T.C.
AĞRI ĠBRAHĠM ÇEÇEN ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠLKÖĞRETĠM ANABĠLĠM DALI
Osman ÇETĠN
ĠLKÖĞRETĠM BEġĠNCĠ SINIF SOSYAL BĠLGĠLER DERS KĠTABININ ÖĞRETMEN GÖRÜġLERĠ DOĞRULTUSUNDA DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
TEZ YÖNETĠCĠSĠ
Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim ÖZGÜL
SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre. hazırlamış. olduğum “İlköğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Öğretmen Görüşleri Doğrultusunda Değerlendirilmesi“ adlı tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin kağıt ve elektronik kopyalarının Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım.
Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim.
∆ Tezimin tamamı her yerden erişime açılabilir.
∆ Tezim sadece Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir.
∆ Tezimin 3 yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin tamamı her yerden erişime açılabilir.
Osman ÇETİN
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET………... VII ABSTRACT……… IX ÖNSÖZ……… XI TABLOLAR LĠSTESĠ…....………..………... XII EKLER LĠSTESĠ………...……… XIII
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
GĠRĠġ
1.1. Giriş………... 1
1.2.Araştırmadaki Problem Durumu……..…………...………... 5
1.3. Araştırmanın Amacı………...….……….…. 6 1.4. Araştırmanın Önemi………...………….……….………….…...7 1.5. Araştırmadaki Sayıltılar………..………... 8 1.6. Araştırmadaki Sınırlılıklar………...………....……….... 8 1.7. Tanımlar………...………...…..…...……….. 8 ĠKĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL AÇIKLAMALAR VE ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR 2.1.Sosyal Bilgiler Dersinin Önemi………….….………..……… 10
2.1.1. Sosyal Bilgiler Dersinin Eğitimdeki Yeri………..……..………... 13
2.2. Ders Kitabı………... 14
2.3. Ders Kitaplarının Kullanımı ve Eğitimdeki Önemi………...….. 16
2.4. Milli Eğitim Bakanlığına Ait Ders Kitabının Nitelikleri ………..…. 17
2.4.2.Ders Kitabının İçerik Özellikleri………...………… 22
2.4.3.Ders Kitabının Dil ve Anlatım Özellikleri……….……..…... 23
2.4.4.Ders Kitabının Ölçme-Değerlendirmeye İlişkin Özellikleri……..…….... 24
2.5. Alan ile İlgili Daha Önce Yapılmış Çalışmalar Alıştırmalar.…………...……. 25
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Modeli………... 29
3.2. Öğretmen Anket Formunun Oluşturma Süreci………... 29
3.3. Evren ve Örneklem……….……..……….. 30
3.4. Veri Toplama Araçları……….….……….. 32
3.4.1. Öğretmen Anket Formu………..……….. 32
3.5. Verilerin Toplanması……….……..…... 33
3.6. Verilerin Analizi……….………... 33
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR 4.1. Ders Kitabının Teknik, Tasarım ve Düzenleme Bölümüne Yönelik Bulgular…36 4.2. Ders Kitabının İçerik Bölümüne Yönelik Bulgular……… 42
4.3. Ders Kitabının Dil ve Anlatım Bölümüne Yönelik Bulgular………..…... 49
4.4. Ders Kitabının Ölçme ve Değerlendirme Bölümüne Yönelik Bulgular….…… 51
4.5. Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Geliştirilmesine İlişkin Bulgular ……….. 55
BEġĠNCĠ BÖLÜM
TARTIġMA
5.1. Ders Kitabının Teknik, Tasarım, Düzenleme Bölümüne İlişkin Tartışma……. 60 5.2. Ders Kitabının İçerik Bölümüne İlişkin Tartışma………... 63 5.3. Ders Kitabının Dil ve Anlatım Bölümüne İlişkin Tartışma……….…….. 67 5.4. Ders Kitabının Ölçme ve Değerlendirme Bölümüne Yönelik Tartışma…....…. 69 5.5. Ders Kitabının Geliştirilmesi Konusundaki Önerilere Yönelik Tartışma…... 71
ALTINCI BÖLÜM
SONUÇ VE ÖNERĠLER
6.1.Sonuçlar………..………...………... 75 6.1.1.Ders Kitabının Teknik, Tasarım ve Düzenlemesine Yönelik Ortaya Çıkan
Sonuçlar………...……….….………… 75
6.1.2. Ders Kitabının İçeriğine Yönelik Ortaya Çıkan Sonuçlar……….…... 77 6.1.3. Ders Kitabının Dili ve Anlatımına Yönelik Ortaya Çıkan Sonuçlar... 78 6.1.4. Ders Kitabının Ölçme ve Değerlendirme Bölümüne Yönelik Öğretmen Görüşlerinden Ortaya Çıkan Sonuçlar………..…... 78 6.1.5. Ders Kitabının Geliştirilmesine Yönelik Öğretmen Görüşlerinden Ortaya Çıkan Sonuçlar……….……….….….... 79
KAYNAKÇA………. 83
EKLER………... 91
Ek: 1 Görüşme Formu……….. 91
Ek: 2 Öğretmen Anket Formu……….……. 94
Ek: 3 Anketin Kullanımına İlişkin İzin Belgesi ………..…….……. 102
Ek: 4 Uygulama Yapılan Okullar listesi ………... 104
Ek: 5 Bilimsel ve Eğitim Amaçlı Çalışma İzni………..……….…... 105
Ek: 6 Bilimsel ve Eğitim Amaçlı Çalışma İzin Onayı………..….… 106
ÖZET
ĠLKÖĞRETĠM BEġĠNCĠ SINIF SOSYAL BĠLGĠLER DERS KĠTABININ ÖĞRETMEN GÖRÜġLERĠ DOĞRULTUSUNDA DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
Osman ÇETĠN
Yüksek Lisans Tezi, Ġlköğretim Anabilim Dalı DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim ÖZGÜL
Haziran 2016, 107 Sayfa
Araştırmanın amacı, 2015-2016 eğitim öğretim yılında Ağrı ilinde okutulmakta olan beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabının çeşitli kriterler doğrultusunda değerlendirilmesidir. Bu kriterler; ders kitabının biçimsel, içerik, kullanılan dil unsurları, ders kitabının ölçme ve değerlendirme açısından analiz edilmesidir.
Bu araştırmada sonuca ulaşmak ve veri desteği sağlamak için öğretmen anket formları kullanılmıştır. Hazırlanan anket formları Ağrı kent merkezi ile ilçeleri olan Tutak ve Patnos ilçelerinde bulunan 38 ortaokulda 55 sosyal bilgiler öğretmenine uygulanmıştır. Araştırmada elde edilen bulguların alana hizmet edeceği düşünülmektedir.
Ülkemizde ders kitapları öğretimin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Bu durum sadece ülkemiz için geçerli değildir. Gelişmiş, gelişmekte ve geri kalmış ülkelerin hemen hepsinde ders kitapları öğretimin en önemli materyallerinden biridir. Günümüzde gelişmiş ülkelerde öğretimde kullanılan ders kitapları artık elektronik bir boyut kazanmıştır. Teknoloji ne kadar gelişirse gelişsin ders kitapları her dönemde varlığını korumuştur. Önceleri kilden yapılmış tablet iken günümüzde elektronik bir boyut kazanmış olsa bile; genel geçer olan ders kitaplarının her dönemde varlığını korumasıdır. Bu araştırmada ise amaç edilen durum; öğretimin en önemli materyallerinden biri olan ders kitaplarının değerlendirilmesidir. Ders kitaplarının uygulayıcıları öğretmenler olduğu için öğretmen görüşleri alınarak ders kitaplarının analiz edilmesinin faydalı olacağı düşünülmüştür.
Yapılan araştırma sonucuna göre; öğretmenlerin ders kitabının biçimsel, içerik, kullanılan dil unsurları açısından olumlu görüşe sahip oldukları tespit edilmiştir. Öğretmenler ders kitabını içerik ve ölçme- değerlendirme konusunda kitabı yeterli bulmadıkları tespit edilmiştir.
ABSTRACT
EVALUATION OF PRIMARY EDUCATION 5.GRADE SOCIAL STUDIES TEXTBOOK IN ACCORDANCE WITH TEACHER OPINIONS
Osman ÇETĠN
Postgraduate Thesis, Department of Primary Education
Advisor: Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim ÖZGÜL
June 2016, 107 pages
Aim of the researcher is evaluation of fifth grade social studies textbook used in 2015-2016 school year in Ağrı in accordance with various criteria. These criteria; analyzing in terms of stylistic, content, language elements used in textbook and assessment and evaluation of textbook.
Teacher questionnaires are used in this research to achieve a result and provide data. The questionnaires conducted in Ağrı city centre and districts Tutak and Patnos in 38 secondary school to 55 social studies teachers. Data the research provided expected to serve the field. Textbooks are important part of education in our country. This not only valid for our country. In almost all of the developed, developing and underdeveloped countries textbooks are one of the most important materials of education. Nowadays textbooks used in developed countries moved towards more of an electronic dimension. No matter how much the technology advances textbooks always maintained its presence. While as it was tablets made of clay in the beginning and even gained an electronic dimension nowadays; mainstream textbooks always maintained its presence. The aim of this research is evaluation of textbooks as one of the most important material in education. As they are the practitioners of them, analyzing textbooks according to teacher's opinions are thought to be useful.
