ERKEK 50 EMEKLİ 1000-2500
B2 KADIN 23 GARSON 1000 TL ALTI
B3 ERKEK 39 HASTANE PERSONELİ 1000-2500 B4 ERKEK 38 SEYYAR SATICI 1000 ALTI
B5 ERKEK 25 ÖĞRENCİ 1000 ALTI
B6 KADIN 47 DERNEK
BAŞKANI
1000-2500
B7 KADIN 45 EV HANIMI 1000 ALTI
B8 ERKEK 28 AŞÇI 1000-2500
B9 ERKEK 27 ÖĞRENCİ 1000-2500
B10 ERKEK 42 ÇALIŞMIYOR 1000 ALTI
27
Tablo 4. Görme Engelli Katılımcılar
Ankete katılan 10 görme engelli katılımcıdan 10 (%100)’u erkektir. Ankete katılan kişilerden 16-25 yaş arasında 2 (%20) kişi, 25-34 yaş arasında 2 (%20) kişi, 35-40 yaş arasında 3 (%30) kişi, 40 üzeri 3 (%30) kişi bulunmaktadır. Ankete katılan katılımcıların mesleklerine bakıldığında çalışan 6 (%60) kişi, çalışamayan/emekli 2 (%20) kişi, öğrenci 2 (%20) kişi bulunmaktadır. Ankete katılanların aylık ortalama gelirlerine bakıldığında 6 (%60) kişi 1000 TL altı, 3 (%30) kişi 1000-2500 TL arası, 1 (%10) 2500-4000 TL arasında gelire sahiptir.
Araştırmada görüşme yarı yapılandırılmış görüşme formuna yanıt veren işitme engelli bireylerin demografik özelliklerine ait bilgiler ve onlara atanan kodlar aşağıda verilmiştir.
Tablo 5. İşitme Engelli Katılımcılar İŞİTME
ENGELLİLER
CİNSİYET YAŞ MESLEK GELİR
İ1 ERKEK 25 GARSON 1000 TL ALTI
İ2 ERKEK 24 ÖĞRENCİ 1000 TL ALTI
İ3 ERKEK 39 İŞARET DİLİ EĞİTMENİ 1000-2500 İ4 KADIN 30 YARDIMCI PERSONEL 1000
İ5 ERKEK 21 ÖĞRENCİ 1000 TL ALTI
İ6 ERKEK 23 ÖĞRENCİ 1000 TL ALTI
İ7 ERKEK 26 ÇALIŞMIYOR 1000 TL ALTI
İ8 ERKEK 20 ÖĞRENCİ 1000 TL ALTI
İ9 ERKEK 28 DERNEK BAŞKANI 1000-2500 İ10 ERKEK 34 İŞARET DİLİ EĞİTMENİ 1000-2500 GÖRME ENGELLİ
CİNSİYET YAŞ MESLEK GELİR
G1 ERKEK 35 SEYYAR
SATICI
1000-2500
G2 ERKEK 41 EMEKLİ 1000-2500
G3 ERKEK 46 EMEKLİ 1000-2500
G4 ERKEK 25 TEZGÂHTAR 1000 ALTI
G5 ERKEK 22 ÖĞRENCİ 1000 ALTI
G6 ERKEK 38 REHBER
ÖĞRETMEN
1000-2500
G7 ERKEK 21 ÖĞRENCİ 1000 ALTI
G8 ERKEK 32 TEZGÂHTAR 1000-2500
G9 ERKEK 36 EMLAKÇI 2000-3000
28 Ankete katılan 10 işitme engelli katılımcıdan 1’i (%10) kadın, 9’u (%90) erkektir. Ankete katılan kişilerden 16-25 yaş arasında 4 (%40) kişi, 25-34 yaş arasında 5 (%50) kişi, 35-40 yaş arasında 1 (%10) kişi bulunmaktadır. 40 üzeri yaş grubundan katılımcı bulunmamaktadır. Ankete katılan katılımcıların mesleklerine bakıldığında çalışan 5 (%50) kişi, çalışamayan/emekli 1 (%10) kişi, öğrenci 4 (%40) kişi bulunmaktadır. Ankete katılanların aylık ortalama gelirlerine bakıldığında 7 (%70) kişi 1000 TL altı, 3 (%30) kişi 1000-2500 TL arasında gelire sahiptir.
