E itim Bilimleri Enstitüsü Türkçe E itimi Anabilim Dalı
Türkçe E itimi Bilim Dalı
Edebi Metnin Yorumunda Algı ve Anlama Ba lı Öznel Yakla ım Sorunu: Türk iirinde Metafor Örne i
Ebubekir Sıddık ERGÜN (Doktora Tezi)
Danı man
Prof. Dr. Kemal YÜCE
Çanakkale Temmuz, 2015
ii
Önsöz
E•itimin en kapsaml• amac• bütüncül bir donan•ma sahip insan yeti•tirmektir. Y•••nla•man•n içinde insan•n kendisi olmay• yitirmeye ba•lad••• 21. yy’da, insan•n biricik ve yegane ufkunun yine kendisi oldu•u gerçe•inden hareketle özne olu•unun fark•ndal•••n• olu•turmak e•itimin de amaçlar•ndan biri olmu•tur. !nsan en aç•k bir biçimde, kendi irade ve niyetselli•ine ba•l• edimleri ile kendi öznelli•ini ortaya koymaktad•r. Öznelli•in bu yap•s• bili•sel, estetik, ahlaki birçok boyutu içermektedir.
Fakat kesin olan •udur ki, insan•n öznelli•ine dair en güçlü yönü, bak•• aç•s• ve kararl•l•••d•r. Bütünüyle, insan•n üretti•i fikir ve sanat ba•yap•tlar• da, y•k•m ve felaketleri de bu yönünün ürünüdür. Dolay•s•yla öznelli•in nas•l bir zeminde geli•ece•i en önemli sorudur. !kinci olarak öznellik, farkl•l•klar•n özgünlü•ü olmakla beraber ayr••ma de•ildir. Ayr••acak noktalardan çok, insan•n, birle•ece•i ortak zeminlere ihtiyac• oldu•u aç•kt•r. Bu ba•lamda kendine özgü bireysel farkl•l•klar• her anlamda özgünlük haline getirebilecek beceriyi insana kazand•rmak e•itimin görevidir.
Postmodern dü•üncenin, özne anlay•••, öznenin gerçek, bili•sel, sosyokültürel ve psikolojik varl••• ile sorgulanmal•d•r. Öznelli•in bu boyutlar•n• içermeyen e•itim sistemi, öznelli•in, farkl• postmodern gerekçelerin manipülasyonuyla tasfiye edilmeye aç•k hale gelmesine neden olmaktad•r.
Öznellik, felsefi olarak üzerinde oldukça fazla durulan bir kavram olmas•na kar••n dilbilimsel olarak henüz yeni bir kavramd•r. Bili•sel ve Dilbilimsel boyutlar• da içeren öznelli•in bu ba•lamda tam olarak bir betimlemesinin yap•ld•••n• ifade etmek güçtür. Ancak bat•da Kuroda (1973), Lyons (1977), Banfield (1982), Nuyts (2001), Smith (2003) gibi dilbilimcilerin öncü çal••malar•yla, öznelli•in dilbilimsel olarak, özellikle kiplik ve kan•tsall•k ba•lam•nda belli bir çerçeveye kavu•tu•u ifade edilebilir.
iii
Yerli literatürde, öznelli•in dilbilimsel boyutunu ele alan çal••malar•n çok az ve yetersiz oldu•u görülmektedir. Edebi metinler üzerinde öznellikle ilgili yap•lan bilimsel çal••malarda öznelli•in daha çok, sosyolojik ve felsefi kuramlar çerçevesinde ele al•nd••• görülmektedir. Dilbilimsel olarak öznellik ilk defa Uzun (2010) taraf•ndan yap•lan çal••mada betimlenmeye çal•••lm••t•r. Bu aç•dan, Türkçe için öznelli•in dilsel boyutunu betimleyen ba•l•ba••na kuramsal çal••malar•n yap•lmas• büyük bir ihtiyaç olarak görünmektedir. Çünkü metindilbilimin en önemli unsurlar•ndan olan söylem çözümlemesinin öznellikten ba••ms•z dü•ünülemeyece•i aç•kt•r. Bu ba•lamda, Türkçe kipliklerin semantik boyutlar•yla beraber dilsel öznellik aç•s•ndan sahip oldu•u/olmad••• gramatik özelliklerinin betimlenmesi gerekmektedir.
Bu ara•t•rmada öznellik temelde alg•, anlama ve yorumlama olmak üzere üç temel süreci içerdi•i varsay•m•ndan yola ç•k•lm••t•r. Bu temel süreçlerin her yönüyle betimlenmesi bireyin öznel yetkinli•ini elde edebilece•i e•itim süreçlerinin geli•tirilmesine de katk• sa•layacakt•r. Bu dü•ünceden hareketle edebiyat dersinin do•al bile•eni olan estetik boyutunu da dikkate alarak, öznelli•in sözel malzemeye dönük estetik alg• boyutunun nas•l betimlenebilece•i bu ara•t•rman•n temel problemini olu•turmu•tur. Öznellikle ilgili yerli ve yabanc• alanyaz•n tarand•ktan, gerekli çeviriler yap•ld•ktan sonra öznelli•in sözel materyale dönük estetik bili•sel boyutunu betimleyecek Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• Uygulamas• tasarlanm••t•r. Bu uygulamada edebi metinlerin sanatsal nitelik ta••yan en küçük söz yap•lar• olan metaforlar•n (bili•sel olarak) alg• boyutunda, okur (ö•renci) öznelli•i aç•s•ndan nas•l bir görünüme sahip oldu•unu betimlemek amaçlanm••t•r.