According to results of research done; it is found that teachers have a positive opinion on the textbooks in terms of stylistic, content, language elements. It is also found that teachers find the textbook inadequate in terms of assessment and evaluation.
ÖNSÖZ
Ders araç ve gereçleri, eğitim öğretimin kaliteli ve eksiksiz yürütülebilmesi için en önemli materyallerdir. Bu materyallerin eksiksiz ve düzenli hazırlanması eğitim öğretimin niteliğini arttırmaktadır. Ders araç ve gereçlerinin en önemli katkısı ise edinilen bilgilerin kalıcı olmasını sağlamasıdır. Bu bakımdan ders kitaplarının niteliği oldukça önemlidir. Çünkü ders kitaplarının niteliği ne kadar iyi olursa eğitim ve öğretim de o kadar etkili olur. Ders kitaplarının uygulayıcıları ise öğretmenlerdir. Bu açıdan bakıldığında; ders kitaplarının öğretmen görüşleri doğrultusunda değerlendirilmesi bu kitapların işlevini arttıracaktır.
Bu çalışmada, Ağrı ilinde okutulmakta olan ilköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitabının öğretmen görüşleri alınarak değerlendirilmesi yapılmıştır. 4+4+4 eğitim sistemine geçilmesi ile birlikte ilköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler dersine branş öğretmenleri girmeye başlamıştır. 4+4+4 ile birlikte ders kitapları yenilenmiş ve ortaokul seviyesine göre düzenlemeler yapılmıştır. Bu araştırmada, bu sistemle birlikte 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitabının genel olarak öğretmen görüşleri doğrultusunda değerlendirilmesi yapılmıştır. Araştırmada elde edilen verilerin, tespit edilen bulguların alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Çünkü 4+4+4 sisteminden sonra bu alanda yapılmış herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştır.
Araştırmanın başlangıcından bitimine kadar değerli görüş ve eleştirileri ile yolumu aydınlatan çok değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. İbrahim ÖZGÜL‟ e, araştırmanın her aşamasında bana destek olan meslektaşım Rana EREN‟ e, araştırmanın dil analizini yapan Türkçe öğretmeni Muhammet KOÇAK‟ a, İngilizce öğretmeni Fırat ÇELİK‟ e sonsuz teşekkür ederim.
Osman ÇETİN Ağrı, Haziran 2016
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1. İlköğretim 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Teknik, Tasarım ve Düzenleme Bölümüne Yönelik Öğretmen Görüşlerine Ait Betimsel İstatistikler…. 36 Tablo 2. İlköğretim 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının İçerik Bölümüne Yönelik Öğretmen Görüşlerine Ait Betimsel İstatistikler………..……... 43 Tablo 3. İlköğretim 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Dil ve Anlatım Bölümüne Yönelik Öğretmen görüşlerine Ait Betimsel İstatistikler……….……….. 49 Tablo 4. İlköğretim 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Ölçme ve Değerlendirme Bölümüne Yönelik Öğretmen Görüşlerine Ait Betimsel İstatistikler…... 51 Tablo 5. İlköğretim 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarının Geliştirilmesi için Öğretmen Önerilerine Ait Frekans Değerleri……….……….. 55
EKLER LĠSTESĠ
EKLER………... 91
Ek: 1 Görüşme Formu……….. 91
Ek: 2 Öğretmen Anket Formu……….. 93
Ek: 3 Anketin Kullanımına İlişkin İzin Belgesi ………..………….. 101
Ek: 4 Uygulama Yapılan Okullar listesi ………... 103
Ek: 5 Bilimsel ve Eğitim Amaçlı Çalışma İzni………..…………... 104
Ek: 6 Bilimsel ve Eğitim Amaçlı Çalışma İzin Onayı………..……. 105
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
GĠRĠġ
İnsan sosyal bir varlık olduğu için çevresiyle devamlı iletişim halindedir. İnsanlar çevresinde meydana gelen olaylar karşısında kayıtsız kalamaz. İnsanlar günlük yaşamda yaşadıklarını yazılı veya sözlü olarak ifade etme gereksinimi duyarlar. Tarih çağlarından önceki dönemlerde insanlar kendilerini sözlü olarak ifade etmişlerdir. Sözlü olarak ifade edilen bilgilerin zamana karşı dayanması mümkün değildir. Sonra ki dönemlerde ifade edilse bile değiştirilerek aktarılmış ve doğrululuğunu yitirmiştir. Tarih çağlarından sonraki dönemlerde ise insanlar kendilerini yazılı olarak ifade etmeye başlamışlardır. Yazının kullanılmasıyla birlikte toplumlarda bilgiler birikmeye başlamıştır. Bu birikimler sonucunda kitaplar dediğimiz bilgi depoları ortaya çıkmıştır. Başlangıçta kitap, kilden yapılmış bir tabletken zamanla değişime uğramıştır. Yaşanılan çağın etkileri sonucunda her gün çeşitli değişimler meydan gelmektedir. Son yüzyılda bu değişim daha bir kuvvetli hissedilmektedir. Tabi değişim kaçınılmazken değişime karşı koymak mümkün değildir. Burada önemli olan husus bu değişim yaşanırken toplumun beklentileri ile bireyin tutum ve değerleri arasındaki dengeyi sağlayabilmektir.
İnsanların herhangi bir konu hakkında başvurduğu en önemli kaynaklardan birisi kitaplardır. Tarih çağlarından günümüze kadar kitaplar bu görevini korumuştur. Günümüzde ise daha farklı olarak bireye bilgiye giden yolu da göstermektedir. Ders kitaplarının vazgeçilmezliğinin yanı sıra öğretimin daha nitelikli olmasını, öğretimin etkili olmasını ve öğretimin kalıcı olmasını sağlar. Yapılan araştırma sonuçları göstermektedir ki öğrenciler sınıf içi ve sınıf dışı zamanlarının büyük bir bölümünü ders kitaplarıyla geçirmektedir. Bu yüzden ülkemizde ders kitapları eğitim ve öğretimin vazgeçilmez bir parçasıdır. (Semerci, 2004). Eğitimciler; genel olarak öğrencilerin zihinsel, duygusal ve bedensel açıdan geliştiği ve bu davranışların kazanılmaya başlandığı dönemlerde ders kitaplarının önemi konusunda görüş birliğine varmışlardır. Ders kitaplarının oluşturulması aşamasında öğrencilerin içinde bulundukları zihinsel evrelerin göz ardı edilmemesi gerekmekte ve öğrencilerin ihtiyaçları çok iyi şekilde belirlenmelidir. Ders kitapları hazırlanırken biçimsel ve içeriksel öğelere dikkat edildiği takdirde ders kitabı amacına hizmet edecektir
(Yıldırım ve Ata, 2003). Ders kitapları, gerek maliyet gerekse temin edilebilme açısından diğer eğitim materyallerine göre ulaşılabilirliği daha kolaydır. Ders kitaplarının ulaşılabilirliği kolay olduğu için en yaygın kullanılan eğitim ve öğretim materyali konumundadır (Yaşar, 2005).
Sosyal bilgiler dersinin amacı, bireyin içinde bulunduğu topluma uyumunu sağlayacak çeşitli bilgi, tutum ve davranışların kazandırılmasıdır. Ülkemizde sosyal bilgiler dersi 1999 yılından itibaren dördüncü, beşinci, altıncı ve yedinci sınıflarda okutulmaya başlanmıştır (Koçak, 2001).
Sosyal bilgiler ders kitapları; resimlerden, grafiklerden, haritalardan ve metinler ile çeşitli karikatürlerden oluşmaktadır. Yapılan araştırmalar; okuma yöntemiyle desteklenmemiş, anlaşılamayan veya anlaşılabilirlik düzeyi düşük olan metinlerin öğrencilerde ezberleme eğilimine neden olduğunu ortaya çıkarmıştır. Öğrenciler anlamakta güçlük çektikleri metinleri genellikle ezberleme yoluna gider. Çünkü anlaşılamayan sözel verilerin sadece sınavlarda kullanıldığı ve bunun pek faydasının olmadığı düşünülür. (Safran ve Köksal, 2003). Bu durum göz önüne alındığında ders kitaplarında yer alan metinlerin öğrencinin anlama düzeyinin üzerinde olmaması gerekmektedir.
2004 yılından itibaren öğretim programlarında yapılandırmacı eğitim kuramı temel alınmıştır. Sosyal bilgiler ders kitaplarına da yapılandırmacı kuramın etkileri yansımıştır. Artık öğretme kavramı yerine öğrenme kavramı ortaya çıkmıştır. Birey öğrenme sürecinde kendi kendine öğrenen konumuna gelmiştir. Öğretmenin misyonu ise öğrenmeye giden yolda bir rehber olarak belirtilmiştir. Yapılandırmacı eğitim, öğrencinin eski bilgilerinin üzerine yeni bilgilerini inşa ederek bilgiyi yeniden anlamlandırma sürecine dayalı öğrenci merkezli bir yaklaşım olarak ortaya çıkmıştır. Eğitimde benimsenen yapılandırmacı model için ders kitaplarının da bu bağlamda yenilenme zaruriyeti ortaya çıkmıştır. 2004 yılından önce ülkemizde benimsenen eğitim programlarında geleneksel öğretim yaklaşımları benimsendiği için öğrenci bilgiyi ezberleyen ve öğretim sürecinde pasif bir rol oynayan kişi konumunda yer almaktaydı. 2004 yılından itibaren öğretimde yapılandırmacı yaklaşıma geçilmesiyle birlikte öğrenci bilgiyi yorumlayan, sorgulayan, eleştiren kısacası öğrenme sürecinde aktif rol oynayan birey konumuna gelmiştir.
