AL~~ SUAVPNIN GIRI~IMLERINI GÖSTEREN
BIR BELGE
Prof. Dr. YAHYA AKYÜZ Ankara Üniversitesi E~itim Fakültesi
Ö~retim Üyesi
Ö~retmen, gazeteci ve yazar Ali Suavi 1.1.1877'de Galatasaray Lisesi müdürlü~üne getirilmi~, 20.10.1877'de bu görevden al~nm~~t~r.' O, Mabeyn-i Hümâyûn Ba~kitâbetine (Padi~ah~n Sekreterli~ine) gönderdi~i bir yaz~da, kendisine bu görev verildi~i zaman Galatasa-ray Lisesinin durumunu ve bizzat kendisinin gerçekle~tirdi~i ~slahat~~ aç~klam~~t~r. Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivinde gördü~ümüz bu belge, önemli e~itim-ö~retim kurumlar~m~zdan Galatasaray Lisesinin geç-mi~i ile ilgili oldu~u için Türk E~itim Tarihinin de önemli bir belgesidir. Ayr~ca bu belge, Ali Suavi'nin e~itimcilik, okul yöneticili~i yönlerini de çok güzel ortaya koymaktad~r.
Belge Y~ld~z evrak~~ aras~nda bulunmaktad~r ve iki sayfadan iba-rettir. ~mza yeri kopar~lm~~t~r. Ali Suavi'nin, Abdülhamit'i devirmek için Saraya bask~n düzenledi~i ve bu olayda öldürüldü~ü hat~rlan~nca, onun ad~n~n bile yokedilmi~~ olmas~~ anla~~l~r. Sonradan belgeye kur~un kalemle, "Ali Suavi imzal~~ oldu~u" ~eklinde bir kay~t dü~ürül-mü~tür. Böyle bir yaz~~ olmasa bile belgenin ona ait oldu~u, tarih ve üslup bak~m~ndan bir ku~kuya yer vermemektedir. 2 Fakat belgenin Ali Suavi'nin e~itim ve kültür tarihimizdeki yeri için bkz. Yahya AKYÜZ, Türkiye'de Ö~retmenlerin Toplumsal De~i~medeki Etkileri (1848-1940), Ankara, 1978, s. 48-50. Ali Suavi'nin okullarda gazete okutulmas~~ yolunda ilginç bir giri~imi için bkz. Yahya AKYÜZ, Okula Gazete Sokan Ö~retmen Ali Suavi ve Günümüz Egitiminde Benzer Giri~imler, Belleten, Temmuz 1978, Cilt XLII, Say~~ 167, s. 437-444.
Galatasaray Lisesinin kurulu~una ili~kin ayr~nt~l~~ bilgiler için bkz. Ihsan Sungu, Galatasaray Lisesinin Kurulu~u, Belleten, 1943, Say~~ 28, Cilt VII-2, s. 315-347-
asl~nda iki sayfadan fazla oldu~u ve ba~tarafin~n bulunmad~~~~ dü~ü-nülebilir. Belgenin ba~lay~~~ biçimi böyle bir ihtimali akla getiriyor. Dil bak~m~ndan ise belge, dönemine göre oldukça sade biçimde kaleme al~nm~~t~r.
Ali Suavi önce kendi tayini s~ras~nda okulun ö~rencilerine ili~kin bilgi veriyor:
"Mekteb-i Sultani ~akirdam
Tarih-i nasb-~~ acizide buldu~um ~akirdan
Nüfus
Müslim ~~ 62
Gayri müslim 377
Ekalliyet üzre kabul olunmu~~ ~slamdan on alt~~ nüfus tam ücret verdikleri halde,
94 Ermeniden tam ücret veren bir nefer yok 122 Rumdan tam ücret veren yaln~z bir ~akird
52 Bulgardan tam ücret veren yaln~z üç
Mektebin Nizamnamesince biiktidarlara lütfen ve merhameten ihsan buyurulacak ücret yaln~z teb'a-i osmaniyeye mahsus iken bu hukuktan hissedar edilmi~~ ecanip:
4 Moskof teb'as~~ 16 Frans~z
8 Italyan
2 ~ngiliz 2 Yunan!"