Okura (ö•renciye) yönelik ve birçok edebi metni içeren bir uygulama yapman•n imkans•zl••• nedeniyle edebi metnin bili•sel boyutunu betimlemek için bu ara•t•rmada, •iirsel metinlerden seçilen metaforlar• içeren bir uygulama tasarlanm••t•r. Bu uygulama için 26 •airin ula••labilen tüm •iirleri taranarak en az iki en fazla alt• kelimeyi içeren 5046 •iirsel
iv
imgeden olu•an bir metafor envanteri ç•kar•lm••t•r. Bu envanterden, olu•turulan bir uzman gurubu taraf•ndan seçilen 101 •iirsel imge Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• uygulamas• ad• alt•nda, öznelli•in bili•sel boyutunu betimlemek amac•yla somutluk, anlaml•l•k, imgelem faktörleri baz•nda 500 ö•renciye uygulanm••t•r. Elde edilen nicel veriler ayr•nt•l• analize tabi tutularak metaforlar•n somutluk, anlaml•l•k ve imgelem de•erleri ile ilgili bulgular tablolarla aç•klanm••t•r. Ayr•ca sözkonusu uygulamaya ek olarak yine ayn• amaçla 100 ö•renciye •iirsel imgelerin ça•r•••m de•erleri sorularak bir ça•r•••m seti olu•turulmu•tur. Bu uygulamay• destekleyecek ve imgelem normlar•n•n bir aya••n• olu•turan Ça•r•••m seti uygulamas• ile estetik alg•n•n estetik yarg• boyutu hakk•nda bize fikir veren iki farkl• bellek testi tasarlanm•• ve uygulanm••t•r.
Anlama ve yorumlama boyutunda da, dilsel ve bili•sel anlamda öznel yakla••m• destekleyici bir deneysel uygulama tasarlanm••t•r. Son olarak ara•t•rma kapsam•nda, •iirleri üzerinde çal•••lan •airlerin, •iirlerindeki imgeleri olu•tururken en fazla hangi kelimeleri kulland•klar•n•n, yazar öznelli•i hakk•nda en az•ndan küçük bir fikir verebilece•i dü•üncesinden hareketle, çal••ma kapsam•ndaki •iirsel imgeler üzerinde kelime s•kl••• çözümlemesi yap•lm••t•r.
Sonuç bölümünde, yukar•da anlat•lan birbirinden farkl• uygulamalarda elde edilen nitel ve nicel verilerin dilsel öznellik kavram•n• bili•sel, dilbilgisel ve anlambilimsel olarak aç•klama ve betimleme bak•m•ndan hangi sonuçlara ula•t•rd••• tart•••lm••t•r.
Bu çal••man•n ortaya ç•kmas•nda çok insan•n de•erli katk•lar• oldu•unu ifade etmem gerekiyor. Ba•ta dan••man•m sn. Prof. Dr. Kemal YÜCE’ye, yol göstericili•i için •ükran borçluyum. Daha sonra, tezimin •ekillenmesinde fikirleri ve cesaretlendirici konu•malar•yla önemli pay sahibi olan de•erli hocam Prof. Dr. Ay•e Eziler KIRAN’a te•ekkür ve minnet borçluyum. Tezimde kendi çal••mas•nda geli•tirdi•i ‘Dilsel Öznellik Sunumu’ modelini kullanmama izin verme nezaketi gösteren sn. Prof. Dr. Gülsün Leyla UZUN hocama
v
te•ekkür borçluyum. Zaman ay•r•p tezimle ilgili sorular•m• cevaplayan ve hatalar•m• gösteren sn. Prof. Dr. !clal ERGENÇ han•mefendiye te•ekkür ediyorum. Tez kapsam•ndaki bili•sel uygulamalarla ilgili bana yol gösteren ve Türkçe Kelime Normlar• adl• çal••mas•ndaki modelini kullanmam konusunda izin veren ve çal••mas•n• benimle payla•an Prof. Dr. Ali TEKCAN hocama çok te•ekkür ediyorum.
Tezimin kuramsal çerçevesini belirleme sürecinde uzun felsefi tart••malara giri•ti•imiz ve bu tart••malardaki fikirleriyle bana yol gösteren sn. Yard. Doç. Dr. Ahmet Sait SICAK’a te•ekkürü borç biliyorum. Tez kapsam•ndaki uygulamalar•n tasarlanmas•nda fikirlerinden faydaland•••m, verilerin analizi a•amas•nda, ne kadar yetkin bir akademisyen olduna tekrar •ahit oldu•um ve bana tükenmez bir sab•rla bu süreçte katlanan sn. Yard. Doç. Dr. Ahmet ARSLAN’a minnet ve •ükran borçluyum. Çal••mam•n en yo•unla•t••• dönemde imdad•ma yeti•en büyük bir beceri ve özveri ile tezimin grafik, tablo ve •ekillerini düzenlememde eme•i geçen sn. Gökçen GÖÇEN’e te•ekkür ederim. Bunun d•••nda ad•n• anamad•••m, sevgili ö•rencilerime ve katk•s• olan herkese te•ekkür ederim.
Son olarak tez sürecinde zamanlar•ndan alarak çal••t•••m, gözlerimin nuru sevgili k•zlar•m Meliha ve Berna’ya ve o•ullar•m Talha’ya ve Hamza’ya babalar•na gösterdikleri anlay•• için te•ekkür ederim. Buradaki en son ve anlaml• te•ekkürü hayat•ma her •eyiyle de•er katan, sabr•, ilgisi ve sevgisiyle ku•atan sevgili e•im Saliha Rana han•mefendiye yapmak ve bu çal••may• ona ithaf etmek istiyorum.
vi
Özet
Edebi Metnin Yorumunda Alg! ve Anlama Ba"l! Öznel Yakla#!m Sorunu: Türk $iirinde Metafor Örne"i
Edebiyat, dil ve anlat•m e•itiminin hem dil hem estetik boyutu içerdi•i dü•üncesinden hareketle bu ara•t•rma öznelli•in, estetik sözel malzemeyi önce alg•lamada, sonra, anlama ve yorumlamadaki görünümünü bili•sel ve dilbilimsel olarak betimlemeyi amaçlamaktad•r. Bu amaçla ara•t•rmada a•a••daki sorular•n cevaplar• aranm••t•r.
