Laurent Mignon
•
Tiirk�e Yahudi Edebiyat,n,n Do{Ju� Sancllar,:
isak Ferera Efendi ve Mir' at Dergisi
UnutuluJ16 Haziran l 954'te La Luz de Tur kiya adh dergide isak Ferera Efendi konusunda yazd1g1 bir makalede Jozef Habib Gerez, Tiirkc;e yazan bu Yahudi §airin yap1tlanm bulmak ic;in oldukc;a zorland1g1m ifade ediyordu: "Ailesiyle temas etmeden evvel uzun miiddet Ferera'nm eserlerini - en eski kiitiip hanelere varmcaya kadar - giinlerce . arad1m. Fakat izine dahi tesadiif
ede-1
medim." Bir buc;uk ytl sonra aym ya-zar, yine La Luz de Turkiya'da, 21 Ey liil 1955 tarihli "Turk Yahudileri Haki ki Vatanda§hklarm1 Tiirkc;e Eser Ver mek Suretiyle Gostermelidirler" adh makalesinde artik Ferera'mn §iir ki taplanm yeni harflere c;evirmeyi dii §iindiigunii ancak onlar1 basmak ic;in gerekli para kaynag1m bulamad1g1m belirtiyordu:
Elimden geldigt kadar bu eski kitapla n yeni yaz1ya c;evirmeyi dii§iindiim. Fakat boyle bir gayreti sarfetmeden once boyle bir c;ah§mamn heba olma mas1 ic;in kitabm bastlmas1 imkanlan m arad1m. Fakat bu i§e yana§acak olam bulamad1m. Maddi tarafm1 da bana yiiklemek isteyenler oldu. Ben, ancak kendi kitaplanm1 bastrrabiliyo rum. Bu i§ ic;irl biiyiik paralara ihti yac; vardrr. Birc;ok zengirllerimizin bu cihete meylederek fe?akarhkta bulun masm1 arzuluyoruz.
Bu baglamda isak Ferera Efen di'nin §iir kitaplanmn bugiine kadar yeni harflere aktar1hp bastlmad1gim
73
belirtmekte fayda var. Yani edebiyatc;1 olarak Ferera hala nisyandan kurtul ID U§ degildir ve bu unutulu§un ne 61-c;iide bir unutturulu§ oldugu yazrm1-zm konulanndandir. Ashna baktlirsa, Ferera'nm hayattayken yayrmlanm1§ §iir kitaplan konusunda da bir belir sizlik sozkonusu. M. Seyfettin Oze ge'nin hazirlad1g1 Eski Ha,jlerle Basil mi§ Turk�e Eserler Katalogu'nda ve Milli Kiitiiphane'nin yapbrd1g1 Eski Ha,jli Tilrk�e Basma Eserler Bibliyog rafyasi (Arap, Ermeni ve Yunan Alfabe leriyle) 1584-1986 adh CD'li kaynak c;ada Ferera'mn iki kitab1 kayithdir: Ebr-i Bahar (istanbul: Asir Matbaas1, 1904) ve A§ina Sesler (istanbul: Ka naat Matbaas1, 1914). Ancak, Avram Galanti'nin Turk Harsi ve Turk Yahudi si ba§hkh k1sa incelemesinde belirtti gine gore 1sak Ferera Efendi'nin Ez hdr-i �ebdb adh bir eseri daha
bastl-a ..
IDI§trr. Nesim Benbanaste Orneklerle Turk Musevi Basimmn Tarih�esi adh c;al1§masmda aym bilgiye yer vermek-tedir. Oysa bu kitabm ba§ka bir yer-de kaydma rastlanmam1§tlr.
Aynca §airin kitaplanyla ilgili bir sorun daha var: Kitaplar1m bastirma ya c;al1§1rken c;e§itli engellerle kar§1-la§IDI§. 17 :;,ubat 1324 (2 Mart 1909) tarihli Mir'dt dergisinde yayrmlad1gi is minden Utanan Yahudiler adh makale sinde, kendisinin de eserlerini yayrm latmakta c;e§itli zorluklarla
kar§tla§tI-Edebiyat ve Ele§tirl
g1m yaz1yor:
Hatmmda kald1gma gore bundan yedi sekiz sene evvel bir mecmu'a-1 eifan-m1 tab'1 ic;in Bab-1 Ali'de bir kitapc;1ya miiraca'at ettirn. Mecmu'ay1 muktedir bir §aire gostermi§, eserin hadd-i za-tmda meziyyeti olmakla beraber, mii-ellifin Musevi 0Imas1 keyfiyeti ale'l-husus Tiirkc;e bir mecmu'a-y1 e§'an k1ymetten dii§iirecegi yolunda beyan-1 miitala'a olunmu§ ... Binaen 'aleyhi bir Ti.irk nam1 altmda ne§rine muva-fakat olunursa tab'1m der-uhde ede-cegi cevab1m ald1m.