Sönmez (1999), sosyal bilgileri, “Toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonucunda elde edilen dirik bilgiler” olarak tanımlamaktadır. Toplumsal gerçek olarak bilinen kavram; sosyal hayatı düzenleyen çeşitli örf, adet, gelenek ve göreneklerdir. İnsanın günlük yaşamında uyguladığı ve onu toplumun bir bireyi haline getirmesini sağlayan öğelerdir. Çünkü insan sosyal bir varlıktır. Yani çevresiyle etkileşim kurmak zorundadır. Birey ilk sosyal bilgiler dersini doğduğu ailede ve çevrede alır. Bireyin toplumun bir parçası haline getirmesini sağlayan sosyal bilgiler dersinin önemi yadsınamaz.
Son yıllarda meydana gelen değişmeler, bilimdeki akıl almaz gelişmeler ile teknolojik yayılmalar eğitim ve öğretimi etkilemiştir. Ortaya çıkan bu gelişmeler sonucunda eğitim ve öğretim faaliyetleri gelişmeye ve değişmeye zorlanmıştır. Teknolojik gelişmeler her alanda olduğu eğitim alanına da yansımıştır. Bunun sonucunda eğitim ve öğretimde yeni kavramlar, metotlar ve yöntemler oluşmuştur. Özellikle eğitim ve öğretim sürecinde “yaşantısal öğrenme”, “bireysel farklılıklar”, “eğitim hayata hazırlık değil hayatın kendisidir” gibi kavramların önem kazanmaya başlamıştır. Bu gibi kavramların ortaya çıkması eğitimi hayatın bir parçası haline getirmiştir. Önceki dönemlerde okulda öğrenilen bilgilerin hayatla bir ilişkisi olmadığı düşünülürdü. Günümüzde ise bu anlayışın tam aksine eğitim ve öğretim faaliyetleri hayatın kendisi olduğu anlayışı kabul görmüştür. Bu anlayış ve değişimler sonucunda öğretim programlarının eğitim ve teknolojideki değişimleri ve ilerlemeleri yansıtacak şekilde yeniden yapılandırılmasını zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Davranışçı öğrenme yaklaşımını benimseyen kuramcılara göre; insan belli bir bilgi donanımıyla doğmaz. Öğrenci herhangi bir değer ve tutumda değildir. Bu kuramcılara göre öğrencileri şekillendiren; aile ve okul yaşantılarıdır. Öğrenci aile ve okul yaşantıları sonucunda davranış kazanarak değer yargıları oluşturur. Öğrencilerin öğrenme süreçlerinde meydana gelen farklılıkların nedeni; kalıtsal etkenlerden ziyade çevresel etkenlerdir (Akt: Demirel, 2004). İlköğretim; okumayı öğrenme, okulu sevip benimseme alışkanlığı kazanmada ve okul hayatına alışmada başlangıç dönemidir. Okula yeni başlayan öğrenciler için oluşturulacak materyallerin öğrenci dikkatini çekmesine özen gösterilmelidir. Ders kitapları öğrencilerin eğitim ve öğrenim isteğini desteklemelidir. (Ercan, 2001).
Ders kitaplarının hazırlanması sürecinde oldukça titiz davranılması gerekmektedir. Hazırlanacak ders kitaplarının niteliği ile eğitim ve öğretim arasında yakın bir ilişki söz konusudur (Albayrak, 2001). Ders kitapları eğitim ve öğretimin basılı materyalleridir. Basılı materyallerin en önemli faydası; bir konunun tekrar etmesine olanak sağlamasıdır. Bu açıdan bakıldığı zaman basılı materyaller okul dışında da öğrenme ve tekrar etme olanağı tanıdığı için öğretim sürecinin temel unsurudur (Ataman, 2001). Ders kitapları eğitim ve öğretim sürecini belli bir kronolojiye göre ilerlemesine olanak vermektedir. Bu açıdan bakıldığı zaman hazırlanan ders kitaplarının öğrencilerin ve toplumun ihtiyaçlarına cevap vermesi gerekmektedir. Ders kitapları öğrencilerin en çok başvurduğu kaynaklar arasında yer alır. Ders kitapları sayesinde öğrenci okulda öğrendiklerini öğretmenden bağımsız olarak; istediği yerde, istediği şekilde ve istediği hızda öğrenme imkânına kavuşur (Küçük Ahmet, 2000). Ders kitapları, öğrenciye hedefe giden yolda bir yol göstericidir. Bu açıdan bakıldığı zaman yeni eğitim ve öğretim programı yapılandırmacı kuram üzerine oturtulduğu ders kitapları bilgiyi ezberleten değil bilgiye giden yolda bir yol göstericidir. Ders kitabındaki veriler kitabi bilgi olmaktan ziyade hayati bilgi olmalıdır. Bu durum da öğrencilerin farklı etkinlikleri gerçekleştirmesiyle sağlanır. Ders kitapları öğrenme sürecinin başlangıcında öğrencinin dikkatini konuya çekmeli, öğrencileri derse karşı istekli kılarak derse hazırlamalı, ünite sürecinde öğrencinin dikkatini canlı tutmalı, davranışın kazandırılması aşamasındaki öğrenme yaşantısı sunması gerekir. Ders kitapları; ünite sonunda kontrolü sağlamak, pekiştirmeyi sağlamak amacıyla öğrencinin araştırma yapmasına ve belli sonuçlara kendi kendine ulaşmasına fırsat vermelidir. Öğrenci davranışı kendi kendisine kazanmalı ve bu yolda en önemli materyal ise ders kitabıdır (Kaptan,1999). Çağdaş dünyanın benimsediği birey, kendisine öğretilen bilgileri sorgulamadan kabul eden birey değil; bilgiler arasında ilişkilendirme sağlayarak bilgiyi yeniden anlamlandıran bireylerdir (Yıldırım ve Şimşek, 2013).
1.2. AraĢtırmadaki Problem Durumu
İçinde bulunduğumuz yüzyılın etkileri sonucu sosyal hayatta değişimler olmuştur. Bu değişim her alanda kendisini göstermekle beraber eğitim alanında da kendisini göstermiştir. Bu değişim sürecinde bireyi hayata hazırlamak için en önemli görev okullara düşmüştür. Bu değişim eğitim programlarına da yansımıştır. Çünkü eğitim programlarının amacı bireyi hayata hazırlamaktır (Aydın, 2001). Dünya‟ da 1990 sonrasında akıl almaz teknolojik değişimler meydana gelmiş ve her alanda yenileşme görülmüştür. Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin ardı arkası kesilmemiş sürekli daha yenisini bulma anlayışı ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda geçen zamanda doğruluğu kabul edilen veriler zamanla yanlışlanmaya başlanmıştır. Bilimsel veriler, bir zamanlar genel geçer olarak kabul edilen bilgilerin zamanla yanlış olduğu sonucu ortaya çıkarmakta, eldeki bilgilere zaman içinde yeni bilgiler eklenmektedir (Ceyhan, 2005). Gelişmiş ülkelerin eğitiminde ve öğretiminde kabul edilen anlayışın gelişerek değişmesi ülkemizi de yakından etkilemiştir. Dünya eğitim sistemlerinde değişim meydana gelirken ülkemizin izleyici kalması mümkün değildir. Bunun sonucunda çağın eğitim ve öğretim sistemleri yakından takip edilmiş ve bu değişime göre ülkemizin eğitim sistemi oluşturulmuştur. Yaklaşımlar meydana gelen değişimlerin ders kitaplarını da etkilemesi kaçınılmaz olmuştur. Öğretim programlarında meydana gelen bu değişimler ülkemizi de etkilemiş ve ülkemizde 2005 yılından itibaren ders kitapları da yapılandırmacı yaklaşıma göre yenilenmiştir. Bu doğrultuda hazırlanan ders kitapları Milli Eğitim Bakanlığı tarafından öğrencilere ücretsiz bir şekilde dağıtılmıştır. Bu sayede öğrencilerin ve velilerin kitaplara ulaşma sorunu ortadan kalkmıştır.