Katılımcılara toplam 5 adet soru sorulmuştur ve bu sorular sorulurken uzman görüşüne başvurulmuştur. Sorularda katılımcıların sesleri kayıt altına alınarak daha sonradan tek tek dinlenerek notlar alınmıştır. Toplamda 30 katılımcıyla yüz yüze görüşme gerçekleştirilmiştir. Bu katılımcıların bedensel/ortopedik, görme ve işitme engelli olanlarından 10’ar kişi seçilmiş ve görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Sorulan sorular ve katılımcıların söylediği ifadeler tablo haline getirilmiş ve Tablo 6’da sunulmuştur.
Katılımcıların sorulara verdikleri yanıtlar Tablo 6’da incelendiğinde ilk soruda (Kendiniz dışında bir engelli gördüğünüzde neler hissedersiniz?) katılımcıların çoğunluğu (12 kişi) “…üzülürüm, üzücü gelir…” gibi ifadeler kullanmışlardır. Geriye kalan katılımcılar ise genelde “Halime şükrederim, Allah’ın takdiri, onlara yardımcı olacağım için mutlu hissederim.” demektedir. Yalnızca birer katılımcı dışlanmış, yalnız hissediyorken bir katılımcı “Gördüğümde hiçbir şey hissetmiyorum, çünkü engel, engel değildir.” demiştir (İ7).
Katılımcıların ikinci soruya (Engelli olmasaydınız ne yapardınız?) verdikleri yanıtların analiz edildiği tabloya (Tablo 6) bakıldığında katılımcıların yarıya yakını (%46) “Hayalimdeki mesleği yapardım.” gibi meslek veya uğraşı ile ilgili yanıtlar vermişlerdir. Buna karşın bazı katılımcılar mesleği değiştirememenin sebebi olarak maddi imkânsızlıklar olduğunu dile getirmektedir. Katılımcıların her 4 kişisinden 1’i ise engellilere yönelik çalışmalar yapacaklarını ifade etmişlerdir. 4 katılımcı ise engellilerle ilgili eğitim işlerine önem vereceğini söylemişlerdir. 2 katılımcı yaptıklarından fazlasını yapacaklarını dile getirirken 2 katılımcı ise engelden dolayı sahip olamadıkları hobilerine zaman ayıracaklarını ifade etmiştir (İ2, İ8).
Keşke sorusunun anahtar kelime olarak sorulduğu üçüncü soruda katılımcıların %43’ü “Keşke engelli olmasaydım.” demişlerdir. Buna karşın 6 katılımcı engellerinin Allah’tan geldiği için kabul ettikleri ve umursamadıkları bir şey olduğunu dile getirmişlerdir. 4 katılımcı ise engellilerde özgüven probleminin aşılmasını keşkelerine katmışlardır. Her engel grubundan bazı katılımcılar ise başka tür engel grupları için “keşke … olmasalardı” gibi ifadeler kullanmıştır.
“İyi ki … engel türüne sahip değilim. Çünkü …” sorusunun katılımcılara yöneltildiği 4. Soru ile ilgili yanıt yorumları incelendiğinde (Tablo 8) katılımcıların yarısı (B2, B4, B5, B6, B7, B9, B10, G3, G5, G6, G8, G9, G10, İ6, İ10) hayatlarını devam ettirebilmek için aklın ve zihnin önemli olduğunun altını çizerek “Zihinsel engelli olmak istemezdim.” demiştir. Katılımcılardan 8’i görme engelli olmak istemeyeceğini, 5’i işitme engelli olmayı tercih etmeyeceği, 4’ü bedensel engelli olmak istemeyeceklerini ifade etmişlerdir.
29
Tablo:6 Bulgulara İlişkin Kategoriler ENGEL TÜRLERİ
SORULAR BEDENSEL GÖRME İŞİTME
1.Kendiniz dışında bir engelli gördüğünüzde neler
hissedersiniz?