Euna kar§l cevab1m bundan ibaret ol-du: "itikadunca bu eserin bir meziyye-ti varsa srrf bir MuseVinin zade-i tab' 0Imas1 itibariyledir. Binaen 'aleyhi eserimin bu §erefli s1fattan te'arri et-mesine kail olamam." Bi'l-tab' kitab1-m1 bastrramadun.5
Bu metin, Turki;e yazan Yahudi bir §airin, yirminci yiizyilm ba§mda, eser-lerini bastirmak konusunda ne tur so-runlarla karstla§abilecegini gosterme-si ai;1smdan onemli bir belgedir. Fere-ra'mn tamkhgmdan yola i;1k1p edebi-yat i;evrelerinin Musevilere bak1§1 ko-nusunda bir takrm i;1kanmlar, hatta genellemeler yapmak sakmcahysa da - Ferera eserlerini yine de birkai; sene sonra kendi ad1 altmda yayimlatmayi ba§ard1 -, Yahudi olmanm o i;evreler-de bir avantaj olmad1g1m ima ediyor en azmdan. Son ytllarda Mario Levi ve Roni Margulies gtbi Yahudi kokenli Turk edebiyati;tlan yap1tlanyla onemli edebiyat odulleri kazanm1§ olduklan halde, edebiyat tarihi;iliginde, ozellikle Tanzimat'tan Cumhuriyet'in kurulu-§Una kadarki donemi inceleyen i;al1§-malarda, Turki;e yazan Yahudi edebi-yati;ilara ve yap1tlanna hemen hemen hii; yer verilmemesi ilgini;tir.6 Alb
i;izil-mesi gereken bir istisna, M. Kayahan Ozgiil'un hazirlad1g1 Aray1~lar Devri
Tiirk ~iiri Antolojisi'dir. 1 Kitabm "Has
Bahi;enin Japon Gulleri" adh bolii-munde Ozgiil, Turki;e yazan ba§ka gayr-i Muslim §airlerin yanmda isak Ferera'nm "Kalb-i ~air" ve "Senin Se-sin" adh §iirlerine de yer vermektedir. Tiirki;e yazan Musluman §airier ait ol-duklan donem veya §iir anlayi§lanna gore bu antolojide smlflandirtlm1§ ol-duklan halde, Musluman olmayan §a-irlere edebiyat tarihinin d1§mda - bpk1 kadm §airlerin durumunda oldugu gi-bi - ayn gi-bir boliimde, yani gi-bir tiir get-toda, yer verilmesi sorunlu bir tutum olsa d_a ve isak Ferera Efendi'nin ad1-nm Isaac Ferera diye yaztlmas1 aynca tarh§llmaya degerse de8. Turkiye
Di-yanet Vakf1 Yayinlan'ndan i;1km1§ olan bu antoloji Turki;e yazan gayr-i Mus-lim edebiyati;tlann varhgim hahrlat-makla kayda cleger bir hizmet geri;ek-le§tirmektedir. O donemin Musevi en-telijensiyas1 arasmda ya§anan dil tar-h§malan ve baz1 aydmlarm Turk-i;e'nin kullantlmasm1 savunmalarmm nedenleri tarihsel ve sosyolojik ai;idan incelenmi§se de, bu geli§melerin edebi yonunun gozard1 edilmi§ olmas1 ara§-bnlmas1 ve sorgulanmas1 gereken bir durumdur. Ancak bu konuya gei;me-den once isak Ferera Efendi'nin
kimli-gi, eserleri ve Avram Naum Efendi (1878-194 7) ile birlikte i;lkard1klan, k1sa omiirlii Turki;e Mir'dt dergtsi uze-rinde duracagiz.