1. Edebî metnin semantik yap•s•n• olu•turan metaforlar bili•sel bir alg• sürecine ba•l• olarak ölçülebilir mi? Bu ölçme imgeden metafora giden sürecin betimlenmesinde anlaml• bir ili•ki ortaya koyabilir mi?
2. "iirsel metaforlar imgelem, somutluk ve anlaml•l•k de•i•kenlerine verilecek de•erlere göre ölçüldü•ünde hangi de•i•kenler aras•nda anlaml• bir ili•ki ortaya ç•kar? Bu ili•ki metaforlar•, alg• boyutunda, öznellikleraras• ortak bir tematik anlam ekseni veya merkezine konumland•rmaya imkan tan•yabilir mi?
3. Okur (ö•renci) öznelli•i bili•sel olarak, •iirsel metaforlar için olu•turulacak ça•r•••m seti modeliyle betimlendi•inde metaforlara verilecek ça•r•••m seti verileri ortak veya semantik yak•nl•k içeren bir tematik anlam eksenine konumland•r•labilir mi?
4. "iirsel imgelerin bellekteki kodlan•••nda estetik be•eniye dayal• hangi öznel sebepler olabilir?
5. Estetik alg• ve imgenin anlamland•r•lmas• konusunda belli bir e•itime tabi tutulan al•mlay•c•n•n edebî metin kar••s•ndaki tutumu ve yakla••m• (yorumu) nas•l de•i•mektedir?
6. Metni yaratan yazar, dönem ve metnin özelliklerine ba•l• nedenleri içeren belirli bir e•itim sürecine tabi tutulan ö•rencinin (okur) bir •iirsel metne yakla••m•nda sanatsal al•mlamas•n•n yetkinle•mesi aç•s•ndan dilsel boyutta nas•l bir de•i•im gözlenir?
vii
Edebi metinlerin estetik de•er ta••yan en küçük söz birimi imgeler (metaforlar)d•r. Edebi metne dair öznelli•in, önce, alg• boyutundaki görünümünü betimleyebilmek amac•yla 1930-2000 aras•ndaki 26 •airin •iirlerinden ç•kar•lan 5048 •iirsel imge içinden seçilen 101 imgenin, somutluk, anlaml•l•k, imgelem ve ça•r•••m seti faktörlerine göre de•erlendirildi•i Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• Uygulamas• yap•lm••t•r. Bu uygulamaya yönelik metaforlardan olu•an sözel malzeme 26 •airin ula••labilen tüm •iirleri tek tek taranmak suretiyle olu•turulmu•tur. Daha çok •airlerin toplu •iirlerinin bas•l• örneklerine ula••lmaya çal•••lm••t•r.
Bu uygulamay• destekleyecek •ekilde, ayr•ca, estetik duygunun bili•sel boyutundaki Bili•sel Öznellik Faktörlerini betimlemek amac•yla, Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ölçülmesi uygulamas•na kat•lan ö•rencilerden iki ayr• guruba bellek testi uygulanm••t•r.
Öznelli•in anlama ve yorumlamadaki dilsel görünümünü betimleyebilmek amac•yla Öznel Yakla••m• Desteklenmesine Yönelik Deneysel bir uygulama gerçekle•tirilmi•tir. Ö•renci (okur) öznelli•inin yorumlama düzeyinde betimlenmesine yönelik bu uygulaman•n, yan•nda sanatç• (yazar) öznelli•inin •iirsel metne yans•yan yönünü betimlemeye yönelik olarak ise, 5048 •iirsel imgenin s•kl•k analizi yap•lm••t•r.
viii
Abstract
Depending on the Perception and the Meaning, Subjective Approach Problem in Review of the Literary Text: Metaphor example in Turkish Poetry
In review of the idea that literature, language and expression training include both language and esthetic dimension, this research; aims to describe the appearance of the subjectivity of the aesthetic verbal material, first in comprehension, than in reviewing, as cognitive and linguistic. For this purpose, the research has been sought for answers to the following questions:
1. Can ‘metaphors that make up the semantic structure of the literary text’ be measured, depending on the cognitive perception processes? Can this measurement demonstrate a significant relationship, in delineating the process en route from the imagery to the metaphor?
2. In which variables we see a significant relationship, when poetic metaphors, measured by the value to be given to imagination, concreteness, and meaningfulness?
Can this relationship enable metaphors positioning towards a ‘common thematic meaning axis’ or the center, between subjectivities, in perception dimension?
3. When identified with association set model to be formed for poetic metaphors, can reader (student) subjectivity; as cognitive; ‘associations set data’ to be given to the metaphors, be positioned towards ‘meaning axis’ that includes a common or semantical closeness?
4. Which subjective reasons we could list for the coding of the poetic imagery in memory, depending on the aesthetic liking?
5. How a receptive, whom exposed to a certain training change his or her attitude and approach (interpretation) towards a literary text in concept of conceptualizing the aesthetic perception and imagery?
ix
6. What kind of a transformation is observed in literary dimension, of a student (reader) whom exposed to a certain training in terms of being component to artistic receptive, his/her approach towards poetic text, or an author creating the text, including the reasons depending on the period and the text?
The smallest word unit of the literary texts, bearing aesthetic value, are the imagery (metaphors). ‘Poetic Imagery Norms Application Outside the Context’ application is applied, depending on the concreteness, relevance, imagination and association sets of factors of 101 imagery picked up from 5048 poetic imagery drawn from the poems of 26 poets between the years of 1930 and 2000, first in order to describe the appearance of the perception of size of ‘the subjectivity about the literary text’. The material, consists of verbal metaphor for this application, is formed by scanning all accessible poems of the 26 poets one by one. Moreover, the study tried to reach the printed samples of poems of the poets in collective.
Furthermore, in order to delineate the Cognitive Subjectivity Factors in cognitive dimensions of the aesthetic feeling, in a way to support this practice; a memory test has been applied to two groups consist of the students whom attended the practice of the measurement of the poetic imagery norms outside the context.