Ülkemizde 2012 yılında uygulanmaya başlanan 4+4+4 eğitim sistemi kapsamında beşinci sınıflar ilköğretim ikinci kademesine alınmıştır. Bunun sonucunda beşinci sınıflar, sınıf öğretmenlerin alınmış ve branş öğretmenlerine verilmiştir. Sosyal bilgiler dersini de sınıf öğretmenleri değil; sosyal bilgiler öğretmenleri vermeye başlamıştır. 4+4+4 eğitim öğretim sistemiyle beşinci sınıf sosyal bilgiler kitabı yenilenmiş ve bu da beraberinde birçok problemi getirmiştir. Yapılan çalışma ile 4+4+4 eğitim öğretim sisteminden sonra sosyal bilgiler ders kitabında görülen sorunları tespit edip öğretmen görüşleri doğrultusunda çözüm
önerileri geliştirmektir. Bu araştırmada, 2005 ilköğretim Sosyal Bilgiler Programı doğrultusunda hazırlanan sosyal bilgiler ders kitaplarının öğretmen görüşleri bakımından değerlendirilmesi ve meydana gelecek problemlerin ortadan kaldırılabilmesi için önerilerin meydana getirilmesi amaçlanmıştır. Bundan dolayı araştırmanın problem cümlesi, “İlköğretim 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitaplarının değerlendirilmesine yönelik öğretmen görüşleri nelerdir?” şeklindedir. Bu araştırmada ilköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabının; biçimsel, içerik, dil unsurları, ölçme ve değerlendirme kriterleri doğrultusunda öğretmen görüşlerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
1.3. AraĢtırmanın Amacı
Yapılan çalışmanın genel olarak amacı, İlköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabının farklı etkenler kapsamında değerlendirilmesidir. Bu etkenler; biçimsel, içeriksel, dil unsurları, ölçme ve değerlendirme unsurlarıdır. Araştırmanın amacı, beşinci sınıf sosyal bilgiler öğretmenlerinin ilköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabına ait genel görüşlerini ortaya koymaktır. Araştırmada beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabının öğretmen görüşleri doğrultusunda değerlendirilerek oluşacak durumu analiz etmek amaç edinmiştir. Bu amaçlar dikkate alınarak aşağıda belirtilen sorulara cevap aranmıştır:
1. Beşinci sınıf sosyal bilgiler öğretmenlerinin ders kitabına ait : a. Teknik, tasarım ve düzenleme ile ilgili görüşleri nelerdir? b. İçerik ile ilgili görüşleri nelerdir?
c. Dil ve anlatım ile ilgili görüşleri nelerdir?
d. Ölçme ve değerlendirme ile ilgili görüşleri nelerdir?
2. İlköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler öğretmenlerinin ders kitabının geliştirilmesine yönelik önerileri nelerdir?
1.4. AraĢtırmanın Önemi
Öğrencide hedeflenen sosyal bilgiler öğrenme düzeyinin oluşturulabilmesi için çeşitli sayıltıların bir arada bulunması gerekmektedir. Bu sayıltıların başında gelen ve sınıf ortamında öğrenci ile öğretmenlerin kullandığı materyal olan ders kitabıdır. Çünkü ders kitapları, eğitim ve öğretimin en önemli unsurlarından birisidir. Ders kitapları bu kadar önem arz ettiği için öğretmenlerin ders kitaplarına yönelik görüş ve değerlendirmelerini ortaya çıkarmak önemli görülmektedir. Ayrıca 4+4+4 eğitim öğretim sisteminden sonra beşinci sınıfların branş öğretmenlerince okutulması sonucunda ders kitaplarının yeniden yapılandırılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Okutulan bir derste, dersin amaç ve kazanımlarının öğrenciye ulaştırılması sırasında öğrencinin hazır bulunuşluk seviyesi oldukça etkili olmaktadır. Hazır bulunuşluk bireyin birtakım verileri algılamak için istekli olması olarak belirtilmektedir. Ders kitapları öğrencilerin hazır bulunuşluk durumu üzerinde etkili olmaktadır. İlköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler dersindeki kazanımların daha çok somut verilerden oluşması gerekmektedir. Çünkü bu dönemdeki bireyler soyut verileri algılamakta güçlük çekmektedir. Bu dönemdeki öğrenciler; toplumdaki rollerini bilmek, sorumluluklarını fark etmek için belli bir düzeyde olmaları gerekmektedir. Bu dönemdeki çocuklar daha çok somutlaştırılmaya ihtiyaç duydukları için yazılacak ve basılacak ders kitaplarının kalitesinin üst düzeyde olması gerekmektedir. Bu araştırmanın, 4+4+4 eğitim-öğretim sisteminden sonra yenilenen beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarının geliştirilmesine ve eksikliklerinin giderilmesine, öğrenci seviyesine uygun olarak geliştirilmesine katkıda bulunacağı var sayılmaktadır. Araştırmanın bir başka özelliği ise 4+4+4 eğitim öğretim sisteminden sonra bu alanda bir çalışmanın olmayışı ilerde yapılacak çalışmalar için kaynak olacağı ve bu alandaki boşluğu dolduracağı düşünülmektedir. Araştırma daha geniş çaplı bir uygulamaya dönüşürse ilköğretim okullarında ders kitaplarını hazırlayan; Talim Terbiye Kurulunun çalışmalarına yön vereceği ise ayrıca düşünülmektedir. Araştırma sonucunda ulaşılan bulgular ve bu bulguların değerlendirilmesi, ilköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler eğitim-öğretim etkinliğine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Özellikle 4+4+4 eğitim öğretiminden sonra yenilenmiş olan 5. sınıf sosyal bilgiler
ders kitabıyla ilgili yapılmış bir çalışmanın olmayışı bu araştırmanın yapılması ihtiyacı ortaya çıkmıştır.
1.5. AraĢtırmadaki Sayıltılar
Yapılan araştırmadaki sayıltılar şu şekilde ortaya çıkmıştır:
1. Ağrı ili, Tutak ve Patnos ilçelerinde bulunan ortaokulların örneklemi temsil ettiği varsayılmaktadır.
2. Uygulanan ankete, öğretmenlerin objektif bir şekilde cevap verdikleri varsayılmaktadır.
3. Araştırmacı tarafından öğretmenlere sunulan ankette, öğretmenlerin önerilerini içten verdiği varsayılmaktadır.
4. Yapılan anket formlarının kapsam geçerliliği konusunda başvurulan uzman görüşlerinin yeterli olduğu varsayılmaktadır.
1.6. AraĢtırmadaki Sınırlılıklar Yapılan araştırma;
1. 2015-2016 öğretim yılında Ağrı ilindeki ortaokullarında okutulan ilköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabı ile sınırlıdır.
2. Araştırma; Ağrı ili Tutak ve Patnos ilçelerindeki ortaokullar ile sınırlıdır. 3. Araştırma, örneklemi beşinci sınıf sosyal bilgiler öğretmenleri ile sınırdır. 4. Araştırma bulguları, örnekleme alınmış 55 sosyal bilgiler öğretmeninden elde edilen verilerle sınırlıdır.
1.7. Tanımlar
Ders Kitabı: „‟Ders kitabı, eğitimin amaçlarını gerçekleştirmek üzere öğrencinin öğrenme yaşantılarına kaynaklık eden öğretim materyallerinden biridir (Yanpar, Şahin ve Yıldırım, 1999: 55).‟‟
Öğretim: „‟İçsel bir süreç ve ürün olan öğrenmeyi destekleyen ve sağlayan dışsal olayların planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi sürecidir (Sungur, 2005, 397).‟‟
Öğretim Programı: „‟Okulda ya da okul dışında bireye kazandırılması planlanan bir dersin öğretimi ile ilgili tüm etkinlikleri kapsayan yaşantılar düzeneğidir (Demirel, 2003, 6).‟‟
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
KAVRAMSAL AÇIKLAMALAR BÖLÜMÜ
2.1. Sosyal Bilgiler Dersinin Önemi
Sosyal bilgiler dersi hayatımızın belirli bir döneminde karşımıza çıkan bir ders olarak düşünülmemelidir. Hayatımızın sonuna kadar her alanda karşımıza çıkan bir araç gibidir. Bu aracı etkili bir şekilde kullanabilen kişiler başkalarına kıyasla hayata daha farklı bir pencereden bakabilmektedir. Çeşitli ulusal ve uluslararası kuruluşlar yazılı ve sözlü iletişim becerilerinin insanın temel ihtiyaçları olduğunu ifade etmişlerdir. Bundan ötürü ilköğretimin başında hayat bilgisi olarak okutulan 4. sınıftan itibaren sosyal bilgiler olarak okutulan bu dersin, ilköğretim programının vazgeçilmez bir parçası olduğu bir gerçektir. Çünkü sosyal bilgiler dersinin amacı, çevresine duyarlı, sorunları analiz edebilen etkili bir vatandaş yetiştirmektir. Çevresindeki olaylara eleştirel bir gözle bakabilen insanlar sorunlara daha duyarlı olabilmektedir. Eleştirel düşünme, sosyal bilgiler dersinin en önemli unsurlarından biridir. Eleştirel düşünebilen birey kendisine sunulan verileri olduğu gibi kabul etmez; mantık süzgecinden geçirdikten sonra kabul eder.