Kendim dışında bir engelli gördüğümde üzülürüm (B1-B10).
Kendim dışında farklı bir engelli gördüğümde üzülürüm
(G1,G2,G3,G4,G6,G7,G9).
Bizimle aynı sorunları yaşadıklarından bize üzücü gelir (İ1, İ8, İ10).
Kendi halime şükrederim. Yaratıcının takdiri deyip kabullenirim (B1, B3, B6, B8)
Yalnız hissetmeyecekler ve onları gördüğümüzde onlara yardım edeceğim. Bu nedenle mutlu hissederim (G5, G10).
Onların bu durumunu görünce halime şükrederim (İ3, İ4, İ5, İ6, İ9).
Benden başkaları çok sıkıntı çekiyorlar (B9).
Kendimi ve onu dışlanmış gibi hissediyorum (G8).
Diğer insanlardan hiçbir farkım yok o nedenle mutlu hissediyorum (İ7).
2.Engelli olmasaydınız ne yapardınız?
Engelimden dolayı istediğim mesleği yapamadım. Elimde olsa sevdiğim mesleği yapardım (B1İ B4).
Hayalimdeki mesleği yapardım (G1,G2,G8,G9,G10).
Engellilik yapmak istediklerime/
isteyeceklerime engel değildir (i1, i4, i7).
Engel yapabileceklerimize engel değildir. Ancak maddi
yetersizliklerden ötürü iş kuramıyorum (B3, B9, B6).
Müzik dinleyip dans eder ve konsere giderdim (İ2, İ8).
30 Yaptıklarımdan daha fazlasını
yapardım ve hayatım değişirdi (B5, B6).
Engellilere destek olurdum onların sorunlarını paylaşırdım
(G3,G4,G5,G6,G7).
Kendi mesleğimi yapamadığım için eğitim adına bir şeyler yapmak isterdim (İ3, İ5, İ6, İ10).
Engellilerin yaşadıkları maddi manevi sorunları bildiğimizden onlara yardımcı olurum (B7, B10).
Çektiğim sıkıntıları bildiğim için engellilere yardım ederdim (G3,G4,G5,G6,G7).
Yaşadığım sorunlardan ötürü engellilere her türlü konuda yardımcı olurdum (İ9, İ10).
3.Başka bir engelli ile karşılaştığında keşke dediği
şeyler var mıdır? Varsa nelerdir?
Engelim Allah vergisi olduğu için keşke dediğim hiçbir şey yoktur (B1, B5, B6).
Engel takdir-i ilahidir. Bu nedenle keşke diyeceğim bir şey yoktur (G1, G2, G4).
Keşke yalnız olmasaydım bir arkadaşım olsaydı (İ6). Engelli olduğum için tamamen soyutlanıyorum (i4).
Engelli bireylerin sorun ve sıkıntılarını bildiğim için keşke engelli olmasaydı diye
düşünürüm (B2, B4, B9, B10).
Keşke engel diye bir şey olmasaydı (G3, G4, G5, G9, G10).
Engelli olduğum için üzülüyorum. Keşke engelli olmasaydım (İ1, İ5, İ9, İ10).
Keşke görme engelliler görseydi (B3, B8).
Keşke engelli olmayıp onlara yardım etseydim (G6, G7).
Keşke engelliler için bir şeyler
yapabilseydim (İ3), Keşke her ikimizde hayallerimizi gerçekleştirebilseydik (i8). Keşke engellilerin özgüveni olsaydı
(G8). Keşke kendimi dışlanmış hissetmeseydim (G10).
Keşke diğer engellilerde yapabileceklerine engel olmadığını bilse (İ7, İ8), özgüvenleri olsa (İ8).
4.İyi ki
………..engel türüne sahip değilim. Çünkü
…
İyi ki işitme değilim (B1, B6). İyi ki bedensel engelli değilim (G1). İyi ki bedensel engelli değilim çünkü fizyolojik ihtiyaçlarımı yerine getiremezdim (İ2, İ4, İ8).
İyi ki zihinsel engelli değilim (B2, B4, B5, B6, B7, B9, B10).