In order to delineate the linguistic appearance in understanding and interpreting of the subjectivity, an experimental practice has been executed in terms of supporting the subjective approach.
Besides this practice that aims to delineate student (reader) subjectivity in level of interpretation, a frequency analysis of 5048 poetic imagery has been conducted in order to delineate the aspects of the artist (writer) subjectivity, reflected towards poetic text.
x %çindekiler Onay ... i Önsöz ... ii Özet ... vi Abstract ... viii !çindekiler ... x
Tablolar Listesi ... xiv
"ekiller Listesi ... xvi
K•saltmalar Listesi ... xvii
Bölüm I: Giri• ... 1 Problem Durumu ... 1 Ara•t•rman•n Amac• ... 7 Ara•t•rman•n Önemi ... 9 Ara•t•rman•n S•n•rl•l•klar• ... 10 Varsay•mlar ... 12 Tan•mlar ... 13 Bölüm II: Alanyaz•n ... 18
Bili•sel Olarak Öznellik ... 18
Alg• Kavram• ... 18
Alg•n•n Öznel Yap•s• ... 22
Metin Alg•s• ... 39
Anlamsal Kategori ve Anlam Organizasyonu ... 40
Metin Alg•s•nda Bili•sel Öznelli•in Olu•umu: Fonolojik (Sesbilgisel) Fark•ndal•k ... 42
Metin Alg•s•nda Okuma Uzunlu•u Etkisi: Okuma Ölçüm Aral••• ... 44
Cümle Düzeyinde Metin Alg•s• ve Semantik Kurgu ... 45
Metin Düzeyinde Tematik Anlam Merkezi ve Tematik Anlam Ekseni ... 50
Metin Alg•s•n•n Öznel Yap•s• ... 52
Edebi Metin ve Alg• ... 59
Estetik Alg• ... 61
Estetik E•itimi ... 66
Estetik Alg•n•n !lk A•amas•: !mge Kavram• ... 70
Estetik ve Öznellik ... 77
!mgelemin Öznel Yap•s• ... 82
xi
Metafor Kavram• ... 88
Dilbilimsel Öznellik ... 89
Öznellik Kiplikleri (Modality) ... 92
Bak•• Aç•s• ... 93
Yorum ve Kan•tsall•k... 94
Zihinsel Durum (Mental State) Yüklemleri... 96
Anlam ve Öznellik ... 97
Anlam ve Anlak ... 97
Felsefi Terim Olarak Anlam ... 100
Dilbilimsel Terim Olarak Anlam ... 100
Edebiyat Terimi Olarak Anlam ... 102
Öznellik Terimi Olarak Anlam ... 102
Anlam Kavram• Üzerindeki Uzla••ms•zl•k ... 103
!deci Anlam ve Öznellik ... 107
Zihinci (!deci, Öznelci) Anlam Yakla••m• ... 109
Anlam•n ‘Gönderge’si (Referance) ve Öznellik ... 113
Referans (Gönderge) Kavram• ... 113
Anlam•n Kesinli•i. ... 114
!simler ve Nesnelerin Göndergesel !li•kisi ... 115
Cümlenin Göndergesi ... 115
Cümlenin Göndergesel ve Nesnel Yorumu ... 116
Edebî Metinlerin Göndergesel Anlam• ve Öznellik ... 117
Mant•kç• Pozitivizm’de Göndergesel Anlam ve Metafizik Öznellik ... 118
Göndergesel Anlamda Mant•ksal Dilbilgisi ve Öznellik ... 119
Davran••ç• Anlamda Nesnellik ve Öznellik ... 125
Etki Tepki Teorisine Göre Anlam ... 125
Davran••ç• Anlam Yakla••m• ve Edebi Metnin Anlam• ... 126
Quine ve Nesnel Davran••ç•l•k ... 127
Varl•klar•n Genel Kategorileri ve Anlam ... 129
Anlam•n Kategorik !fadeleri (Dolayl• gösterim- Dolays•z gösterim) ... 130
Genel Varl•k Kategorilerinin Gerçek D••• Olmas• ... 132
Davran••ç• Anlam•n Nesnelli•i ve Edebi Metnin Öznelli•i ... 133
Varl•kbilimsel Deneycili•in Mutlakl••• !çinde Metafor Kavram• ... 135
xii
Bölüm III: Yöntem ... 144
Ara•t•rman•n Modeli ... 148
Çal••ma Grubu ... 156
Veri Toplama Araçlar• ... 158
Verilerin Toplanmas• ... 158
Doküman !ncelemesi ... 159
Karma Model Uygulamas•... 159
Haz•rl•k A•amas• ... 159
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ölçümü Uygulamas• ... 161
"iirsel !mgelerin Bellekte Kodlan•••n•n Estetik Alg•ya Dayal• Nedenlerini Betimlemeye Yönelik Hat•rlama Testi ... 162
Öznel Yakla••m•n Desteklenmesine Yönelik Deneysel Uygulama ... 163
Kullan•m S•kl••• ... 163
Verilerin Analizi ... 164
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ölçülmesi Uygulamas•n•n Veri Analizi ... 164
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ça•r•••m Seti Verilerinin Analizi ... 165
Bellek Testine !li•kin Verilerin Analizi... 166
Öznelli•in Desteklenmesine Yönelik Deneysel Uygulama Verilerinin Analizi ... 167
"iirsel !mgelerin Kelime S•kl•••na !li•kin Yap•lan Analiz ... 168
Ara•t•rman•n Geçerlik ve Güvenirli•i ... 168
Bölüm IV: Bulgular ... 171
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ölçülmesi Uygulamas•na !li•kin Bulgular ... 171