Ülkemizde ilköğretimin amacı, bireyleri hayata hazırlamak ve üst öğrenim için gerekli bilgi ve becerileri kazandırmaktır. Öğrencileri hayata hazırlamakta en önemli misyon sosyal bilgiler dersine aittir. İlköğretimin ilk üç yılında hayat bilgisi dersi olarak okutulması 4. sınıftan sonra ise sosyal bilgiler adını alması aslında sosyal bilgilerin hayata hazırlama dersi olduğu göstermektedir. Sosyal bilgiler dersindeki veriler, temel öğrenme verileri arasında yer almaktadır. Temel öğrenme, bireylerin etkili kararlar vermelerine, karşılarına çıkan imkanlardan istifade etmelerine, yaşadıkları hayata uyum sağlamalarına, çevrelerinde meydana gelen değişimlere uyum sağladıktan sonra oluşan bu değişimi analiz etmelerine, karşılarına çıkan fırsatlarda yetki kullanmalarına imkân oluşturacak bilgi ve beceriler olarak bilinmektedir. Bu genel kavram uygulanabilir hale getirilirse, temel öğrenme bireyin yaşadığı çevrede varlığını sürdürebilmesi için gerekli olan bilgi ve beceriler olduğu söylenebilir. Her birey yaşadığı çevrenin kurallarına bağlı olarak yetişmesi gerekmektedir. İlkel çağlarda yaşayan bir bireyden beklenen davranış avcılık ve
toplayıcılık yapabilmesi için kas ve kol gücüdür. Günümüzde yaşayan bireyden beklenen davranış ise; çevresinde ve dünyada meydana gelen değişim ve gelişimlere ayak uydurmak ve bunu fırsata dönüştürmektir. Sosyal bilgiler dersi de bireyin çevresinde oluşan bu olaylar karşısında bireyin hayata uyum sağlamasını amaçlamaktadır. Sosyal bilgiler dersi ilköğretimden yükseköğretime kadar hayatın her aşamasında bu yüzden karşımıza çıkmaktadır. İlköğretimde okutulan bu dersin aslında hayatın bir parçası olduğu kabul edilmektedir.
Bir konu alanındaki becerilerin öğrenilmesinde öğrencilerin özellikleri kadar bu konu alanının öğrenilmesinde kullanılan materyal de oldukça önemlidir. Belli bir konu hakkında öğrencilerde istenilen düzeyde öğretimi sağlamak için en uygun materyaller seçilmez ise beklenen başarının elde edilmesi oldukça zorlaşır, bazı durumlarda davranışın kazanılması imkânsız hale gelmektedir. Öğrenen kişi kadar; öğrenmeyi sağlayan materyal de önemlidir. Bu yüzden ders kitapları öğrencilerin ve öğretmenlerin kullandığı bir pusula gibi görülmektedir. Hedefe giden yolda bir yol gösterici özelliği taşıması oldukça önemli görülmektedir. Birey öğrenme sürecinde ne kadar istekli olursa olsun; kullandığı materyal bireyin bu isteğine cevap veremiyorsa istenilen düzeyde başarı elde etmek zorlaşmaktadır. Bloom, akademik başarı kavramı üzerinde geniş çaplı araştırmalar yapmıştır. Akademik başarı, öğrencinin öğrenme sürecinde kendisine duyduğu inanç olarak değerlendirilebilir. (Baykul, 2001). Bloom, okul başarısı ile akademik benlik arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklamıştır: Belirli bir konu hakkındaki birebir yaşantılar ve duyuşsal beceriler arttıkça konunun öğrenilmesi arasındaki ilişki de artmaktadır. Çünkü başarı elde etmek sadece bilişsel becerilerle açıklanamaz. Duyuşsal beceriler de başarıyı oldukça etkilemektedir. Duyuşsal beceriler; tutum, değer yargılar, hazır bulunuşluk düzeyi, ilgi ve istek olarak açıklanabilir. Duyuşsal ve bilişsel beceriler istenilen düzeyde olduğu zaman kişi öğrenmeye hazır hale gelmektedir.
Öğrenme sürecinde birbiriyle ilintili olan konular öğrenme sürecinde kolaylaştırıcı etki sağlamaktadır. Sayısal ağırlıklı dersler olan matematik ve fen bilimler içerik olarak birbiriyle ilgili olduğu için öğrenme sürecinde kolaylaştırıcı etki sağlamaktadır. Yine sözel ağırlıklı dersler olan Türkçe ve sosyal bilgiler arasında da aynı ilişkiyi görmek mümkün olmaktadır. Türkçe dersinde başarılı olan bir
öğrencinin, sosyal bilgiler dersinde de başarılı olması muhtemeldir. Yine sosyal bilgiler dersinde başarılı olan bir bireyin Türkçe dersinde de başarılı olma olasılığı oldukça yüksektir. Çünkü başarı ile ilintilik arasında korelasyon vardır. Onun için birbiri ile ilişkili dersler arasındaki korelasyon pozitif bir korelasyondur. Bloom, sözel dersler arasındaki korelasyonu ifade ederken başarıyı arttıracağını ya da biri başarısız olursa diğer dersin de başarısız olacağını ifade etmiştir. Onun için sosyal bilgiler ile Türkçe dersleri arasında pozitif bir ilişki vardır. İlköğretimde Türkçe dersini severek öğrenmiş, başarılı olmuş bir öğrencinin sosyal bilgiler dersinde de başarılı olması çok yüksek oranda beklenmektedir. Onun için en önemli unsurdan birisi de derslerin sevdirilerek okutulmasıdır. Derslerin sevdirilmesinin önemli bir unsuru da ders kitaplarıdır. Çünkü ders kitapları öğrenme ortamının en önemli materyalleri arasında yer alır. Bu kadar önemli olan ders kitaplarının da eksiksiz olması, öğrenmeyi etkileyici hale getirmesi ve öğrenciye görsel olarak hitap etmesi beklenir. Sosyal bilgiler öğretiminde verimliliğin nasıl artırabileceği, öğrenme için verilen ders saati, soyut kalan konuların nasıl öğretileceği gibi unsurlar ülkemizde sürekli tartışılmıştır. Sosyal bilgiler dersinden istenilen düzeyde istifade etmek için çeşitli araştırmalar yapılmış ve istenilen düzeyde sosyal bilgiler öğretimi sağlamak için eğitim durumları üzerinde durulmuştur (Aşkar, 1998).
Ülkemizde sosyal bilgiler dersi her dönemde önemini korumuştur. Sosyal bilgilerin amacı; çevresine duyarlı etkin bir vatandaş yetiştirmek olduğu için bu ders üzerinde sürekli çalışmalar yapılmıştır. Arzu edilen düzeyde vatandaş yetiştirebilmek için ise sosyal bilgiler ders kitaplarının kusursuz olması beklenmektedir. Ülkemizde Cumhuriyet döneminden sonra her dönemde sosyal bilgiler dersinin üzerinde önemle durulmuştur (Sönmez, 1999). 1962 yılında sosyal bilgiler adı altında okutulan ders daha sonra ki dönemde milli tarih, milli coğrafya ve temel yurttaşlık dersi olarak okutulmuştur. Temel yurttaşlık bilgisi dersi vatandaşlık ve insan hakları olarak okutulmaya devam edilmiştir. Ülkemizde ilköğretimde sosyal bilgiler dersine karşı ayrı bir ilgi vardır. Öğrencilerin önemli bir kısmı bu derse ilgi duymakta ve bu derste başarılı olabilmektedir. Çünkü sosyal bilgiler dersinde verilen beceriler öğrenciye yabancı gelmemekte aksine öğrencinin hayatında bire bir gördüğü ve şahit olduğu konular arasında yer almaktadır. Bu derste öğrencilere verilen beceriler öğrencinin
durum göstermektedir ki sosyal bilgiler; çevresine ve topluma yararlı, etkin bir vatandaş yetiştirmeyi amaçlamaktadır. 2015-2016 eğitim öğretim yılında vatandaşlık ve insan hakları dersi ilköğretim ikinci kademede zorunlu ders olarak okutulması kaldırılmıştır. Vatandaşlık dersinin konuları sosyal bilgilerin içerisine serpiştirilmiş. Durum böyle olunca sosyal bilgiler dersinin gerekliliği daha çok ön plana çıkmıştır. Ülkemizde sosyal bilgiler dersinde, öğretmenlerimizin en çok yakındıkları konu ise bu derse ayrılan sürenin yetersiz kalmasıdır.
2.1.1. Sosyal Bilgiler Dersinin Eğitimdeki Yeri
Sosyal Bilimler, insanların birbiriyle ve insanların diğer toplumlar ile olan ilişkilerini araştırır. Bu araştırmalarda insanların çevreyle olan ilişkilerini de göz ardı etmez. Sosyal bilgiler ise, Sosyal bilimlerin incelemeler sonucunda elde ettiği verileri bir disiplin halinde öğrencinin öğrenmesini amaçlar. Sosyal bilgiler dersinde kültürel değerler önem arz etmektedir. Bir toplumu oluşturan bireylerin yaşayış şekilleri, örf ve adetleri, gelenek ve görenekleri, kendine has değerleri kültürel öğeleri oluşturur. Sosyal bilgiler programının öğretiminde içerik, Sosyal bilimler olarak adlandırılan disiplinlerin elde ettiği verilerden seçilir. Sosyal bilgiler derslerinde olgular bir bütün olarak görülür ve bu şekilde programa yansıtılır. Fakat elde edilen veriler; resimler, şekiller ile somutlaştırılmaya çalışılır. Bunun nedeni ise somut işlemler dönemindeki birey her şeyi somut olarak algılamaya çalışır. Sosyal bilgiler dersinde konular bir bütün olarak öğretilmeye çalışılır. Çünkü somut işlemler döneminde bireyler parça yerine; bütünü algılamaya çalışır.