İyi ki işitme engelli değilim çünkü kendilerini ifade edemiyorlar (G2,G4,G7).
Dünyanın güzellikleri, doğayı, insanları seyretmekten hoşlandığımdan görme engelli olmak istemezdim (İ1, İ5, İ7, İ9).
31 Kaynak: Elde edilen verilerden derlenmiştir.
İyi ki görme engelli değilim çünkü kendi ihtiyaçlarını
karşılayamamak zor (B1, B3, B6, B7).
İyi ki zihinsel engelli değilim çünkü akıl yaşamı idame ettirebilmek için en önemli olgudur (
G3,G5,G6,G8,G9,G10).
Akıl önemli bir nimet olduğu için iyi ki zihinsel engelli değilim (İ6, İ10).
5.Başka bir engel türüne destek olmak ister miydiniz? İsteseydiniz nasıl olurdunuz?
Maddi kısıtlamalardan dolayı fizyolojik ihtiyaçlarını ve yaşam adına bütün gerekli koşulların yeterince karşılayamadıkları için ve maneviyat eksikliğinden dolayı maddi ve manevi onlara destek olurdum ( B1, B2, B3, B4, B5, B6, B7, B8, B9, B10).
Maddi olarak ve toplumla olan ilişkilerinde yaşadıkları sorunları en aza indirgeyerek ve maneviyat eksikliğini gidermek için maddi ve manevi yardımcı olurdum
(G1,G2,G3,G6,G7,G9,G10)).
Elimden geldiği kadar maddi ve manevi olarak yardımcı olurdum (İ1,İ3, İ4, İ5, İ6, İ9, İ10).
Engelliler yaşamlarında toplumda hep kendilerini geri planda kabul ediyorlar ve kendilerini
toplumdan soyutluyorlar. Bunun önüne geçerek onlara yardımcı olmaya çalışırdım (B8).
Eğitim almalarına yardımcı olurdum (G3).
Özgüven eksikliklerini gidererek toplumla kaynaşmalarını sağlardım (İ1, İ2,İ8).
Görme engelliler yaşamlarında çok zorluk çekmektedirler. Özellikle onlara yardım ederdim (B4).
Engellilerin çok sıkıntı çektikleri için bedensel engelli insanlara destek olurdum (G4, G5).
Engellilere kurslar vererek toplumla kaynaşmalarını sağlardım (İ6). Görme ve bedensel engellilere yardım ederdim, çünkü çok zorlanıyorlar (İ3, İ7).
32 Son soru olarak “Başka bir engel türüne destek olmak ister miydiniz? İsteseydiniz nasıl olurdunuz?” sorusuna yanıt verenlerin cevapları Tablo 8’de ortaya konmuştur. Buna göre katılımcıların %80’i “Engelliler maddi kısıtlamalardan dolayı fizyolojik ihtiyaçlarını ve yaşam adına gerekli koşulların yeterince karşılayamamaktadır. Bu nedenle maddi ve manevi onlara destek olurdum.” demiştir. 2 katılımcı özgüven eksikliğini gidermek için elinden geleni yapacağını söylerken başka 2 katılımcı ise özellikle bedensel engellilere yardımcı olmak istediğini söylemiştir. Bir katılımcı engellilerin kendilerini toplumdan soyutlamamaları gerektiğini, bir katılımcı onların eğitilmeleri için elinden geleni yapacağını, başka bir katılımcı ise kurslar vererek onların meslek sahibi olup topluma entegre olmalarını sağlayacağını ifade etmektedir.
Araştırmada katılımcılarımızdan oluşturulan cevaplar yanıtlayıcılara göre tablo haline getirilmiş ve verilen kelimelerin sıklık analizlerine göre temalar oluşturulmuştur. Bu temalar Tablo 7 ve Şekil 1’de görülebilir. Buna göre 7 tema oluşturulmuştur. Bunlar pozitif ve negatif düşünce, inanış/kanaat, eğitim/mesleki değişim, özgüven eksikliği, empatik bakış ve destek/yardımdır. Yanıt toplamları verilmiş olup bazı kelimelerin birden fazla temalara gittiği görülmektedir. Temalardan engelli bireylerin hayatı daha pozitif gördükleri, negatif düşüncede olan engellilerin de bulunduğu ortaya çıkmaktadır. Engelli bireyler her ne kadar istediklerini yerine getiremezlerse de inanışları nedeniyle bunu kabullendikleri görülmektedir. Engelliler engelleri nedeniyle istedikleri işi yapamadıklarını belirtmiş bu durum eğitim/meslek değişimi teması altında incelenmiştir.