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• Uygulamas•na !li•kin "iirsel !mgelerin Somutluk Baz•ndaki S•kl•k Analizi Sonuçlar•. ... 171
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• Uygulamas•na !li•kin "iirsel !mgelerin Anlaml•l•k Baz•ndaki S•kl•k Analizi Sonuçlar• ... 174
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• Uygulamas•n•n !mgelem Baz•ndaki S•kl•k Analizi Sonuçlar•. ... 177
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ölçülmesi Uygulamas•nda Metaforlar•n Somutluk, Anlaml•l•k ve !mgelem Faktörlerine Göre Ald••• De•erlerin Frekans Da••l•m•na !li•kin Bulgular ... 180 "iirsel !mgelerin Bellekte Kodlan•••n•n Dilsel ve Estetik Öznellik Faktörlerini Betimlemeye Yönelik Bellek Testi Analiz Sonuçlar• (1. Grup uygulamadan hemen sonra)185
xiii
"iirsel !mgelerin Bellekte Kodlan•••n•n Dilsel ve Estetik Öznellik Faktörlerini Betimlemeye Yönelik Bellek Testi Analiz Sonuçlar• (2. Gurup uygulamadan 2 gün sonra)204
Ça•r•••m Seti Uygulamas•n•n Ayr•nt•l• Analizine !li•kin Bulgular ... 224
Öznel Yakla••m•n Anlama ve Yorumlama Düzeyinde Desteklenmesine Yönelik Deneysel Uygulaman•n Sonuçlar•na !li•kin Bulgular ... 229
"iirsel !mgelerin Kelime S•kl••• Analizine !li•kin Bulgular ... 237
Bölüm V: Tart••ma, Sonuç ve Öneriler ... 244
Tart••ma ve Sonuç ... 244
Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar•n•n Ölçülmesi Uygulamas•na !li•kin Tart••ma Ve Sonuç. ... 244
Öznel Yakla••m•n Desteklenmesine Yönelik Deneysel Uygulamaya !li•kin Tart••ma Ve Sonuç. ... 253
Kelime S•kl••• Analizine !li•kin Tart••ma ve Sonuç ... 256
Öneriler ... 258
Kaynakça ... 260
Ekler ... 274
Ek-A 10 Uzman Taraf•ndan Yap•lan De•erlendirmede Seçilen !lk 101 !mge ... 275
Ek-B Uzman De•erlendirme Formu Örne•i ... 278
Ek-C Ba•lam D••• "iirsel !mgelem Normlar• Uygulamas•nda Kullan•lan Ö•renci Ölçüm Formu Örne•i ... 279
Ek-D Ba•lam D••• Yönerge ... 280
Ek-E Ça•r•••m Seti Örne•i ... 281
Ek-F Bellek Testi Yaz•l• Örne•i ... 282
Ek-G Deneysel Uygulaman•n Ön Test Örne•i (Kontrol Grubu) ... 282
Ek-# Deneysel Uygulaman•n Son Test Örne•i (Deney Grubu) ... 283
Ek-H Uygulama Kapsam•nda Çal•••lan "iirler ve "iirlerin Ait Oldu•u "airlerin Listesi ... 283
Ek-I Her "iirsel !mge !çin Somutluk, Anlaml•l•k, !mgelem S•kl•klar•n• Gösteren Ayr•nt•l• Analiz Tablosu ... 303
Ek-! Ça•r•••m Setinin Semantik Analiz Tablosu ... 338
xiv
Tablolar Listesi
Tablo Numaras• Ba•l•k Sayfa
Tablo 1 Ara•t•rmada Yap•lan Uygulamalar•n ve Kullan•lan Modellerin Özet Tablosu ... 150
Tablo 2 Veri !•leme Özeti ... 169
Tablo 3 Güvenirlik !stati•i ... 170
Tablo 4 "iirsel !mgelerin Somutlu•u ... 171
Tablo 5 "iirsel !mgelerin Anlaml•l••• ... 174
Tablo 6 Metaforlar•n !mgelemi ... 177
Tablo 7 "iirsel !mgelerin Somutluk, Anlaml•l•k ve !mgelem Puanlar•na Göre S•n•flar !çin Tek Yönlü ANOVA Sonuçlar• ... 182
Tablo 8 Somutluk, Anlaml•l•k, !mgelem De•erlerinin Korelasyon Analizi Bulgular• ... 183
Tablo 9 Somutluk, Anlaml•l•k ve !mgelem Faktörleri Baz•nda "iirsel !mgelerin Cinsiyete Göre T Testi Analiz Sonuçlar• ... 184
Tablo 10 (1. Grup) K•z ve Erkek Ö•rencilere Hat•rlanan "iirsel !mgelerin Göre Da••l•m• 185 Tablo 11 (1. Grup) "iirsel !mgelerin Hat•rlama Göre Cinsiyet Baz•nda Say•sal Da••l•m• .. 187
Tablo 12 (1. Grup) "iirsel !mgeler Baz•nda Bili•sel Öznellik !•lemlerinin Türüne Göre Tüm Ö•renciler Baz•nda Ayr•nt•l• Say•sal Analizi ... 188
Tablo 13 Ö•rencilere Göre Ayr•nt•l• Say•sal Analizi ... 190
Tablo 14 (1. Grup) "iirsel !mgelerin Hat•rlanmas•nda Bili•sel Öznellik Faktörlerinin Erkek Ö•rencilere Göre Ayr•nt•l• Say•sal Analizi ... 192
Tablo 15 (1. Grup) Hat•rlama Edimi Esnas•nda Bili•sel !n•a !•lemiyle Yeniden Kurgulanan !mgeler ... 194
Tablo 16 (1. Grup) Erkek Ö•renciler Baz•nda Eksik Hat•rlanan "iirsel !mgelerin Ayr•nt•l• Nitel Analizi ... 195
Tablo 17 (1. Grup) K•z Ö•renciler Baz•nda "iirsel !mgelerin Ayr•nt•l• Nitel Analizi ... 197
Tablo 18 (1. Grup) K•z ve Erkek Ö•renciler Baz•nda "iirsel !mgelerin Bellekte Estetik Yarg• Olu•turmada Etkili olan Bili•sel Nedenlerin Ayr•nt•l• Nitel Analizi ... 200