Sosyal bilimler alanına giren disiplinleri birbirinden ayırmak olanaksızdır. Çünkü sosyal bilimler bir bütün olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyal bilimlerde yapılan bölümlenmeler ise; sosyal bilimlerden meydana gelen farklılıklar üzerine birbirinden ayrılmıştır. Sosyal bilimler alanına giren disiplinleri insani bilimler olarak düşünmek gerekir. Burada sosyal bilgiler alanının daha çok insanların yaşayışları ve birbiriyle olan ilişkileri üzerinden düşünmek gerekmektedir. Zaten Sosyal bilimlerde temel unsur insandır. İnsanın merkezde olduğu bir bilimde; disiplinleri birbirinden ayırmak da olanaksız olarak görülmektedir. Çünkü insan, çevresinde olan her unsur ile iletişim halindedir. Sosyal bilimlerin bir disiplin halinde ilköğretimde öğretilmesini sağlayan ders; sosyal bilgilerdir. Sosyal bilgiler dersinde,
birey yakın ve uzak çevresini tanımaya başlar. Yakın çevresinde olaylar ile olguları birbiriyle ilişkilendirmeye çalışır. Bu ilişkilendirmede vardığı değer yargılarıyla uzak çevresindeki olay ve olguları algılamayı öğrenir.
Cumhuriyet döneminden günümüze kadar sosyal bilgiler dersinde kimi zaman değişiklikler olmuştur. Bir dönem milli tarih, milli coğrafya ve temel yurttaşlık bilgisi olarak üçe ayrılmıştır. Daha sonra ise tekrar sosyal bilgiler adı altında tek bir çatı altında birleştirilmiştir. Ülkemizde 2012 yılına gelindiğinde programda köklü değişikliğe gidilerek beşinci sınıflar ortaokul kademesine alınmıştır. Beşinci sınıflar ortaokul kademesine alındığı için artık dersler branş öğretmenleri tarafından okutulmaya başlanmıştır.
2.2. Ders Kitaplarının ĠĢlevi
Günümüz dünyasında ders kitapları eğitim ve öğretim sürecinin ana materyali olarak kabul edilmektedir. Başlangıçta hayvan derisinden, çamur tabletlerden, kilden, bitki yapraklarından ve çeşitli diğer unsurlardan oluşan kitaplar; sonra papirüs, parşömen gibi kâğıtlardan oluşmuştur. Günümüzde ise dijital kitaplar oluşmaya başlanmıştır. Burada dikkat edilecek unsur ise hammaddesi ne olursa olsun kitaplar her dönemde geçerliliğini kabul ettirmiştir. Her dönemde öğreten ile öğrenen arasında ilişkiyi sağlayan kitaplardır. Ders kitapları, her tür okulda öğretmen ve öğrenci arasında bilgi akışını sağlayan en önemli unsurdur. Eğitim ve öğretimin iki temel bileşeni vardır. Bunlardan birincisi öğretmen diğeri ise öğrencidir. Bu ikili arasında köprü vazifesi gören üçüncü bileşen ise ders kitaplarıdır. Öğretimi sağlayan şüphesiz bu üç bileşen değildir. Bu unsurların yanı sıra yardımcı unsurlar da öğretimin önemli unsurlarıdır. Okulun fiziki şartları, imkânları, bulunduğu çevre; öğretimin modeli gibi yardımcı unsurları göz ardı etmemek gerekir. Bu unsurlar içerisinde ders kitaplarına ayrı bir parantez açmak gerekmektedir. Çünkü ders kitaplarına yüklenen misyon; öğrenme ve öğretme sürecinde öğrenciye eğitim ve öğretimin temel unsurlarını kavratmaktır. Öğretmen için süreçte faydalanacağı temel kaynaktır. Tabi burada ders kitaplarının öğretmenin görevini üstlenmesi söz konusu değildir. Sadece öğrenci çalışmalarında bir yol gösterici konumunu üstlenmesidir. Çünkü öğretim süreci boyunca öğrenmen ve öğrenci sadece belirli saatlerde bir arada olmaktadır ve öğretmenin sürekli öğrencinin yanında bulunma olanağı yoktur. İşte bu
boşlukta ders kitapları devreye girer ve öğretmenin bıraktığı boşluğu doldurmaya çalışmaktadır.
Ders kitapları, öğretmen tarafında ise dersin verildiği sınıf için planlanmış ve programlaştırılmış dersin içeriğini aşamalı olarak vermek, kazanımları sırasıyla düzenli olarak vermek ve öğretimin eksiksiz bir şekilde devamını sağlayan en önemli araç olarak görülmektedir. Bu açıdan ders kitapları özellikle mesleğinin başında olan deneyimsiz öğretmen için büyük bir önem arz etmekte ve yol gösterici olmaktadır. (Altun ve Barkan, 2004). Ülkemizde 2005- 2006 eğitim öğretim yılından başlamak üzere yeni eğitim öğretim programı uygulanmaya başlanmış ve ders kitapları da kapsamda yenilenmiştir. Ders kitapları yeni sistem olan yapılandırmacı eğitim ve öğretim anlayışı ile artık eğitim ve öğretimde hedefe giden yolda bir yol gösterici görevini üstlenmiştir. Özellikle 2012- 2013 eğitim öğretim yılı itibariyle 4+4+4 sistemi uygulanmaya başlanmış ve beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitapları da bu kapsamda branş öğretmenlerinim okutacağı şekilde düzenlenmiştir. Beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabının içeriği de bu bağlamda yeniden düzenlenmiştir. Ders kitaplarında yer alan etkinlikler belirlenen bir plan ve program çerçevesinde uygulanmaya başlanmış ve bu şekilde öğretimin yapılması sağlanmıştır. Özellikle 2005- 2006 eğitim öğretim sistemiyle ders kitapları daha çok etkinlik şeklinde sunulmaktadır. Artık bilgiyi açık bir şekilde vermek yerine; bilgiye giden yolda öğrencinin etkinlik temelli olmasına dikkat edilmektedir. Konular verilirken bir kişi veya bir grup verilmekte bunların yaptığı çalışmalar konularla ilişkilendirerek öğrenci konuya dâhil edilmeye çalışılmaktadır. Bu sayede okutulan ders öğrencide bir yaşantı haline getirilerek konular bir yaşanmışlık oluşturmaktadır. Artık ders kitapları kuru bilgi olmak yerine yaşantısal bilgi haline dönüştürülmüştür ( Taş, 2007). Edgar DALE, yaşantı konisinde öğrenmeye katılan duyu organ sayısı ne kadar fazla ise öğretim o kadar etkili olur. En iyi öğrenme ise yaşantısal öğrenmedir. Yaşantısal öğrenme bireyin yapıp yaşadıkları olduğu için en kalıcı öğrenme olacaktır şeklinde vermiştir. Günümüzdeki ders kitapları yaşantısal öğrenme üzerinden hareket ederek öğrenmeyi bireyin yapıp yaşadıkları şeklinde vermeye çalışmaktadır.
2.3. Ders Kitaplarının Kullanımı ve Eğitimdeki Önemi
Ülkemizi çağdaş uygarlık düzeyine yaraşır bir ülke haline getirmede en önemli rol eğitim öğretim kurumlarına düşmektedir. Eğitim ve öğretim kurumlarında temel basamak ilköğretimdir. İlköğretim eğitimin temel basamağı olduğu için en önemli basamak olarak görülmektedir. İlköğretim, bireyin yakın ve uzak çevresine karşı duyarlı bir vatandaş olmasında, çevresinde meydana gelen olayları analiz edebilmesinde büyük katkılar sunmaktadır. Çünkü ilköğretimde kazanılacak temel bilgi ve beceriler üst eğitim kurumları için temel oluşturmaktadır. Yine ilköğretimde edinilen bilgi ve beceriler bireyin hayatında da kolaylık sağlamaktadır (Gürkan ve Gökçe, 1999). Eğitim programlarında arzu edinilen davranışları kazanmanın yolu eğitim öğretim programlarının amaca bir şekilde uygulanmasına bağlıdır. Eğitim öğretim sürecinde arzu edinilen davranışları kazandırmak için birçok araç, gereç, yöntem, kaynak kullanılmaktadır. Arzu edinilen davranışları kazanmada eğitim ve öğretimin en önemli materyali ise ders kitaplarıdır. Eğitim öğretimin her aşamasında ders kitaplarından faydanılmaktadır. Eğitimin planlamasından başlamak üzere, eğitim durumlarında, kazanımlarda, ölçme ve değerlendirme sürecinde ders kitaplarından faydanılmaktadır. Bu da ders kitaplarının eğitim ve öğretimin vazgeçilmezi olduğunu ortaya koymaktadır. Ders kitapları; sınıfta öğretmenden sonra en çok başvurulan kaynaktır (Alkan, 1995). Sınıfta en çok başvurulan kaynak öğretmenken sınıf dışındaki ortamlarda öğrencilerin en çok başvurdukları kaynak ders kitaplarıdır. Ders kitapları, öğrenme yaşantılarını gerçekleştirmek için temel bir kaynaktır (Şahin, Yıldırım, 1999).
Okullarda eğitim programlarının uygulanabilmesinde en önemli görev ders kitaplarına aittir. Ders kitapları öğretimin nasıl olması gerektiği konusunda da öğretmenlere yol gösterir. Öğretmen ne kadar donanımlı olursa olsun ders kitaplarına ihtiyaç duymaktadır. Çünkü öğretmen derse okutması gereken bazı yerleri veya önemli noktaları bazen gözden kaçırabilmektedir. İlla ki önünde uyması gereken bir plan ve istifade etmesi gereken bir ders kitabı olması gerekir (Kayabaşı, 2001). Yapılan sonucunda ders kitaplarının ülkemizde en önemli kaynağı olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştır (Tertemiz, 2001). Türkiye‟ de günümüz şartlarında eğitim ve öğretim çoğunlukla sınıf ortamında yapılmaktadır. Yeterli müze eğitimi, gezi gözlem
yoluyla eğitim ve öğretim faaliyetleri çeşitli sebeplerle yapılamadığı için sınıfta ders okutma zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bu zorunluluğun sonucu olarak da dersler sınıf ortamında okutulmaktadır. Sınıf ortamında başvurulacak en temel kaynak, materyal ders kitaplarıdır (Kayabaşı, 2001).