Ali Suavi bundan sonra, Galatasaray Lisesindeki Bulgar ö~renci-lerin Devlete kar~~~ silahl~~ eylemö~renci-lerinden söz ediyor:
"Geçen sene Filibe ve ~slimiye sancaklar~nda ihtilâle reis olan Bulgarlar hep Mekteb-i Sultan! ~akirdan~ndan idiler. Islam köylerini yakan Kapli~ko idi.
Vançof ve Siyarof silah bedest-i ~ekavet tutulup mahldim iken Bab-~~ Ali tarafindan meccanen Mekteb-i Sultaniye ithal olunmu~~ ve bu kere Rusya askeri Tuna'y~~ geçti~inde biraz Bulgar ~akird daha ayartarak Rus ordusuna iltihak etmi~ler."
Ali Suavi daha sonra okulun ö~retmenlerinden zararl~~ ve bölücü eylemlerde bulunanlar hakk~nda bilgi vermektedir:
"Mekteb-i Sultani muallimlerinden
Cakmu: Rusya sefiri Agnatyef'in çocuklar~n~n muallimi olup mer-kum taraf~ndan mektebe ithal olunmu~~ ve Devlet-i aliye aleyhinde aç~ktan ders vermekte bulunmu~.
Zankof: Keza Rusya sefareti tarafindan mektebe sokulmu~~ ve geçen Bulgar yakas~nda Londra'ya gidip Devlet-i aliye aleyhine mitinglerde çal~~m~~~ ve bu kere Rusya taraf~ndan Tuna'da bir mahalle (galiba Bela*) mutasarr~f nasbedilmi~~ (müddeti-âcizide Mektepte mevcut de~il)
Sinuve: Frans~z Co~rafya muallimi olup ilan-~~ harb olundu~u s~rada Rusya sefareti tercüman~~ Avnu ile muhbirlik mukavele eyledi~i Zaptiye mü~iriyet-i celilesi canibinden bittahkik savb-~~ aciziye i~'ar k~l~nd~~ (Ali Suavi, görüldü~ü gibi, bu ö~retmen hakk~nda emniyet kurulu~u nezdinde soru~turma yap~p bilgi ald~~~n~~ söylüyor)
Mihalofski: Mektepte Bulgar lisan~~ muallimi olup tahrikten hali olmayan
3 Bulgar kalfa"
Ali Suavi bundan sonra okulda uygulanan ö~retim yönteminin yetersizli~i, bunun nedenleri ve ö~rencilerin yetersiz yeti~melerine ili~kin sonuçlar~~ üzerinde duruyor:
"Usül-ü tedrisiye
Mekteb-i Sultan ide alt~~ y~ldan beri Elifba s~n~f~m geçememi~~ ~akirt var. Hele iki üç y~ll~klar çok.
Nizamnameye göre Lise be~~ sene için iken tedrisin yolsuzlu~undan sekiz seneye temdit olunmu~.
~akirdan on y~l makina gibi gece gündüz çal~~t~r~lm~~~ olduklar~~ halde ne Lisan-~~ Osmanide, ne Frans~zcada do~ruca bir ~ey yazmaya
* Metin içinde ~öyle : 1....JU.). Bunu "galiba Bela" ya da "Galbabl'a" ~eklinde okumak mümkündür. Fakat gerek eski Osmanl~~ Devleti haritalar~~
üze-rinde, gerek Bulgaristan'~~ iyi bilen baz~~ ki~iler nezdinde yapt~~~m~z ara~t~rmalarda, Rusçuk'un az güneyinde Byala ad~nda bir kent bulundu~unu tesbit ettik. Böyle-ce, metinde sözü geçen kent, Byala olsa gerektir. (Y. Akyüz).
muktedir bir ~akirt ç~km~yor. Baz~~ müstahaklar var ama bunlar bil-cümle tahsili bu mektebe münhas~r olmayanlard~r. Bu hale sebep kaide-i talim yok.
Bir de ekser muallimler ~uradan buradan toplanma, cedide üzere ders görmemi~~ ve ~ehadetnamesizler.