Tablo 19 (2. Grup) Hat•rlanan !mgelerin K•z ve erkek Ö•rencilere Göre Say•sal Da••l•m•204 Tablo 20 "iirsel !mgelerin Hat•rlama Türüne Göre Cinsiyet Baz•nda Say•sal Da••l•m• (2. Grup) ... 206
Tablo 21 (2. Grup) Hat•rlama Performans•n•n "iirsel !mgelerde Tüm Ö•renciler Baz•nda Ayr•nt•l• Say•sal Analizi ... 207
xv
Tablo 22 (2. Grup) Hat•rlama Eylemi S•ras•nda Bili•sel !n•a !le Yeniden Kurgulanan !mgeler ... 208 Tablo 23 (2. Grup) "iirsel !mgelerin Hat•rlanmas•nda Bili•sel Öznellik Faktörlerinin K•z Ö•rencilere Göre Ayr•nt•l• Say•sal Analizi ... 209 Tablo 24 (2. Grup) Hat•rlama Performans•n•n "iirsel !mgelerde Erkek Ö•rencilere Göre Ayr•nt•l• Say•sal Analizi ... 211 Tablo 25 (2.Grup) Erkek Ö•renciler Baz•nda Eksik Hat•rlanan "iirsel !mgelerin Ayr•nt•l• Nitel Analizi ... 213 Tablo 26 (2. Grup) K•z Ö•renciler Baz•nda Eksik Hat•rlanan "iirsel !mgelerin Ayr•nt•l• Nitel Analizi ... 216 Tablo 27 (2. Gurup) K•z ve Erkek Ö•renciler Baz•nda "iirsel !mgelerin Bellekte Kodlan•••n•n Ayr•nt•l• Nitel Analizi ... 219 Tablo 28 Ça•r•••m Setinin Ortak Tematik Düzlem Analizi ... 226 Tablo 29 Kontrol Grubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Cümlelerin !fade Etti•i Gerçeklik Durumlar•na Göre Ön Test ve Son Test Da••l•m• ... 230 Tablo 30 Kontrol Grubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Cümlelerin !fade Etti•i Gerçeklik Durumlar•n•n Sorulara Göre Ön Test ve Son Test Da••l•m• ... 231 Tablo 31 Kontrol Gurubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Oluntusal Cümlelerin Olay (Eylem-Durum) Türlerine Göre Da••l•m• ... 231 Tablo 32 Sorumlu Kaynak Gönderiminin Kontrol Gurubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Cümlelere Göre Da••l•m• ... 232 Tablo 33 Deney Grubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Cümlelerin !fade Etti•i Gerçeklik Durumlar•na Göre Ön Test ve Son Test Da••l•m• ... 233 Tablo 34 Deney Grubunun Sorulara Göre Ön Test-Son Test Da••l•m• ... 234 Tablo 35 Deney Gurubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Oluntusal Cümlelerin Olay (Eylem-Durum) Türlerine Göre Da••l•m• ... 235 Tablo 36 Sorumlu Kaynak Gönderiminin Deney Gurubu Ö•rencilerinin Kurdu•u Cümlelere Göre Da••l•m• ... 236 Tablo 37 Yazar Öznelli•ini Betimlemeye Yönelik "iirsel !mgelerin Kelime S•kl•k Analizi ... 238
xvi
$ekiller Listesi
"ekil Numaras• Ba•l•k Sayfa "ekil 1. "iirsel !mge Olu•turmada "airler Taraf•ndan En S•k Kullan•lan Kelimeler ... 238 "ekil 2. "iirsel !mgelerin Anlaml•l•k ve !mgelem !li•kisini Gösteren Saç•l•m Tablosu .. 246 "ekil 3. "iirsel !mgelerin Somutluk ve Anlaml•l•k !li•kisini Gösteren Saç•l•m Tablosu . 247 "ekil 4. "iirsel !mgelerin Somutluk ve !mgelem !li•kisini Gösteren Saç•l•m Tablosu .... 248
xvii
K!saltmalar Listesi
Alm.: Almanca
ANOVA: Analysis Of Variance ATS: Alg•sal Temsil Sistemi Bkz.: Bak•n•z
Çev.: Çeviren E.T.: Eri•im tarihi Ed.: Editör f.: fiil Fr.: Frans•zca !ng.: !ngilizce i.: !sim Lat.: Latince Osm.: Osmanl•ca Sf.: S•fat fiil
SPSS: Statistical Package for the Social Sciences TDK: Türk Dil Kurumu
ULAKB!M: Ulusal Akademik A• ve Bilgi Merkezi Vb.: Ve benzeri
Vd.: Ve di•erleri Yay.: Yay•nlar• Yy.: Yüzy•l z.: Zarf
Bölüm I: Giri•
20. yüzy•l•n ilk yar•s•ndan itibaren klasik ve modern kal•plar•n ve kurallar•n ciddi biçimde sars•ld••• ve de•i•ti•i gözlenen bir gerçektir. Önceki ça•lara ait de•er yarg•lar•, kurallar, bilimsel yöntemler yeni bilimsel geli•meler do•rultusunda farkl• eksenlere kaymaktad•r. Bu yeni ça•a, modern miras•n üzerinde yükselen postmodern ça• ad• verilmi•tir. Modern dönemin olgucu, kuralc•, tek do•rular üzerine kurulu mant••• tersine dönerek müphem, muhtemel, ço•ulcu bir karaktere bürünmektedir. Bu de•i•im kendini II. Dünya sava••ndan sonra sanat ve edebiyat alan•nda da göstermektedir. Art•k sanat•n ve edebiyat•n klasik estetik kal•plar• ve kurallar• belirleyicili•ini yitirmi•, sanat•n anlam• her hal ve imkan dairesinde nominal alg• ve zevklerin en ham halinden en kolaj ve melez haline kadar geni•letilmi•tir. Sanat eseri kimerik1 ve belli bir zemine oturmayan niteli•iyle çok talep ve arzu edilen özelli•i ile ay•rt edilir olmu•tur.