Türkiye‟ de yapılan araştırmalar göre ilköğretim öğrencilerinin ödevlerini yaparken en çok yararlandıkları kaynak ders kitabıdır ( Yılmaz, 2009). Bunu sırasıyla internet, yardımcı ders kitapları, eğitim CD‟ leri ve ansiklopediler takip etmektedir. Günümüz şartlarında bilgisayar çağında yaşadığımızı ve teknolojinin baş döndürücü bir hızla ilerlediği düşünülürse; ders kitaplarının önemini kaybetmesi beklenirdi. Fakat tüm bunlara rağmen ders kitapları eğitimin vazgeçilmezi olduğu özelliği günümüzde de korumaktadır (Ercan, 2008). Ders kitapları, öğrencilerin doğrudan; toplumun ise dolaylı olarak bilimsel ve kültürel düzeyini yükseltir. Türkiye‟yi çağdaş uygarlık düzeyine ulaştırmada önemli bir görev eğitim ve öğretimindir. Eğitim ve öğretimin vazgeçilmezi ise ders kitaplarıdır ( Alkan, 1999). Günümüz teknolojisinde öğrenciler bilgiye çok çabuk ulaşabilmektedir. Bu teknolojik gelişmelerde bile ders kitapları hala önemini korumaktadır. Özellikle sosyal bilgiler dersleri bilgi ağırlıklı dersler olduğu için öğrencileri araştırma yapmaya sevk eder. Günümüz bilim ve teknolojisinde bile öğrenciler araştırma yaparken ilk başvurdukları kaynak ders kitaplarıdır.
2.4. Milli Eğitim Bakanlığına Ait Ders Kitabının Nitelikleri
İlköğretim, öğrencilere okuma alışkanlığını kazandırmayı ve okuma alışkanlığını kazandırırken okumayı sevme davranışını kazandırmayı amaçlamıştır. Okumaya alışkanlığını kazandırıldığı dönem ilköğretim dönemidir. Okula yeni başlayan öğrenciler yepyeni bir dünya ile karşılaşırlar. Bu dünya, eğitim ve öğretim dünyası olan okullardır. Dolayısıyla öğrencilerin yabancı oldukları bu dünyayı benimsemeleri için sevmeleri temel şarttır. Öğrenciler okula başladıklarında karşılarında eğitim aracı olarak kitapları görmektedirler. Bundan dolayı o kitapların büyük bir özveriyle hazırlanması gerekir. Çocuklar için kitaplar hazırlanırken basılacak ve yazılacak kitapların öğrenciye hitap edebilmesine özen gösterilmelidir (Tertemiz, 2004). Ders kitapları, öğretimin içeriğini planlı ve düzenli bir şekilde inceleyip açıklayan, içeriği öğrenciye aktarmayı amaçlayan en önemli kaynaktır.
Ders kitapları öğrenciler için kitabi bir dünya olmaktan ziyade gerçek bir dünyanın kapılarını açmaktadır. Ders kitaplarında verilen beceriler, kazandırılmaya çalışılan davranışlar tamamen gerçek dünyanın eseridir. Çünkü eğitimin amacı öğrencileri hayata hazırlamak olmaktır. Günümüzde eğitim hayata hazırlamaktan ziyade hayatın kendisi olma görevini üstlenmektedir.
Ülkemizde öğretmen yetiştiren fakültelerde ders kitap incelemesi adı altında üç kredilik bir ders okutulmaktadır. Aslında bu dersin amacı, öğretmen adaylarına ders kitabının sahip olması gereken özellikleri kazandırmaktır. Öğretmen adaylarının okullarda okutulan ders kitaplarını inceleyerek ders kitaplarını analiz etmelerini sağlayarak eksiklikleri tespit etmeleri beklenir. Çünkü öğretmen adaylarının eğitim ve öğretimde kullanacakları temel kaynak; ders kitaplarıdır. Aslında bu dersin eğitim fakültelerinde okutulması ders kitaplarının eğitimin temel materyali olduğunu göstermektedir. Öğretimde öğretmen ve ders kitabının etkisi oldukça büyüktür. Bir öğrencinin derste başarılı olabilmesi için ders kitabını ya da ders öğretmenini sevmesi gerekir. Eğer öğrenci her ikisini de sevmiyorsa öğrencinin bu dersten başarılı olması oldukça zor olmaktadır. Bir öğrenci eğer hem ders kitabını hem de ders öğretmenini seviyorsa öğrencinin o dersten başarılı olma ihtimali oldukça yüksek görülmektedir. Bir öğrenci, ders öğretmenini sevmiyor; ders kitabını seviyorsa öğrenci büyük ihtimal ile o dersten başarılı olur. Bu konuda öğretmenin öğrenci tarafından sevilmesi gerekir. Fakat bazı öğrenciler ders öğretmenini bir türlü sevememektedir. O halde olmazsa olmaz öğrencinin ders kitabını sevmesidir. Öğrenci ders öğretmenini sevmiyor olabilir, ders kitabını severse o dersten başarılı olabilmektedir. Durum böyleyken öğrencinin ders kitabını sevmesi için ders kitabının; dikkat çekici olması, içeriğin sıkıcı olmaması, öğrencinin ders kitabını benimsemesi gerekir.
Bir ders kitabında olması gereken bazı özellikler vardır. Öncelikle ders kitabının öğretim programına göre planlanmış ve içeriğin bu şekilde düzenlenmesi gerekir. İçerikteki konuların birbiriyle bağlantılı olması ve sarmal öğrenmeyi gerçekleştirilecek şekilde olması gerekir. Birbiriyle bağlantılı olarak işlenmeyen konuların öğrenci tarafından kavranması oldukça güçtür. Özellikle sosyal bilgiler dersinde işlenecek konuların bir düzen içinde ve birbiriyle bağlantılı olması
gerekmektedir. Çünkü ezber öğrenmeye en açık derslerin başında sosyal bilgiler dersi gelmektedir. Öğrenci içerikteki tarih konularını öğrenmek yerine, konuları ezberlemeye çalışır. Bu da sosyal bilgiler dersini sıkıcı hale getirir. Bu ezber metodunu önlemenin en iyi yolu konuların birbiriyle ve günlük hayat ile bağlantı kurularak verilmesidir. Bu sağlandığı takdirde ezber metodunun büyük oranda önlenmesi sağlanacaktır (Kılıç ve diğerleri, 2001). Ders kitabında olması gereken bir diğer unsur; ders kitabının birer öğretim materyali olarak kullanılmasıdır. Yapılan araştırmalara göre, ülkemizde bazı öğretmenler ders kitabından bağımsız olarak konuları işlemektedir. Bu oldukça yanlış bir tutum olarak görülmektedir. Çünkü ders kitabı öğrencilere ve öğretmene kılavuzluk yapmaktadır. Fakat ders kitabındaki kazanımlardan ve ders kitabından bihaber olan bir öğretmenin o dersten başarı sağlaması oldukça güçtür. Öğretmenler, ders kitabının yetersiz kaldığı durumlarda farklı bir kaynak kitaptan yararlanabilir. Ya da ders kitabındaki konunun yetersiz kaldığını fark ederse konuyu kendi bilgileriyle genişletebilir. Fakat ana kaynak ve materyal ders kitabı olmalıdır ( Taş, 2007). Ders kitaplarında olması gereken bir diğer unsur ise; ders kitabının ödev verme kolaylığı sağlaması ve ders kitabının kullanımının rahat olması gerekir. Ders kitabının kullanıcısı öğrencidir. Dolayısıyla ders kitabının sağlam, rahat kullanılmasına olanak sağlaması gerekmektedir. Öğrenci kitabı eline aldığı zaman onu rahat kullanmak ister. Ders kitaplarının ödev konusunda kolaylık vermesi gerekir. Bütün konular okul ortamında işletilemediği için ve konuların pekiştirilmesi için öğretmenler ödev metodunu uygulamaktadır. Ödev verildiği zaman; verilen ödev konusunda ders kitabının kolaylık sağlaması beklenir. Özellikle öğrenci çalışma kitaplarında yer alan etkinliklerin öğrenci seviyesine uygun olması gerekir. Kimi zaman ders kitaplarında yer verilen etkinliklerin öğrencilerin ders kitabında öğrendiği konularla ilgili olmamaktadır. Yapılan araştırmalara göre; öğrenci çalışma kitaplarında yer alan etkinliklerin öğrencileri farklı bir kaynak aramalarına ve çoğunlukla internet kullanmalarına sebep olmaktadır. Oysa ders kitapları ve öğrenci çalışma kitapları ödev konusunda öğrencilere yardımcı olması gerekmektedir. Ders kitapları hazırlanırken öğretim programına uygun olması, teknik, tasarım ve görsel düzenin yerli yerinde, konu ile ilgili olması, fiziksel yapısının etkileyici bir albenisinin olması, içerik ve kazanımlarının öğrenci seviyesine uygun olması, dil ve anlatımın anlaşılır olması
gerekir. Bir ders kitabında, ilk göze hitap eden görsel düzen ve kitabın tasarımıdır. Kitap ne kadar donanımlı olursa olsun eğer görsel düzen ve tasarım göze hitap etmiyorsa; o kitap amacına hizmet etme olasılığı zorlaşmaktadır. Onun için ders kitabının albenisinin olması, kullanılan kâğıdın kaliteli olması gerekir. 5. sınıf öğrencisi özellikle görselliğe büyük ihtiyaç duyar. Çünkü bu dönem öğrencisi öğrendiği konuyu somutlaştırma gereği duyar. İşte tam da bu sırada ders kitabındaki görselliğin devreye girmesi gerekir. İlköğretim 1. sınıfta daha okuma öğrenmemiş öğrencilerin eline hikâye kitabı verildiği zaman, o çocuk okuma bilmediği halde; o kitaptaki görsel unsurlardan yola çıkarak konuyu tahmin etmeye çalışarak yorumlar. Çoğu zamanda konuyu doğru yorumlar. Diğer bir unsur ise ders kitabındaki verilerin öğrencileri sıkmayacak ve yormayacak bir içeriğe sahip olması gerekir. Özellikle 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan en önemli unsurlardan biri de konular sıkıcı olmaması ve uzun uzadıya olmaması gerekir. Çünkü konular uzadıkça öğrencilerin dikkati dağılmaktadır.