Kevedili§
Osmanh Musevi cemaatmm onde gelen isimlerinden oldugu halde Ya-hudi tarihi ile ilgili temel ba§vuru kay-naklar1 olan Encyclopedia Judaica ve
Jewish Encyclopedia'da ad1 gei;meyen isak Ferera Efendi'nin ya§ammm
yap-Edeblyat ve Ele§llrt
bozunu olmjturmak ba§hca amacumz degilse de , edebiyat alamndaki etkin ligi iizerine odaklamadan once hayati konusunda §U bilgilere yer vermekte fayda vardrr : Babas1 Haskoy Haham1 olan isak Ferera Efendi 1883'te 1stan bul'da dogdu. ilkogrenimini egitim di Ii Tiirki;e olan Haskoy'deki �ule-i Ma arif ile Piri Pa§a'daki Kamondo oku lunda ald1. Sonra Vefa idadisi'nde okudu. Hukuk Mekteb-i Afisini bitir dikten sonra, Paris'e gidip doktorasm1 yapti. Temyiz mahkemesi iiyeligi ve 1stanbul Savctl1g1 gibi bir i;ok gorevde bulundu.9 Ancak zamanla memuri yetten istifa edip avukat olarak 9al1§ mayi tercih ettigi anla§tl1yor. Cumhu riyet kurulduktan sonra avukat ola rak 9al1§ma izni iptal edilen on dokuz Yahudiden biriydi.10 <;:ogu iptalin avu katlann istanbul'un i§gali srrasmdaki tutumundan kaynaklanm1§ olmasma ragmen Ferera'mn durumunda iptal nedeni biiyiik bir ihtimalle daha once onemli bir kamu gorevinde bulunmu§ olmas1drr. Bu iptal kararlanna itiraz etmek ve eksik staj, belge ve smavla n tamamlamak da miimkiin oldugu it;in 1sak Ferera cumhuriyet kurul duktan sonra da avukat olarak 9al1§ maya devam etmi§ olabilir. Evli ve alb i;ocuk babas1 olan 1sak Ferera, 6 Mart 1933 tarihinde 1stanbul'da vefat etti. 11 Edebiyat91 olarak isak Ferera hak kmda yaztlm1§ ender makalelerden bi ri olan Jozef Habib Gerez, "Servet-i Fiinun Devri �airlerinden isak Ferera Efendi" ba§hkh yaz1smda §air!n iislu bunun Servet-i Fiinun doneminde ha kim olan anlayi§a uyduguna ve dilinin "agdaI1" olu§una dikkat i;ekmektedir. 12 Gerez, Ferera ile Tevfik Fikret, Cenap �ehabettin, Faik Ali, Siileyman Nazif,
Hiiseyin Siret, Hiiseyin Suat, Ali Ek rem ve Celfil Sahir gibi Servet-i Fiinun donemi §airleri arasmda bir ili§ki kur makta hakhdir, ancak o doneme bak1-§l fazla indirgemecidir. Recaizade Mahmut Ekrem'in kuramsal olarak ai;tigt 91gtrdan ilerleyen §airlerin edebi dilin sadele§tirilmesine kar§1 91ktiklar1 bir geri;ektir ama dolambai;h dile yap1-lan vurgu donemin §iirini tammlamak it;in yetersizdir. Benzer bir §ekilde, biri;ok ele§tirmenin yaptig1 gibi, istib dat doneminde hakim olan edebiyat anlayt§llll sadece Parnasse etkisinde sei;kinci bir ka91§ §iiri olarak deger lendirmek de yanh§tlr. Elbette II. Ab diilhamit'in bask1c1 yonetimi edebiyat i;mm hareket edebilecegi alam i;ok da raltmi§tl, ama Servet-i Fiinun §airleri, §iiri Nam1k Kemal ve Mehmet Emin'in ortaya koyduklan fikre dayal1 iilkiicii §iir anlayi§1mn gotiirdiigii sanatsal 91kmazdan kurtard1 ve onlarm estetik arayi§1 daha sonra diinya gorii§leri ne olursa olsun her §airin yararlanabildi gi bir takrm imkanlar yaratt1. isak Fe rera Efendi'nin §iirinde bu estetik ara yt§m yans1malan goriiliir. Servet-i Fil. nun §airleri, §iir ve §airlik iizerine dii §iinen bir §iir in§a ettiler, ornegin Fe rera'mn "Kalb-i �air" adh manzume sinden alman §U dizelerde oldugu gi bi:
Bunu kalbimle i'tira.f edeyim Ki hayatrmda 11a.iriyetten Hi,; nasibeda.r olmad1m la.kin 0 huzuza.t-1 sermediyetten
Hisseda.r olmadrm desem bu yalan Kalbime kar111 en biiyuk biihta.n•• �iir konulu istigraklann sonucun da §iir ile diger sanat dallan arasmda ili§kiler kuruldu. Tevfik Fikret ve Ce nap �ehabettin'in hem §air, hem de
Edeblyat ve Ele~tlrl
ressam olmalan bunun onemli bir gostergesidir. isak Ferera ise sese ve miizige ozel bir onem vermi§tir, orne-gin Avram Naum'a adad1g1 "Musiki" adh soneden alman §U dizelerde oldu-gu gibi:
Bir miiferrih ne§at girye medar
Sapyor kalpgah1ma ... bidar 14
Bir rehab hezar nale gibi!. ..