Sanat anlay••• için geçerli olan bu yeni konsept, sanat eserinin al•mlay•c•s• ve ona de•er yükleyen muhatap olarak bireyin konumunun daha da ön plana ç•kmas•na yol açm••t•r. Bu ba•lamda bireyselli•in en belirgin özelli•i olan öznellik yeniden ve çok çe•itli taraflar•yla inceleme ve ara•t•rmalara konu olmaya ba•lam••t•r. Postmodern tart••malar•n hemen hepsinde, sosyoloji, psikoloji, felsefe, tarih, hermenötik, dilbilim vd. alanlarda, postmodern kimli•in en belirgin özelliklerinden biri olan ço•ulculuk kavram•n•n yan•nda öznenin ve öznelli•in ön plana ç•kt•••, bu kavramlar•n konumunun tart••malar•n odak noktalar•ndan biri oldu•u görülmektedir.
Problem Durumu
Postmodern sanat anlay•••n•n çok de•i•ken ve belli karakteristik özelliklerle belirlenemeyen çerçevesine ku•kusuz edebî metinler de dâhil edilebilir. Edebî metnin, art•k
1
Kimerik kavram• bir t•p terimi olarak deri ile kan DNA’lar•n•n uyumsuzlu•u anlam•na gelir. Yani beden dokular• ile kan hücrelerinin uyumsuzlu•udur. Biz burada bu terimi, edebiyat sosyolojisinde bir sanatç•n•n veya eserinin, ait oldu•u ve beslendi•i toplumun, ça••n de•er yarg•lar•yla ya•ad•••, bilinçli bir uyumsuzluk anlam•nda kullan•yoruz. Bu kavrama, bilincin öznel dokusunun, ait oldu•u toplumun normatif doku yap•s•yla olan uyumsuzlu•u da denebilir.
belli bir türün çerçevesi içinde kolayl•kla betimlenemeyecek bu yeni yüzü, edebî metni anlama ve yorumlamada da eski anlama ve yorumlama yöntemlerini de belli ölçüde yetersiz b•rakm••t•r. Çe•itli türlerin birbiri içine geçti•i, soyut ve metaforik (e•retilemesel) yap•n•n yer yer söz sanatlar•n•n s•n•rlar•n• a•t•••, okurun okuma ve yorumlama sürecinde etkin olarak metne dâhil oldu•u bir nevi metnin yeniden üretilmesi sürecinin gerçekle•ti•i postmodern edebî metinler didaktik ve genelleyici yöntemleri a•arak daha dilsel yap•dan ba•layarak semantik yap•ya uzanan oradan hermönetik bir yoruma uzanan daha öznel, üretici-yarat•c• bir eksene yakla•m••t•r. Edebî metnin ele•tirisi ve yorumu da postmodern dönemde yazar, eser, dönem gibi genelleyici persektiften ayr•larak art•k daha fazla sözbilim, göstergebilim, edimbilim, bili•sel psikoloji gibi bilim dallar•nda öne ç•kan öznellik, dilsel öznellik, öznellikleraras•l•k, metinleraras•l•k gibi bak•• aç•lar•yla daha girift bir mahiyet kazanm••t•r.
Edebî metin do•as• gere•i hem esteti•in hem dilin ilgi alan•na girer. Dil her toplumun ortak ifade vas•tas• olmas•na kar••n esteti•in öznel duyarl•klara, bilgi birikimlerine daha aç•k bir alan oldu•u bilinen bir gerçektir. Her ikisinin özelliklerini ta••yan edebî metin, yorumlama düzeyinde hem al•mlay•c• duyarl•l••• hem belirli bir düzeyde dilsel yetkinli•i gerektirmektedir. Bu durum sadece edebî metin yazar• için de•il onu al•mlayan, deneyimleyen okur için de geçerlidir. Edebiyat•n ve esteti•in her dönemde de•i•en zevk ve de•er ölçütleri, estetik veya edebî bir eseri bu yeni ölçütleri içinde al•mlayabilecek ve yorumlayabilecek bir yetkinli•i edinmesini gerektirmektedir. !leti•im araçlar•n•n hayat•n her alan•nda etkin bir biçimde yer al••• bireysel alg• ve yetkinlikleri, sa•lad••• bildiri•im ortam•yla belli ölçüde geli•tirse de olu•turdu•u ba••ml•l•k dilin varolu•sal alan•nda bireyin kendini konumland•rmas•n• ve ifade etmesini s•n•rland•rmaktad•r. Dolay•s•yla edebî metni al•mlama ve yorumlama eyleminde dilin hakim unsur oldu•u dü•ünce alan• görsel imgeler, simgeler ve bunlar•n ta••d••• göndergelerle i•gal edilmektedir. Böylece modern birey dili
gündelik ileti•im arac• olarak s•n•rl• bir biçimde kullan•rken aç•k kalan dü•ünce alan• ileti•im araçlar•n•n manipülasyonlar•na aç•k hale gelmektedir. Bu haliyle modern birey daha bireysel ve özel olan• talep eden ama bireyselli•ini kendi dü•ünce dünyas•na d••ardan etki eden faktörlerin güdümünde yap•land•ran çeli•ik duygular içinde olabilmektedir.
Özellikle son yüzy•l•n ilk çeyre•inden itibaren postmodern estetik, ilk yar•s•ndan itibaren de postmodern edebiyat anlay••• yayg•nla•maya ba•lamas•yla estetik ve edebiyat kendi içerisinde bütüncül klasik yap•lardan parçal• ço•ulcu müphem bir karaktere do•ru evrilmeye ba•lam••t•r. Bu çok parçal• kolaj kimlik, ortak estetik kal•plar•n d•••na ç•karak yazar ve okur bilincinin belirsiz (müphem) ve daha soyut öznel alanlar•na konumlanarak anlam kazanmaya ba•lam••t•r. Bu olgudan hareketle edebî metnin anlamland•r•lmas• ve yorumlanmas• eyleminin, kurumsal bilginin yan• s•ra dilin ve bireyin psikolojik, bili•sel boyutlar•n• da içine alacak ku•at•c•l•kta olmas• gerekti•i söylenebilir.