Öğrenciler, günlük hayatta kullandıkları dille yazılmış kitaplardan daha çok hoşlanır. Çünkü öğrenci, kitapta kendisinden bir şey olduğunu hisseder. Kitapta kullanılan dil öğrenciyi kitaba ya bağlar ya da öğrencileri kitaptan uzaklaştırır. Öğrencinin çevresinde kullanmadığı, anlamadığı bir dil kullanılırsa öğrenci o kitaptan çok çabuk sıkılır ve o kitaptan uzaklaşmak ister. Ders kitapları, üniteye başlamadan önce öğrencinin dikkatini çekebilme özelliğine sahip olmalıdır. Öğrenci kitabı eline aldığı ilk andan itibaren kitabın öğrenci açısından bir çekiciliği olmalıdır. Yapılan bir araştırmaya göre; berber salonuna bir renkli bir de herhangi bir çekiciliği olmayan iki kitap yan yana konulur. Berber salonuna gelen müşterilerin % 96‟ sı ilk olarak renkli kitabı eline alıp incelemiştir.
Ders kitapları, ünite sürecinde öğrenci isteklerini canlı tutabilme özelliğine sahip olmalıdır. Çünkü öğrenci dikkatleri belli bir süre sonra dağılmaya başlar. Özellikle 5. sınıf öğrencisinin dikkati ilk beş dakikadan sonra dağılmaya başlar. Burada devreye ders kitabı ve öğretmen girmelidir. Öğrencilere yaşantılar sunabilen ve yaşantıları pekiştiren bir ders kitabının öğrenci açısından öğrenilme oranı daha yüksektir. Ünite sonlarına gelindiği zaman ise ders kitabının ölçme ve değerlendirme özelliği devreye girmektedir. Ünite sonralarında kullanılan ölçme değerlendirme
yönünden farklı öğrenme alanlarını ölçebilecek sorular sorulmalıdır. Özellikle beşinci sınıf öğrencisi eğlenerek öğrenmeyi daha çok sevmektedir. Bu yüzden eğlenceli ölçme ve değerlendirme soruları sorulmalıdır. Ölçme ve değerlendirme işlemi yapıldıktan sonra kazanılan davranışlar pekiştirilmelidir. Kazanılamayan veya eksik kalan öğrenmeler için tekrar yapılarak bu davranışlar kazandırılmalıdır. Bu tekrar sırasında ise en önemli görev ders kitaplarına düşmektedir. Çünkü ünitenin baştan tekrar edilme olanağı mümkün değildir. Ders kitaplarında, ünite sonlarında kullanılacak olan ünite özeti bu görevi yerine getirecektir. Ders kitapları ünite sonlarında kontrolü sağlamak ve öğrenilenlerin pekiştirilmesini sağlamak amacıyla öğrencinin araştırma yapmasına ve öğrenenin kendi kendine belli sonuçlara ulaşması olanağı verir (Kaptan, 1999).
2.4.1. Ders Kitabının Biçimsel Özellikleri
Ders kitapları, bir tüketim ürünüdür. İnsanlar kitapları; okumak, eğlenmek, boş zamanlarını geçirmek gibi farklı amaçlarla okurlar. Ders kitapları da aslında bunlardan pek farklı değildir. Çünkü ders kitaplarının da amacı eğlenerek öğrenmeyi amaçlamaktadır. Sıkıcı bir şekilde öğrenmeyi amaçlayan bir ders kitabının öğrenmeyi ne kadar gerçekleştireceği şüphelidir. Çünkü öğrencilere eğlenerek öğrenme daha cazip gelmektedir. Eğlenerek öğrenmeyi gerçekleştirmenin en önemli unsurlardan birisi de ders kitaplarının biçimsel yönden öğrenciye hitap edebilmesidir. Günümüzde kitapların dışsal görünüşü; ilk izlenim etkisi için oldukça önemli bir yer tutar. Bir ürünü alacak olan bir kişi için ürünün dış görünüşü oldukça önemlidir. Alıcı konumundaki kişi ilk olarak ürünün dış görünüşünden etkilenir. Aslında ders kitapları içinde durum bundan farklı değildir. Çünkü ders kitaplarının dış görünüşü öğrenciler için büyük önem teşkil eder. „‟Yapılan araştırmalara göre ülkemizde kitap okuma alışkanlığı yetersiz bir düzeydedir. Hal böyleyken ders kitaplarının dış görünüşünün dikkat çekici olup öğrenciyi kendisine çekmesi gerekecektir. Kitabın dış görünüşünden etkilenen öğrenci kitaba karşı olumlu tutumlar geliştirecektir (Kurulgan,2006, 231).‟‟
Beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabının biçimsel özelliklerinin hazırlanması çok önemlidir. Çünkü bu dönemdeki öğrenciler, somut işlemler döneminde olduğu için ders kitabının dikkat çekici ve etkileyici olması gerekir. Bunu sağlamanın yolu
da yazı puntosunun gözü yormaması, sayfa düzeninin çok yoğun olmaması gerekir. Ayrıca görsellerin kaliteli olması, renklerin canlı olması, karikatürlerin etkileyici olması, fotoğraf çözünürlüklerinin kaliteli olması gerekir. Bu koşullar sağlandığı takdirde ders kitaplarının biçimsel özellikleri öğrenci tarafından etkileyici olacaktır. 2.4.2. Ders Kitabının Ġçerik Bölümünün Özellikleri
Günlük hayatta hangi alanda olursa olsun yapılan bir işin içerik kısmının sağlam temeller üzerine oturtulması gerekir. Ders kitaplarında da durum böyledir. Ders kitapları, bir amaca hizmet etmeli ve öğretim programları ön plana çıkarmalıdır. Ders kitaplarının bir amacı vardır. Amacı, öğretim programını öğrenciye en iyi şekilde kazandırmaktır. İçeriği yetersiz olan bir ders kitabının öğrenciye faydalı olamayacağı aşikârdır. Bunun için ders kitaplarının öğrencilere hitap etmesi ve öğrencinin hayatında yer bulması gerekir. Eğitimde hayatilik ilkesi ders kitaplarında maksimum düzeyde yer edinmelidir. Ders kitapları, hayatilik ilkesi temeli üzerine oturtulmalıdır. Ders kitapları, öğrencilere kazandırılmak istenen verileri aktarmada bir araçtır. Amaca ulaşmak için aracın sorunsuz olması ve amaca hizmet etmesi gerekir. Bu açıdan bakıldığı zaman öğretim programının en önemli amacı ders kitapları olduğuna göre ders kitaplarının içerik bölümünün en iyi şekilde hazırlanması gerekir (Özkan, 2001).
Milli Eğitim Bakanlığı, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı (AR-GE), ders kitaplarının hazırlanması evresinde şu ana ilkelerin göz önünü alınması gerektiğini söylemiştir: Yakından uzağa, somuttan soyuta, kolaydan zora, basitten karmaşığa, bütünden parçaya ve genellemelere doğru giden bir yol izlenmesi gerektiğini belirtmiştir (Kayabaşı, 2004). Bir ders kitabının içerik bölümünde göz önüne alınacak en önemli unsurlardan biri; yakından uzağa ilkesidir. Çünkü ders kitabı, öncelikle öğrencilerin yakın çevresindeki durumları öğrencilere bildirmelidir. Konular ile ilgili örnekler verildiği zaman öğrencilerin yakın çevresinde veriler göz önünde tutulmalıdır. Yine aynı şekilde ders kitapları, öncelikle somuttan soyuta ilkesini göz önünde bulundurmalıdır. Öncelikle somut verilerden yola çıkılarak soyuta ulaşılmalıdır. Özellikle İlköğretim beşinci sınıf sosyal bilgiler ders kitapları da buna muhakkak riayet etmelidir. Çünkü bu dönemde bulunan öğrenciler 10-11 yaş aralığında oldukları için soyut verileri anlayamazlar. Konuların mümkün olduğunca