Bu baglamda Servet-i Fiimln §air-lerinin dogaya yeni bir §ekilde baktlk-lanm da vurgulamak gerekiyor. Bilin-digi gibi Recaizade Mahmut Ekrem
Talim-i Edebiyat ( 1879) ve Takdi.r-i El-hdn (1884) adh kuramsal <;al1§mala-nnda §airin amacmm dogada var olan nesnel giizelligi §iirde yeniden in§a et-mek olmas1 gerektigini yazmi§tl. Do-gaya bir nesne gibi bakmak, onun gii-zelligtni takdir etmek ve onu daha bii-yiik bir giiciin yansrmas1 olarak gor-memek Osmanh Turk edebiyatmda yeni bir yakla§rmd1. Ebr-i Bahdr'da bunun kitabm sayfalanna serpi§tiril-mi§ <;i<;ek, bocek ve hayvan resimleri ile yans1ttld1gm1 goriiyoruz. Ekrem'e gore giizelligtn diger bir kaynag1 ka-dmdir ve onun sayesinde klasik Os-manh §iirindeki cinsiyeti belli olma-yan sevgili tipinden hatta yer yer ho-moerotik olan a§k anlayi§mdan uzak-la§tlmt§br. Kadm sevgili olarak Fere-ra'nm §iirlerinde de onemli bir ko-numda:
Anla§llmaz nedir kadm kalbi Sanki bir 11emspare-yi billur ince, nazik, nahif pek 'asabi
Daima giryenak-1 ye's ii fiitur. 15
Belki de en onemlisi Servet-i Fil-nun §airleri, ki§isel duygular1 §iirde i§leyerek Tiirk<;e §iirde daha once go-riilmemi§ bir §ekilde bireye onem ver-mi§lerdir. Ferera'da bunu mesela "Ey-vahlarrm" adh §iirinde gorebiliyoruz:
Bir derd ile sarslld1 biitiin ruh-i gari-bim;
Bir derd! Eminim beni mahv eyleye-cektir.
Makhur kederdir dil-i a.lam nasi-him ... 1•
Ancak Me§rutiyet'in ilamndan son-ra, Ferera'nm bir<;ok edebiyatp gibi daha siyasi dizeler yazd1g1m ve dogal olarak, mesajmm daha kolay anla§tla-bilmesi i<;in istanbul'da konu§ulan Tiirk<;e'ye daha yakm bir §iir dili kul-land1g1m goriiyoruz:
Hakikat i§te be11er hadim-i hakikattir Biitiin bu felsefe-i a§k ve hikmete ragmen
Miihib toplanmz hadim-i hakikattir"
1908 yilmda Me§ru tiyet ilanm1 iz-leyen aylardaki ozgiirliik ortammm dogurdugu imkanlardan yararlana-rak, isak Ferera Efendi, Avram Na-um'la birlikte Mir'dt dergisini <;1karma-ya ba§lad1. Kapak sayfasmda "terakki-yat-1 vataniye ve Musevi muharririn-i Osmaniyesinin tenv'ir-i efkanna ha.-dim edebi, ilmi, siyasi, i<;timai ve ahla-ki Osmanh mecmua" olarak tamttlan iki haftal1k derginin imtiyaz sahibi ve miidiirii Avram Naum idi, ba§yazarla-n ise keba§yazarla-ndisi ve isak Ferera Efeba§yazarla-ndi. l ~ubat 1324 (14 ~ubat 1909) tarihinde <;1kan ilk sayida Naum "Arz-1 meram" adh giri§ yaz1smda "gazetemiz sirf Mu-sevi erbab-1 kaleminin Tiirk<;e yaztl-m1§ asarma bir me§her daha dogrusu cema'at-1 Museviye efrad1 arasmda bu vadideki kabiliyat ve inki§afat-1 miis-tahsala ve miistakbele bir mizan ola-caktir. Hari<;ten, Musevi olmayan bir kalemin eseri kabul edilmeyece[gini]"
18
ilan ediyordu. Bunun iki nedeni var: Dergi, bir yandan Tiirk<;e yaym yap-mak isteyen Yahudi edebiyat<;tlara ya-yin imkan1 sunmak, bir yandan da di-ger "Osmanh karde§ler"e Yahudilerin edebiyat ve dii§iin alanmdaki
iiriinle-Edebtyat ve Ele§tlrl
rini tamtmak istiyordu. Giri.~ yaz1sm-da Tiirki;e'nin giizelligine vurgu yaptl-sa da, bu almtidan Tiirki;e bir dergi p-karmanm sirf bir edebi ve dilsel zevk meselesi olmad1g1 anla§tl1yor. Dergi-nin ba§hca amac1 Yahudilerin Osman-h toplumundaki entegrasyonunu des-teklemek ve buna engel olan iki temel sorunla miicadele etmektir. Bunlann birincisi Osmanh Yahudilerinin biiyiik i;ogunlugunun hakim milletin dili olan Tiirki;e'yi bilmemeleridir. Bilindi-gi Bilindi-gibi ondokuzuncu yiizytlm sonuna dogru Osmanh devletinin smirlannda ya§ayan 300 000 Musevi'den sadece lOOO'i Tiirki;e biliyordu ancak 100
19
OOO'i Fransizca ogrenmi§ti. Osmanh Yahudi toplulugunun dil maceras1 ko-nusunda olduki;a zengin bir literatiir var oldugu it;in bu konuda
duramaya-20
cagiz. Derginin ba§yazarlan t;e§itli yaztlarmda Tiirki;e ogrenmenin one-mini vurguluyorlar.
ikinci sorun ise Tiirkiyeli Yahudile-rin tarihi iizeYahudile-rindeki i;ah§malarda pek sozii edilmeyen bir konudur: Miislii-man yaymctlarm ve dergi editorlerinin Musevilerin eserlerini basmayi reddet-meleri.