Tablo 7. Yanıtlara Göre Oluşturulan Temalar SORULA R Pozitif düşünce Negati f düşün ce İnanış / Kanaat Eğitim meslek değişim Özgüven yetersizli ği
Empatik Bakış Destek/Yardım
1. soru B5, B3, B9 G5,G10, İ7,İ2 G8 B1, B3, B6 İ1,İ8,İ1 0 B2, B4, B7, B9, B10 G1, G2,G3,G4,G5,G6,G 7,G9 İ3,İ4,İ5,İ6,İ9 2.soru B1,B2,B8,B5, B6 İ2,İ8,İ4,İ7 B1,B4,B3,B9, B6 G1,G2,G8,G9, G10 İ3,İ5,İ6,İ10 B7,B10, İ9,İ10 3.soru İ2 B7,G10 İ6,İ4 B1,B5, B6 G1,G2, G4 G6,G7,G 8 İ7 B2,B4,B9,B10,B3,B 8 G3,G4,G5,G9, G10 İ1,İ5,İ8,İ9,İ10 İ3 5.soru B1,B2,B3,B4,B5, B6,B7,B8,B9,B10 G1,G2,G3,G4,G5,G6,G7, G8,G9, G10, İ1,İ2,İ3,İ4,İ5,İ6,İ7,İ8,İ9,İ1 0 TOPLA M 17 5 12 14 4 34 36
33
Şekil 1. Yanıt Kategorilerine Göre Oluşturulan Temalar
SONUÇ VE TARTIŞMA
Araştırmamızın bulgularına bakıldığında engel türleri ne olursa olsun neredeyse tüm engellilerin ellerinden geldiği kadar kendi engellerine aldırmaksızın engellilere yardımcı olmak istedikleri görülmüştür. Engellilerin bazıları bunu sadece destek olmak olarak ele almış, bazıları ise maddi manevi her türlü destek olarak görmüşlerdir. Bu nedenle H1 (Engelli insanlar engelli olmayanlara göre daha duyarlıdır.) hipotezimiz doğrulanmış olmaktadır. Ayrıca araştırmada bir tane %99 görme özürlü bireyle (G5) çalışılmıştır. G5, ilin kalabalık bir mekânında yürürken önünden geçen her üç kişiden ikisinin kendisini fark etmediği, hatta kendisine yol vermediğini gözlemlemiştir. Yanı sıra trafikte karşıdan karşıya geçmeye çalışınca kendisi yardım istemedikçe hiç kimsenin, yardım istediği 5 kişiden 2’sinin yardım etmek için tamamen istekli olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca yayaların görme engelliler için oluşturulan kaldırımlara sürekli bastıkları, bu kaldırımların önünü kapattıkları, kamu kurum ve kuruluşların ise bu kaldırımlarda görme engellileri engelleyici elektrik panoları gibi birtakım engeller koydukları görülmüştür. Yanı sıra televizyon ekranlarında genelde bu tür durumlar için farkındalık oluşturulmaya çalışılan kamu spotlarının yayınlanması duyarlılık konusunda H1 hipotezimizi doğrulamaktadır. Çünkü normal insanların engellilere karşı duyarlı olmadıkları, bu duyarlılığı arttırmak için çeşitli projelerin yürütüldüğü, kısa bir internet araştırması sonucu da anlaşılmaktadır (yeniasir.com.tr;sabanciuniv.edu).
