KÖK Tt1RKÇE KAYNAKLARDA GEÇEN BAYIRKULAR
Yrd. Doç. Dr. S. GÖMEÇ
Çin kaynaklarında Tölöslerin bir boyu olarak geçen Bayırkuları,
Tokuz Oguz federasyonu içerisinde de görmek mümkün olup Kök
Türklerin
doğusunda,
Oğuzların
kuzeyinde
yaşıyorlardıı.
Çince
Pa-ye-ku
2şeklinde transkripsiyon edilmiş olan Bayırku adı, Tibetçe
metinlerde
Bayarbgo ve Bayarkaraı
biçiminde geçmektedir.
Bayırkular, Ç'u-Io Kagan zamanında Altı Bag Bodun'u meydana
getirmişler; 627 yılında İl Kagan'ın idaresi sırasında, Sır Tarduşlarla
beraber isyan etmişlerdir. Bu sıradaki olaylar Kök Türklere bağlı
boy-larınbirer birer ayrılmalarına sebep oldu. Sır Tarduşların İrkin
unva-nını taşıyan Inanç'larının yanına giderek ona bağlandılar. Inanç
Ötü-ken'de otağını kurar~k, Altı Bag Bodun'u da yanına aldı. 629 senesinde
de Altı Bag Bodun Çin'e tabi olmaya gitti
4•Bu tarihten sonra zaten
630 tarihinde, Kök Türkler bir inklraz devresine girdiler.
Ancak, Kök Türkler muhtemelen 709 larda. Bayırkuları tekrar
itaata almışlardır; Anta kisre Yir Bayırku Ulug İrkin yagı
bolh.
Anı
(1) M.J. Degignes, Hunların, Türklerin, Mo~olların ve daha sair Garbi Tatarların Ta. rih.i Umumisi, C. 3, İstanbul 1924, s. 15; E. Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue [Turcs) Occidentaux, Paris 1903, s. 89; W. Eberhard, Çin'in Şimal Komşu-lan, çev. N. U1ugtu~, Ankara 1942, s. 60, 154; M.T. Liu, Die Chinesischen Nach-richten zur Geschichte der Ost-Türken (ru-Küe), C. 2, Wiesbaden 19511,s. 189; V. Thomscn, "Dr. M.A. Steiıı's Manuscripts in Turkish Runic SCript from Miran and Tun-huang", Journal of the Royal Asiatil." Society, London 1912, s. 189. (2) Eberhard, a.g.e .• s. 6; J.R. Hamilton. Les Ouighours. A L'Epoque des Cinq
Dynas-ties. Paris 1955, s. 2; Liu. a.g.e .• C. 1. s. 127.
(3) ,l. Bacot, "Reconna.isar.ce en Haute Asie Septentrionale par CiQQ Envoyes Ouigours au VlII e Siecle", Journal Asiatique. Tom. CCXLlV, Paris 1956, s. 143; H.W. Ba. iley, "A Khotanese Text Concerning the Turks in Kantsou", Asia Major, Vol. 1. London 1949, s. 29; H.W. Bailey. "The Sıaal Holstein Miscellany", Asia Major. Vol. 2. London 1951-52. s. 22.
(d) H.N. Orkun. Türk Tarihi, C. 1. Ankara 1946. s. 106-107; Liu. a.g.e., s. 141-142; S. lulien. "Documents sur les Tou-Kiue (Turcs)". Journal Asiati',ue. Tom. 4. Pa-ris 1864. s. 222-227; J.T. Chang. T'ang Devrindeki Dogu Göktürkleri Hakkında Yeni Belgeler, Doktora Tezi, Taipei 1968, s. 49-59.
2
SAADETTİN GÖMEÇyanyıp Tiirgi Yarıun KölSte bozdiımız6. Bayırkul~ın
710 tarihinden
önce itaata alındıkları, yukarıdaki cümlelerden sonra gelen satırlardan
da anlaşılmaktadır: Köl Tigin altı,.otuz yaşlD2a Kırkız tapa süledimiz.
Süngüg.batmıı karıg söküpen Kögmen Yışıg toga yorıp Kırgız
bodu-nıg oda basdmılZ. Kaganm birle Songa Yışda siingiişclümiz.Köl
Ti-gin Bayırkunmg ak adgırıg binip oplayu tegdi.Bir
erlg okun uitı.