Avram Naum da Mir'dt'm ilk sayi-smda yayunlanan "A§iydn ve Muhit ri-sfile-i edebiyeleri muharrirliklerine" adh ai;1k mektubunda sozii gei;en iki derginin editorlerinin kendi §iirlerini Yahudi olduklan it;in yayimlamad1kla-nm vurguluyor:
I ... ] bu iki risiUede eserlerimizin neden kabul ve derc edilmedikle-rinin esbab1m taharri ederken ka-bahatumz imzalann "Avram Na-um" veya "isak Ferera" olmasmm ve Musevilerin bu kadar diizgiin ve ma'nidar manzumeler viicuda getirebilmes.inin o iki risale sahib-lerinin camm s1kmasmdan ileri gelmi§ olduguna daha dogrusu
bu kadar emek ve sa'ilerimizin bir hiss-i girye istiskale feda
edildigi-ne insanm hiikmedecegi geliyor. 21
Naum bu yaz1smda ai;1k bir §ekilde eserlerinin yayimlanmama nedenleri arasmda bir tiir Yahudi dii§manhgm-dan sozederken, isak Ferera Efendi ise yukanda ad1 gei;en "isminden uta-nan Yahudiler" adh makalesinde olas1 yayimc1smm ticari endi§elerini vurgu-lar. Ald1gi bilgiye gore "miiellifin
Muse-vi olmas1 keyfiyeti ale'l-husus Tiirki;e bir mecmu'a-y1 e§'an k1ymetten
dii-22
§iir[ecektir]". Arna tabii "k1ymet"le neyin kastedildigi pek ai;1k degil. Ania-mi ne olursa olsun, Osmanh okuru-nun bir Yahudi yazannm Tiirki;e yaz-d1g1 bir kitab1 almaktan i;ekinecegi bu yaz1dan anla§tliyor.
Kar§Ila§tlan bu zorluklar Naum ve Ferera'nm i;1kard1klar1 derginin neden sadece Yahudi edebiyati;Ilarma ai;1k oldugunu daha iyi ai;1khyor. Dergi, Tiirki;e yazan Museviler it;in yayin diinyasmda olmayan bir imkan yarat-makta ve bir tiir edebi getto olyarat-maktan- olmaktan-sa Osmanh edebiyat i;evrelerinin in§a ettikleri gettonun goriinmez duvarlan-m yikduvarlan-maya i;al1§duvarlan-maktadir.
Mir'dt dergisinin iki hitap kitlesi vardir: Tiirki;e bilen Yahudiler ve Ya-hudi olmayan Osmanhlar. Onun it;in dergide Yahudilik konusunda t;e§itli yaztlara rastlamyor, mesela derginin birinci sayismda isak Ferera Efendi Yahudilerin ya§ad1klan iilkelerde ko-layhkla uyum saglad1klanm ve yurtse-ver olduklarm1 vurgulayan "Musevi-lerde kabiliyyet-i temsiliye" adh bir
23
makale yayimhyor. Yine birinci sayi-dan itibaren Anatole Leroy Beauli-eu'niin "Milletler arasmda kavm-i Be-ni israil" adh eseriBe-nin Avram Naum'un
Edeblyat ve Ele§tlrl
yaptig1 Tiirki;e i;evirisi yayimlamyor.24
Mir'dt'1 i;1karanlar, iizerinde daha i;ok i;ahi;;tlm1i;; olan Avram Galanti ve Musa Tekinalp gibi Tiirki;eci ve Tiirki;ii Ya-hudi aydmlan gibi YaYa-hudi toplulugu-nun Osmanh Turk toplumuna enteg-rasyonunu desteklesmii;;lerse de, ede-biyati;1 olarak kari;;tlai;;tiklan sorunlan ai;1k bir dille anlatarak sadece Musevi cemaati;1hgma degil, Osmanh Turk ce-maati;t11gma meydan okumui;;lardu. Bu tutumlannm i;ok kolay affedilme-digini, onlarm eserlerinin hfila Turk edebiyab konusundaki i;al1i;;malardan d1i;;land1gm1 bir de Rlfat Bali'nin aktar-d1g1 i;;u anekdot gosteriyor: Ulus gaze-tesinde yazan Nurettin Artam 13
Ekim 1940 tarihli bir makalesinde Av-ram Naum'un 1900 ytlmda bastlan
Kalb-i ~ikeste adh eserinin dilini elei;;-tirmektedir. Artam'a gore bu kitabm Tiirki;elei;;tirme ak1mma uyarak daha sade bir dille ve Kink Kalp bai;;hg1yla yayimlanmas1 gerekirdi. Ulus yazar1-na gore Naum'un bunu yapmamas1-nm nedeni Yahudilerin cimriligiydi i;iinkii "bir terkipte iii; tane "k" harfi kullanmak tasarrufa uymaz bir 1sraf' olurdu.25 Artam'm alayc1 yaz1s1 1900
yllmda i;;iirde Oztiirki;eciligin ha.la marjinal oldugunu gormezlikten geli-yor ve Naum konusunda olduki;a hak-siz ve ai;;agllay1c1 bir yorum yap1yor.