Ali Suavi, daha çok durum tesbiti niteli~indeki aç~klamalar~ndan sonra, müdürlü~ü dönemindeki ~slahat giri~imlerinden söz ediyor:
Islahat:
Nasb-~~ aciziden beri Mekteb-i Sultaniye giren Islam ~akirdan~~ altm~~~ kadar var. Binaenaleyh bugün ~akirdan-~~ müslime iki yüz yirmi kadar.
Bulgarlardan nizam~~ veçhile ücret talep olunarak sühületle def' ve teb'idleri müyesser oldu. Fakat isyan etmemi~~ memleketlerden ve çal~~kan uslu olanlara bir ~ey denmedi.
Moskoflar ihraç edildi.
Ecanip içlerinde ~ayet bir nevi hizmet-i sadakate mebni nail-i mükâfat olmu~~ ve bu miikâfat irade-i seniyyeye müstenit bulunmu~~ var ise onlar tefrik olunarak sairlerinden ücret talebine te~ebbüs olundu.
Cakmu'nun kontratosu feshedilerek ç~kar~lm~~t~. Sinuve'ye izin verildi.
Mihalofski, Lisan-~~ Bulgar mecburi olmad~~~ndan Mektep maa~~ veremiyece~i beyaruyle ve di~er Bulgar kalfalarla beraber ib'ad edildi (uzakla~t~r~ld~).
Islah-~~ tedris için muallimlerden diploma sual olunup hocal~k etmesini bilmiyenlerin diplomal~~ ve daha az maa~l~~ muallimlerle tebdiline (de~i~tirilmesine) te~ebbüs olundu ve bilcümle bundan birbuçuk mah (ay) mukaddem Maarif Nezaret-i celilesine takdim eyledi~im lâyiha mucibince kaide-i tedris tesis olunarak icraya müba-~eret edildi."
Ali Suavi yaz~s~n~~ Maarif Nezaretini ~ikâyet eden bir tarzda ve ~öyle bitirmektedir:
"Mesail-i mezkürenin kffiesinde Maarif Naz~rm~n muavenetine öteden beri müracaat olunageldiyse de hiçbirini icraya müsait görün-medi~inden ve bu babda yaz~lan muharrerat-~~ resmiyeye cevap ver-meye bile cesaret eylen~edi~inden Cenab-~~ Hakka mütevekkilen ve
zaman-~~ hakkaniyet-i adâletpenâhiye müsteniden vazife-i acizi ic-ras~na cesaret k~l~nd~. Olbabta ve herhalde emrü ferman hazret-i veliyülemrindir.
14 ~aban 294 ve ~~ ~~ A~ustos 93" Belgenin tarihleri Milâdi tarihle 24 A~ustos 1877 Cuma'ya rast-lamaktad~r.
Belgede Ali Suavrnin üzerinde durdu~u noktalar~~ maddeler halinde s~ralamak yararl~~ olacakt~r. Bu arada Galatasaray Lisesi ile ilgili ba~ka ilk kaynaklardan da söz edilecektir:
. Ali Suavrnin okulun müdürlü~üne getirildi~i s~rada ö~renci-lerin say~sal ve dinsel durumu ~öyledir:
Müslim ~~ 62
Gayri müslim 377
Toplam 539
Ali Suavi, müdürlü~e geldikten sonra müslüman ö~rencilerin okula daha çok say~da kaydolmalar~n~~ te~vik ve az~nl~k ile yabanc~~ ö~rencilerin uzakla~t~r~lmalar~~ ~eklinde bir politika izledi~ini, bu nedenle müslüman ö~renci say~s~n~n 22o'ye ç~kt~~~n~~ söylüyor.
Gayri müslim ö~rencilerin mezhep ve milliyetlerine göre kesin say~lar~~ verilmiyorsa da Ermeni, Rum ve Bulgarlar~n tam (?) say~lar~~ ~öyledir:
Ermeni 94
Rum 122
Bulgar 52
Engelhardt ise Aral~k ~~ 869'da ö~rencilerin din, mezhep ve milli-yetlerine göre say~sal dökümünü ~öyle veriyor 3:
Müslüman 277 Katolik Latin 65
Ermeni 91 Musevi 29
Ermeni Katolik 28 Bulgar 4°
Rum 85 Protestan 7
Toplam 622
3 Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat, Devlet-i Aliyenin Tarih-i Islahat~~ 1826-1882, ~stanbul, 1328 (1912), S. 230.