H2 numaralı hipotezimizde engelli bireylerin empati yetenekleri sorgulanmıştır. Empati, bir kişinin kendini karşısındaki kişinin yerine koyarak olaylara onun bakış açısıyla bakması, o kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi sürecine denir. Kişinin empati kurabilmesi için gerekli olan öğeleri şöyle sıralanabilir: Bunu gerçekleştirmek için de empati kurulmak istenen kişinin rolüne girmeli, onun yerine geçerek adeta olaylara onun gözlüklerinin gerisinden bakılmalıdır. Karşıdaki kişinin rolüne girerek empati kurulduğunda, o kişinin rolünde kısa bir süre kalmalı, daha sonra kişi bu rolden çıkarak kendi yerine geçebilmelidir (ahto.meb.k12.tr). Aslında araştırmada sorulan sorulardan üçüncüsü hariç geriye kalanlar engellilerin empati kurup
34 kurmadıklarını sorgulamaktadır. Araştırmada katılımcılar engellilere üzüldüklerini (40), ellerinde olsa onlara maddi manevi her türlü yardımcı olacaklarını (%80) belirtmişlerdir. Ayrıca kendi hallerine şükrettikleri görülmektedir. Bu noktadan hareketle engellilerin empatik düşünme yeteneklerinin geliştiği söylenebilir. Her türlü halde yardımcı olacaklarını dile getirmeleri ile araştırmada H4 (Engelliler, engelli olan insanlara yardımda bulunmak isterler) hipotezi kabul edilmiştir.
Katılımcıların %43’ü “Keşke engelli olmasaydım.” demelerine karşın %57’si bu durumun böyle olmasının nedeninin ilahi mukadderat olduğunu dile getirmiş ve çok fazla pişmanlıklarının olmadığını söylemiştir. Buna göre H3 hipotezimiz (Engellilerin, hayatta çok fazla pişmanlıkları bulunmaktadır.) doğrulanamamıştır.
Engellilerin birbirlerine bakış açısının sorulduğu sorunun bulguları incelendiğinde (1. 4. ve 5. soru) engellilerin birbirlerine genelde yardım etme, destek olma vb. uygulamalarda bulunma çabalarından bahsedilmektedir. Bu nedenle H5 (Engelliler, birbirlerine acıyarak bakmıyorlar) hipotezi kabul edilmiş ve engellilerin eğitim, seminer dâhil engellileri toplumla kaynaştırma çabası içinde olduğu görülmektedir.
Araştırmadaki temalarımıza da bakıldığında görülecektir ki; engelli bireyler hayata daha pozitif bakmaktadırlar ve görüşmeciler genelde karamsar bir tablo çizmemektedir. Buradan hareketle H6 hipotezinin de kabul edildiği sonucuna varılabilir.
Araştırmada katılımcılar hayatın her alanında karşılaştıkları problemlerden bahsetmişler, bu problemleri maddi ve manevi olarak ayırmışlardır. Ölmezoğlu (2015) yaptığı araştırmada engelli bireylerin günlük yaşantılarında yaşadığı sıkıntıları Gümüşhane İli örneğinde anlatmıştır. Araştırmada çıkan sonuçların benzer olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Alp (2014) araştırmasında engelli bireylerin topluma dahil olabilmeleri için onları soyutlayan bazı sorunların ortadan kaldırılması gerektiğinden bahsetmiştir. Katılımcılarımızdan bazılarının kendilerini soyutlanmış ve özgüveni eksik hissetmesi bu araştırmanın sonuçlarıyla uyuşmaktadır.
Genel olarak bulgular değerlendirildiğinde engelliler birbirlerini daha iyi tanıyabilecekleri, birbirlerine tecrübelerini aktarabilecekleri sosyal bir yaşam alanı talep etmişlerdir. Bu taleplerine dayanarak sahip oldukları empatik düşünme yeteneği, yardımseverlik yönlerini aktarabilecekleri ve normal bireylerle kaynaşabilecekleri bir mekan tasarımı yapılmıştır. Bu talepten hareketle bir girişim fikri ortaya çıkmıştır. Bu girişim fikri maket haline getirilmiş ve ekte sunulmuştur.