UnutturulU§
Edebi ai;1dan, yai;;ad1gt donemde Recaizade Mahmut Ekrem i;izgisini iz-lemii;; olmasma, Tiirki;e Yahudi edebi-yatmm onciilerinden olmasma ve top-lumsal ai;1dan, yiikselen Tiirki;iiliigiin ve Tiirki;eciligin Yahudi toplulugunu nastl etkiledigi konusunda ilgtni; ve
onemli bilgiler sunmasma ragmen, yirminci yiizy1lm bai;;mda Osmanh Turk edebiyatmdaki gelii;;meleri irdele-yen tarih · ve elei;;tiri i;al1i;;malarmda isak Ferera'mn admm amlmamas1 iizerinde durulmas1 gereken bir nok-tad1r. Bu i;al1i;;malarm yazarlan, done-min edebiyatmm sadece sanat apsm-dan degil toplumsal apapsm-dan da deger-lendirilmesi gerektigini vurguluyorlar ki bu isak Ferera gibi bir edebiyati;1-nm gormezlikten geliedebiyati;1-nmesini daha da i;;ai;;ubc1 kll1yor. Geri;i bu nisyan isak Ferera veya Avram Naon gtbi Yahudi kalemi;;orlerle smuh kalm1yor. Genel olarak Cumhuriyet oncesi Tiirkiye'de Tiirki;e yaym yapm1i;; gayr-i Muslim yazarlarm hemen hemen hii;birisin-den Cumhuriyet sonras1 yayimlanan edebiyat incelemelerinde soz
edilmi-2•
yor. Oysa arai;;tirmacllarm siyasi go-riii;;leri ne olursa olsun Tanzimat son-ras1 yaztlan Turk edebiyat tarihlerinde sozii edilen edebiyati;tlarm etnik ko-kenleri goz oniinde tutulmam1i;;tu. br-negin, Arap harfleri ile yaztlm1i;; ilk Tiirki;e romanm yazan ~emsettin Sa-rni Arnavuttu. Turk milliyeti;iliginin babalanndan ve gelii;;tirdigi edebi Tiirki;iiliik dogrultusunda eserler ve-ren Ziya Gokalp Kiirttii ve Simgecilige ozgiin bir yorum getiren Ahmet Ha-§im'in anadili Arapi;ayd1. Ancak bu yazarlarm hepsi az i;ok kanonlai;;trrtl-m1i;; ve Turk Edebiyat tarihi onlar1 an-madan yaztlamaz olmui;;tur. Etnik ko-ken bir sei;me unsuru degilse, Tiirki;e eser veren gayr-i Muslim yazarlann edebiyat tarihinden d1i;;lanmas1m na-stl ai;1klayabiliriz?
Edebiyat tarihinin yaztl1i;;1, edebiyat kanonunun olui;;turulmas1 ve ulusal soylemin ini;;as1 arasmda yakm baglar
Edeblyat ve Ele~ttri
vardir. Oyle ki o soyleme bakmadan isak Ferera'mn edebiyat tarihinden si-linmesini ac;1klamak miimkiin degil-dir. Bir ac;iklama bulabilmek ic;in Ulu-sal Kurtulu§ Sava§1 sirasmda ve son-rasmda Ti.irk milletinin nastl tamm-land1gma bakmamiz gerekiyor. Musta-fa Kemal'e gore Ti.irk milleti misak-1 milli smirlan ic;erisinde ya§ayan bii-tiin halklardan olu§muyordu. Hristi-yanlar ve Museviler millete dahil saytl-m1yordu. 27 Bunun sonuc;larmdan bi-ri Tiirkiye ile Yunanistan arasmdaki miibadeledir. Anadolu'daki insanlan ayirdetmek i<;in kullamlan olc;ii t etnik koken degildi, dil de degildi ama din idi. 6Ic;iitiin dine dayal1 olmas1 ulusal edebiyat tarihinin yaztl1§1m da etkile-mi§tir. Nitekim Mustafa Kemal'in Tiirkliik ve millet kavram1 konusun-daki fikirlerini besleyen eserler ara-smda Ti.irk edebiyatmm kanonunun vazgec;ilmez isimlerinden olan, §air Ziya Gokalp ve oykiicii Omer Seyfet-tin'in Tiirkc;iiliik konusundaki ku-ramsal yaztlan da vard1.