Oysa, okul kurulurken, ö~rencilerin yar~s~n~~ müslüman çocuk-lar~n olu~turaca~~~ kararla~t~r~lm~~t~. Yukar~daki rakamlar bu ilkenin uygulanmad~~~m, dengenin Türkler aleyhine bozuldu~unu gösteriyor. Okulda çok say~da az~nl~k ve yabanc~~ ö~renci bulunmas~~ ba~ka bir gerçe~i de ortaya koyuyor: Rusya ve Papamn okulun boykot edilmesini istemelerinin az~nl~k ve yabanc~larca yerine getirilmedi~i, aksine okula çok ra~bet edildi~i anla~~l~yor. Gerçekten Rusya, Istan-bul'da Frans~zca diliyle ö~retim yapan bir Lisenin aç~lmas~n~, bunun Fransan~n yard~m~yla gerçekle~tirilmesini çekememi~~ ve özellikle Rumlar~~ tahrik ederek çocuklar~n~~ bu okula göndermemelerini iste-mi~ti. Öte yandan Papa, yay~nlad~~~~ iki emirname ile Do~u katolik-lerinin Galatasaray Lisesine çocuklar~n~~ göndermelerini yasaklam~~t~. Fakat Papa, katolikli~in bu okuldan zarar görmeyece~ine ikna edilince, güvensizlik göstermekten vazgeçmi~ti 4.
Ali Suavi, belgede, az~nl~k ve yabanc~~ ö~rencilerin okulun ücret ödeme vs. biçimindeki gereklerini yerine getirmediklerini söy-lemektedir.
Ali Suavi, özellikle Bulgar ö~rencilerin Devlete kar~~~ silahl~~ eylemlerini aç~klamakta, ayr~ca Osmanl~~ Hükümetinin ak~l almaz gafletini de ortaya koymaktad~r: Iki Bulgar ö~renci e~kiyal~k yaparken silahlar~yla beraber yakalanm~~lar ve mahküm bulunduklar~~ s~rada Osmanl~~ Hükümetince paras~z olarak Galatasaray Lisesine al~nm~~-lard~r. Fakat bunlar, ba~ka Bulgar ö~rencileri de kand~rarak, Ruslar~n Tuna'y~~ geçtikleri s~rada Rus ordusuna iltihak etmi~lerdir .. .
Ali Suavi, daha sonra, okulun ö~retmenlerinden zararl~~ ve bölücü eylemlerde bulunanlar ve onlara kar~~~ yapt~~~~ i~lemler hakk~nda bilgi veriyor. Bunlar, birisi o s~rada okulda bulunmayan iki Rus ö~ret-men, bir Frans~z ö~retö~ret-men, bir Bulgar ö~retmen ve üç Bulgar kalfad~r. Ali Suavi tüm bu ö~retmenlerin i~ine son vermi~tir!..
Okulda ba~ar~~ durumu çok zay~ft~r. Bu nedenle be~~ y~ll~k ö~retim süresi sekiz y~la ç~kar~lm~~t~r. Ö~renci ba~ar~s~zl~~~mn as~l nedeni ö~retmenlerinin ço~unun ~uradan buradan toplanm~~, ö~ret-menlik için yeti~memi~, yeni yöntemleri bilmeyen diplomas~z ki~iler olu~udur. Ali Suavi bunlar~n yerine diplomah ve üstelik daha az maa~~ vererek ö~retmenler bulmu~tur. O ayr~ca ineeledi~imiz belgeden
bir buçuk ay önce Maarif Nezaretine bir lâyiha vererek tesis etti~i ve uygulamaya ba~lad~~~~ ö~retim yöntemini aç~klad~~~n~~ söylemekte-dir. Ne var ki, çok önemli oldu~unu sand~~~= bu belge ar~ivde henüz bulunamam~~t~r. Onun bu dü~ünce ve giri~imleri, ö~retmen-lik formasyonu alarak meslekten yeti~mi~~ gerçek ö~retmenlerin öne-mini ve bu tür ö~retmenlerin ö~renci ba~ar~s~nda oynad~~~~ önemli rolü çok iyi gördü~ünü gösteriyor. 1877 y~l~nda ileri sürülen bu dü~ünceler ve giri~ilen eylemler o dönem için çok yeni ve özgün say~labilir ve Ali Suavrnin e~itimcilik ve yöneticilik yönlerini de çok iyi gösterir.