4. ÖNERİLER
Özellikle kamu kurum ve kuruluşlarının engelli bireylerin kendilerini toplumun bir parçası kabul etmelerini sağlayacak etkinliklerde (seminer, konferans, sergi, bilgilendirme toplantısı, sanat etkinliği, şenlik, gezi, spor müsabakaları vb.) bulunması;
Pekşen’in (2014), yaptığı araştırmaya paralel olarak belediyelerin bakım ve rehabilitasyon merkezlerini açarak engelli bireylerin yalnız olmadıkları hissinin verilmesi;
Engellileri eğitici faaliyetlere önem verilerek onların özgüvenlerinin artırılması;
Engellilere psikolojik destek hizmetlerinin arttırılarak hayattaki keşkelerinin azaltılmaya çalışılması;
Engellilerin pozitif yaşam duygularından faydalanılması;
Birbirlerine karşı empatik bakış açısının ne kadar gelişmiş olduğunun fark edilerek normal bireylerin de engellilerden öğrenecek bir şeyleri olduğunu anlaması ve bu anlamda engelli bireylerden faydalanılması önerilmektedir.
35 Benzer bir çalışma yapacak araştırmacılara bulunabilirse farklı engel türlerinden kişilerin bulunup onlarla da benzer bir çalışma yürütülmesinin ve kapsamın genişletilmesi faydalı olabileceği önerilmektedir.
KAYNAKÇA
Millî Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Modül Kitabı (2014). Özel Eğitime Giriş. s. 3-10. Ankara: MEB Yayınları, http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf /%C3%96zel%20E%C4%9Fitim.pdf, Erişim Tarihi:01.01.2016
Kuş, E.(2003). Sosyal Bilimlerde Araştırma Teknikleri Nitel mi, Nicel mi? Ankara:Anı Yayıncılık
Çarkoğlu, Ali. Kalaycıoğlu, E., Belgin, A.Ş., Aktürk, Ş., Düzgit, A.S. (2013). Görüşme ve Katılımcı Gözlem:Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri. s.123-141. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yay. Yıldırım, A. Şimşek, H. (2013). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri (9. Baskı). Seçkin Yayıncılık:Ankara Türkiye Özürlüler Araştırması (TurkeyDısabilitySurvey). (2002). T.C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü
Başkanlığı, Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı. ISBN 975 - 19 - 3596 - 2
Ölmezoğlu, İ.N.(2015). Çalışma Yaşamında Engelliler: Gümüşhane İli Engelli İstihdamına İlişkin Emek Arz Yönlü Bir Araştırma (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=512, Erişim Tarihi:28.12.2015
Alp, M.A.(2014). Engelliler İçin Dış Mekan Kullanım Olanaklarının Araştırılması: İstanbul Üniversitesi Beyazıt Yerleşkesi Örneği. Araştırma (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara
Pekşen, N.S.(2014). Sosyal Belediyecilik Çerçevesinde Engellilere Sunulan Hizmetler: Ankara Büyükşehir Belediyesi Örneği: Araştırma (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü: Sakarya
Ceritli, İ, Ceyhan, M.S (2015). Bartın’da Engellilerin Tespiti ve Analizis.1-45.Abant İzzet Baysal Üniversitesi:Bolu
http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569a9b7b7d4022.65166964, Erişim Tarihi:01.09.2015
Öztürk, M.(2012). Türkiye Engelliler Gerçeği Raporu. s.1-26.İstanbul:Ajansvista Matbaacılık
Aker, T., Özmen, E., Ögel, K., Sağduyu, A., Uğuz, Ş., Tamar, D., & Liman, O. (2002). Birinci basamak hekimlerinin şizofreniye bakış açısı. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 3(1), 5-13.
http://www.yeniasir.com.tr/yasam/2016/01/11/gorme-engelliler-duyarlilik-bekliyor, Erişim Tarihi 11.01.2016 http://ahto.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/06/25/733770/dosyalar/2013_11/20094225_empatipdf, Erişim Tarihi:
36
Arslan, Y., Şahin, H. M., Gülnar, U., &Şahbudak, M. (2015). Görme engellilerin toplumsal hayatta yaşadıkları zorluklar (Batman merkez örneği). Batman Üniversitesi
T.C. Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (2020). Engelli ve yaşlı istatistik bülteni mart 2020. Ankara: Engelli Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