Osmanh ve Cumhuriyet Tiirki-ye'sinde Yahudilerin tarihini i§leyen, c;ogu zaman iyi niyetli birc;ok kaynak Musevilerin Tiirkiye'deki varhgmm c;o-gu zaman huzur i<;inde ya§ad1klarma ve istanbul ve izmir gibi §ehirlerin e§i diinyada ender goriilen c;ok kiiltiirlii ortamma dikkat c;eker. Tiirkiye'deki Yahudilerin tarihiyle ilgili c;al1§mala-nyla birc;ok tabuyu yikm1§ olan Rlfat Bali toplumlar arasmdaki ili§kilerin bu kadar huzurlu olmad1gtm goster-mi§tir. Kitapc;tlarda hatta siipermar-ketlerde sattlan Yahudi dii§mam ya-yinlarm c;e§ltliligi ve c;oklugu da anti-semitizmin geni§ bir kitleye hitap etti-gmi kamthyor. Elbette, istanbul gibi
bir §ehrin yiizytllar boyunca geli§en c;ok kiiltiirlii ya.~am1 inkar edecek de-gtliz. Zaten isak Ferera kendisi, "is-minden utanan Yahudiler" adh maka-lesinde buna dikkat c;ekiyordu. Yaz1-smda Musevilerin Osmanh Tiirki-ye'sindeki durumunu Avrupa iilkele-rindeki durumuyla kar§lla§hrarak in-celiyor ve Rusya, Romanya ve Alman-ya'daki durumun aksine, Osmanh Devleti'nde Musevilerin istedikleri meslekleri elde edebilmek ve devlet biirokrasisinde yiikselebilmek ic;in dinlerinden donmeye zorlanmadtldan-m ve bu ho§gorii ortazorlanmadtldan-mzorlanmadtldan-mzorlanmadtldan-m Avrupa'da ender goriildiigiinii soyliiyordu. Top-lumun baz1 kesimleri Musevilere kar§l onyargtlar beslese de, bu onyargtlarm devletin kanunlanna i§lememi§ oldu-guna ve Musevilere tam vatanda§ mu-amelesi yaplld1gma dikkat
c;ekiyor-2s
du. Ancak c;ok kiiltiirliilugun varhgt-m vurgulavarhgt-mak yetersizdir. <;ok kiil-tiirlii ya§amm iiriinlerini - mesela isak Ferera'nm eserlerini - de ya§at-mak gerekiyor ve neden ya§attlmad1k-lan iizerinde durmak gerekiyor. Ben-zer bir §ekifde "Yahudi edebiyah" gibi kavramlarm tarti§lld1g1 yaymlarda ne-den Tiirkiyeli edebiyatc;tlardan soze-dilmedigi de sorgulanmal1. Bu alanda-ki orneklendirmelerin daha c;ok Ame-rikan, Avrupa ve israil edebiyatlann-dan yaptlmas1 "Yahudi Edebiyah"
iize-rine uzmanla§anlarm c;ogunun ha.la Bah merkezciligi ile hesapla§mad1kla-nm gosteriyor. Milliyetc;ilik, irkc;lllk ve dincilik insanbilimleri alanmda nesnel c;ali§malann yapllmasma ne kadar en-gelse, kiiltiirciiliik ve Bah merkezciligi de ayn1 derecede engel te§kil ediyor.
isak Ferera Efendi'nin yaztlar1 ve tutumuyla vurgulad1g1 noktalardan
Edeblyat ve Ele~tlrl
biri, edebiyat alanmda .;.al1§mamn bir takrm prensipler i.;,in miicadele etmek anlamma geldigtdir. Ya§ad1gi donemde .;.ok onemli olan bu ders, bugiin teri-min tiim anlamlanyla edebiyat.;.tlar i.;.in ha.la ge.;,erlidir.
NOTLAR:
1 Jozef Habib Gerez. "'Servet-1 Fiim1n Devrl
:;,a1rlerinden: isak Ferera Efendi"', 6rnekler-le Tilrk Musevi Basmmm Tariht;:esl, ed. Ne-siin Benbanaste, istanbul: Siimbiil Bas1-mevi, 1988: 110.
2 Jozef Habib Gerez, "'Turk Yahudileri Hakiki
Vatanda§liklanm Tiirkge Eser Vermek
Su-retiyle Gostermelidirler", 6rneklerle Tilrk
Musevl Bas1mmn Tariht;:esi, ed. Nesim Ben-banaste, istanbul: Siimbiil Bas1mevi,
1988: 72.