Yay~nlad~~~= ba~ka bir ar~iv belgesinde (~~ 906) ~öyle deniliyor: "Tecrübe ile kesindir ki, yüksek ve idadi (orta) ö~retim kurum-lar~ndan ç~kanlar~n ço~unda, bilim ve olgunluk tahsilinin as~l amac~~ olan dindarl~k ve iyi ahlak arzulanan derecede görülmüyor." Bu durum ayn~~ belgede ~öyle agklan~yor: ~ncelenince bu durumun kayna~~nda Fransa elçisi Mösyö Bouree'nin te~vik ve iste~i üzerine Ali Pa~an~n sadaretinde aç~lan Galatasaray Lisesinin oldu~u ve o zaman, hangi dü~ünce ve nedenlere dayan~ld~~ ise, okulun yönetiminin sadakati ~üpheli ki~ilere verildi~i ve böyle bir uygulaman~n ba~lat~lm~~~ oldu~u görülür. Sonradan aç~lan Darülfünün ve öteki yüksek okul-larda da bu yola gidilerek i~~ bu dereceye varm~~t~r. Bu durum yaln~z ve yaln~zca ö~retmenlerin e~itim ve ö~retimlerindeki kötü niyetli telkin ve anlat~mlar~ndan ortaya ç~k~yor; ö~renciler ve ders kitaplar~ndan bir zarar gelmesi mümkün de~ildir ü." sözü edilen yönetici ve ö~-retim kadrosu, Ali Suavrnin yak~nd~~~~ ve mücadele etti~i kadro olsa gerekir.
6. Ali Suavi, belgenin sonunda Maarif Nezaretinin tutumuna ili~kin önemli bir iddiada bulunmaktad~r: Bu, Ali Suavrnin, belgede sözünü etti~i tüm sorunlarda sürekli Nezaretin yard~m~na ba~vurdu ise de Nezaret bunlar~n hiçbirini çözmeye istek göstermemi~, hatta Ali Suavrnin bu konudaki yaz~lar~na cevap bile vermeye cesaret edememi~~ oldu~u iddias~d~r. O da, Tanr~ya tevekkül ederek ve Padi~a-h~n "adaletine dayanarak" do~rudan Padi~aha ba~vurma cesaretini
5 Yahya AKYÜZ, Maarif Naz~r~~ Ha~im Pa~a Ile Ilgili Orijinal Bir Belge ve Baz~~ E~itimsel Görü~ler, Sorunlar, Belleten, Temmuz 1981, Cilt XLV/2, Say~~ 179, S. 208.
kendinde bulmu~tur. O s~rada Maarif Naz~r' Münif Pa~ad~r (Naz~r-l~~~ : 1.2.1877- g. ~~ .1877).
Ali SuavVnin Maarif Nezaretinden yak~nmas~~ hakl~~ olsa gerektir. Çünkü, özellikle Abdülhamit döneminde Maarif Nezaretinin yabanc~~ okullar ve yabanc~~ ö~retmenlerin zararl~~ eylemlerine kar~~~ çok pasif kald~~~~ bir gerçektir. Yay~nlad~~~m~z bir ar~iv belgesinde, 1893'te Imparatorlukta, öteki yabanc~~ okullar hariç, 392 adet Protestan ve Amerikan okulu bulundu~u, bunlar~n ~~ o8'inin Abdülhamit döne-minde aç~ld~~~, Osmanl~~ devlet adamlar~n~n bu okullar~n aç~lmas~na sorumsuzca göz yumduklar~~ belirtilmektedir 6.
Bkz. Yahya AKYÜZ, Abdülhamit Devrinde Protestan Okullar~~ ile Ilgili Orijinal Iki Belge, A. t .7. E~itim Fakültesi Dergisi, 1970, Cilt 3, Say~~ 1-4, s. 121-130.