İki erig H' aşurı sançdL OL tetdükde Bayırkonmı .ak adgırıg 'udlıkın
sıyu urt1
7•Bu satırlardan da anlaşılacağı üzere, Köl Tigin'in bu savrş,.
larda bindiği atlar hep, da:ha önce itaata aldığı beylerin atlarıdır.
Ne-dense bu husus şimdiye kadar hep gözden kaçmıştır.
716 senesinde Bayırkular, Kök Türklere karşı bir kez daha isyan
ettiler, Kapgan Kagan'ın son seferi Togla Nehrı kıyısındaki
Bayırkula-ra karşı olmuştur. Fakat, o Ötüken'e geri dönerken gerekli emni)et
tedbirlerini almadığından dolayı, yolda bir BayırKu askeri tarafından
öldiirü1dü
8,Kapgan kagan'ın öldürülmesi hadise'si ile adları yayılan
Bayırkular Uygurlar döneminde de önemlerini korumuşlardır.
'Bayırkular, Uygurlar çağında dokuz aileden müteşekkil olup,
Çabış Sengün adlı bir komutanın idaresinde bulunuyorlardı:' Buyrukı
Çablş şengtio, bodUDıTokuz Bayırku•••
9•(5) Türgi Yargun Körün nerede olduAu şimdiye kadar tam olarak öArcnilemcmişlir, fakat Togla'nın kuzeybatısında küçük bir gölolsa gerek.
(6) Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, DoAu tarafı, 34: -o"da" Soııra Yi; Bayırkııların
ııug
Jr-kin'i düşman oldu. Onu dağıııp Türei Yarguıı Köl'ü"de bozduk.(7) Bakınız, Köl Tigin Yazııı. DoAu tarafı, 34-36: Köl Tigiıı yirmi alıı yaşındaykeli
Kır-kızlara doğru ordu sevkettik. Mızrak baıımı karı söküp, Kögmen YıŞ'1 aşarak. yürü-yüp Kırkız ha/lcını uykuda baslık. K01!on'1ile Songa Yilda ,fOVQfıtk.Köl Tigin Bay,,-ku:nun ak aygırına binip hızla hürum etti. Bir eri ok il- vurdil, iki eri takip ederek mız-rakıadı. Bı: hürumdu Bayır/cıı'ııun tok avgırınm u.viuğuııu kırarak vurdular.
(8) W. Eberhard.
<
in Tarihi, 2. baskı, Ankara 19117s. 210.: L.N. Gumilyev, Drcvniye Tyurki, Moskova 1967, s. 450; Liu. a.g.e., s.•. 58-259; R, Ginud. L'Empire des Turcs Cele'ites. Paris 1%0, s. 52; E.H. Parkcr, "Inseription de L'Orkhon", Journal of the China Branc of the Royal Asiatic Society. vol. 31 fl8%-97). Shanghai. s. 12; Chang, a.g.t., s. '170-171.(9) Bakınız, Taryat Terhin Yazılı. Kuzey tarafı. 4: Bakanı Çabış Se"gün. ha/kı Toku::
Bayırku... .
Bu Yazıt için bakınız. S.G. Klyaştornıy. MTerhinskaya Nadpis", Sovyetskaya Tyur. kologiya. No 3, Bakü 1980.,s. 82-95; S.G. Klyaştomıy, "The Terkbin lnscription", Acta Orientalia, Tom. 36; Budapest 1982.s. 335-349; T. Tekin, "Kuzey MoAolis-tan'da Yeni Bir llygur Anıu", Belleteıı. C. 49, Ankara 1982. s. 795-825.
KÖK TÜRKÇEKAYNAKLARDA GEÇEN BAYIRKULAR
3
Bayırku adını en son, 10. yüzyılın ilk yarısına ait olduAunu
sandı-Aımız Miran Metinlerinde görüyoruzıo. 'Buradan çıkan neticeye göre,
Bayırkular 10. yüzyılda da Uygurlara tabidirler.Bu görüşümüzü
Ho-tan'da bulunan Tibetçe metinler de desteklemektedir.
10. yüzyılda
Kansu'da Bayırku1arbulunuyordu
ve Uygur tahtında etkili bir rol~
sahiptiler
ı1.-(10) Bakınız, Miran Metinleri. A YQzü. J 5. satır.
Bu yazmayı A.Stein.