• A:vram Galanti, Tii.rk Hars1 ve Tii.rk Yahudisl,
Istanbul: Fakiilteler Matbaas1, 1953:34.
• Nesiin Benbanaste, Orneklerle Tilrk Musevi
Basmmm Tariht;:esl, istanbul: Siimbiil
Ba-s1mevi, 1988: 284.
5 isak Ferera Efendi, "'isminden Utanan
Yahu-diler"', Mir'dt, 2, 17 :;,ubat 1324, 22.
0 internette Yahoo'nun Ladlnokomunita adh
haberle§me grubunda istanbi.J.llu Nairn Avigdor Giileryiiz'iin 28 Agustos tarihli bir mesajmda Oguz Karakartal'm isak Ferera ve Avram Naum hakkmda bir kitap hazirla-d1gim ve bu kitabm Eren Yaymlan tarafm-dan 15 Eyliil tarihinde yayimlanacag1m ya-z1yordu. Ancak bugi.ine kadar hfila yayim-lanmad1.
7 "
M. Kayahan Ozgi.il, Arayi§lar Devri Tii.rk ~iiri
Antolojisi, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfl Yayinlan, 2000.
8 isak Ferera'nm adm1 kitaplarmda Frans1z imlasma gore gevirmi§ olmas1 bunu ag1kla-yabilir. Ancak Miisliiman Turk yazarlan da benzer bir yol izliyorlard1 ve adlarm1, orne-gin. Yachar veya Fouad diye geviriyorlard1. Bu ancak harf devriminden sonra degi§-mi§tir. Yani Cumhuriyet Tiirkiye'sinde isak Ferera'mn adm1 Frans1zla§hrmanm hig bir nedeni yoktur.
Jozef Habib Gerez, "'Servet-i Fiiniin Devri
10 :;,a1rlerinden: isak Ferera Efendi", 109.
Avner Levi, Tilrkiye Cumhuriyetinde
Yahudi-ler. red. Rlfat Bali, istanbul: ileti§im, 1996: 53.
11 Nesim Benbanaste, 6rneklerle Tii.rk Musevi
Bas1mmn Tarihi;esi, 284.
12 Jozef Habib Gerez, "'Servet-i Fiiniin Devrl
:;,a1rlerinden: isak Ferera Efendi",109 .
19 ,
Isak Ferera Efendi, "Kalb-i :;,air", Ebr-i Ba-har. istanbul: As1r Maatbas1, 1904: 31
14 isak Ferera Efendi, "Mii.siki", Ebr-i Bahar..
76.
1• .
Isak Ferera Efendi, "Neda.met", Ebr-i Bahar. 42.18 •
Isak Ferera Efendi, "Eyvahlanm", Ebr-1 Ba-har. 90
17 isak Ferera Efendi, "Efsii.s! ... ", Mir'dt. 1, 1
:;,ubat 1324, 2.
18
Avram Naum, "'Arz-1 Meram", Mir'dt, 1, 1 :;,ubat 1324, 1.
19
Stanford. J. Shaw, The Jews qf the Ottoman
Empire and the Turkish Republic, Londra: Macmillan, 1991:65.
20 6rnegtn §U eserlere ba§vurulabilir: Aron
Rodrigue, Tii.rkiye Yahudilerinin
Bat1lda§-mas1: Alliance Okullan,c;ev. ibrahim Ylldiz,
Ankara : Ayrac;. 1997 ve Rlfat Bali,
Cumhu-riyet Y1llannda Tii.rkiye Yahudileri: Bir Tilrk-le§tirme Serii.venl (1923-1945), istanbul: ileti§im, 1999.
21 Avram Naum, "'A§iydn ve Muhit risfile-i
ede-biyeleri muharrirliklerine"', Mir'dt, 1, 1 :;,u-bat 1324, 4.
22 isak Ferera Efendi. "'isminden Utanan
Ya-hudiler",22.
23 ,
Isak Ferera, "'Musevilerde kabiliyyet-i
tem-24 siliye", Mir'dt, 1, 1 :;,ubat 1324, 4-6.
Anatole Leroy Beaulieu, "'Milletler arasmda Kavm-1 Beni israil", c;ev. Avram Naum,
25 Mir'dt, 1. 1 :;,ubat 1324, 14-16.
Rifat Bali, , Cumhuriyet Y1llannda Tii.rkiye
Yahudilerl: Bir Tilrkle§tlrme Serii.venl ( 1923-1945), 391.
28
27
Bu konuda bakm1z, Laurent Mignon, "Lost Voices: Religious Minorities and the
Lite-rary Canon in Turkey", Neither Shiraz Nor
Paris, istanbul: The Isis Press, 2005: 15-26.
Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wo!f and
Cres-cent, Londra: Hurst and Company, 1997:94.
28 isak Ferera Efendi, "isminden utanan