Bununla birlikte edebiyat e•itiminin içeri•inde edebî metni al•mlama ve de•erlendirmede yetkinlik kazand•rmaya yönelik edinimlerin yeteri kadar yer bulamad•••na da de•inmek gerekir. 2005 y•l•nda yenilenen Dil ve Anlat•m dersiyle beraber Edebiyat dersi müfredat•n•n içeri•inde dilbilimsel, metindilbilimsel yakla••mlara yer verilmekle ve metin aç•s•ndan zengin bir içerik olu•turulmakla beraber, söz konusu müfredat do•rultusunda haz•rlanan ders kitaplar•nda, metinlerin i•leni•ine yönelik olu•turulan etkinliklerde ve metni anlama ve yorumlama sorular•nda yöntemsel eksiklikler oldu•u görülmektedir. Etkinlikler ö•renciyi edebî metni bili•sel a•amalarla kavramaya, estetik bir fark•ndal•k olu•turmaya ve öznel yakla••m•yla metni de•erlendirmeye haz•rlanmaktan ziyade, ya bir dersin içeri•ini a•acak bilgi yükünü edinmeye yönelten ya da yine dersin içerik ve süresini a•acak tart••malara yönelten bir görünüm arz etmektedir. Dolay•s•yla burada ba•l•ca iki temel sorun ortaya ç•kmaktad•r.
!lk sorun, dersi i•leyecek ö•retmenler dilbilimsel yöntem ve kavramlar• özümseyecek bir e•itimden geçmedikleri için ve ülkemizde dilbilim terimleri üzerinde henüz bir uzla•ma sa•lanamad••• için dersi uygulamada kendi bildikleri geleneksel yöntemle i•lemeye devam etmektedir. !kinci sorun dersin içeri•ini ve süresini a•an etkinlikler uygulanabilirlikten uzak olduklar• için ö•retmenler bu etkinlikleri k•smen uygulamakta veya hiç uygulamadan yapacaklar• s•nava yönelik kendi tasarlad•klar• biçimde dersi i•lemektedir. Dolay•s•yla bu durum ö•retmenlerin teorik ve pedagojik anlamda öz yeterliklerini olumsuz olarak etkilemektedir (Saracao•lu ve di•erleri, 2010). Temelde görülen bu iki sorunun alt•nda ba•ka pedagojik eksiklikler de s•ralanabilir. Örne•in gerek okuldaki akademik s•navlarda •iirsel bir metnin yorumunu içeren sorulara verilen yan•tlarda gerek bireysel bir zevk olarak okumada bir •iirsel metni yorumlarken ö•rencilerin (okur) de•erlendirme ifadeleri •airin kime seslendi•i veya metinde nas•l bir ileti verildi•i gibi basma kal•p yakla••mlar çerçevesinde kalmaktad•r. Bu durum verilen teorik bilginin eksikli•ini de•il ayn• zamanda bir estetik de•er olan edebî metni alg•layan/al•mlayan okurun (ö•renci) yukar•da sözü edilen basmakal•p dü•ünce çerçevesinin manipülasyonu alt•nda metne yakla••p, metnin anlam•n• yeniden üretme sürecinde al•mlay•c• bir özne olarak öznelli•ini ortaya koyamad•••n• i•aret etmektedir. Bu ba•lamda edebiyat ve Türkçe e•itiminin amaçlad••• kazan•mlar olan dili do•ru ve güzel kullanma, bir edebî metinin çok katmanl• anlamsal yap•s•ndaki anlamlar• çözümleyebilme gibi edinimlerin ö•renci öznelli•ini dikkate almaks•z•n ba•ar•lamayaca••n• göstermektedir.
Ku•kusuz insan bilincinin d••a yans•t•lmas•ndaki en etkili ve birincil araç dildir. Fakat dilin sadece dizgesel veya dilbilgisel bir yap• olmad•••, genel kabul gören anlam yap•lar•ndan çe•itli sosyal ve kültürel düzeylere ve bunlar•n içindeki bireylerin öznel dünyalar•na uzanan geni• ve karma••k anlamsal ili•kiler organizasyonu (düzeni) oldu•u kabul edilen bir gerçektir. Bu nedenle dilin edimsel anlam boyutunda, dilbilgisel ve
sözlüksel yap•y• a•an, bireyin bili•sel, psikolojik özellikleri de belirleyici olmaktad•r. Edebî metnin dilsel yap•s• da soyut ve metaforik (e•retileme) yo•unlu•uyla gündelik dilden ayr•lan bir üst dildir. Bir edebî metinle kar••la•an birey öncelikle metnin içindeki soyut metaforik unsurlar• bili•sel bir süreçle alg•lar. Bir edebî metnin metaforik yap•s•n•n okurun öznel dünyas•nda nas•l alg•land•••, bili•sel süreçler içinde nas•l anlamland•r•ld••• yeteri kadar betimlenmemi•tir.
Öznellik yayg•n olarak, ki•iden ki•iye farkl• olabilecek dü•ünceleri, duygular• anlamak ve ifade etmek olarak tan•mlan•r. Ancak öznellik nesnellikle birlikte tan•mland••• için nesnelli•in kar••t• gibi bir konuma yerle•tirilmektedir. Öznelli•in sanatsal yarat•c•l•ktaki ve dü•ünsel üreticilikteki rolü örtülü olarak bu •ekilde yads•nm•• olmaktad•r. Edindi•i nesnel bilgiyle zenginle•tirece•i öznellik, ö•rencinin analitik (çözümleyici) yetkinlik ve yarat•c•l•••n• ortaya ç•karacak en önemli etkendir. Bu ba•lamda edebî metnin i•leni•inde metnin yazar•n•n, ait oldu•u dönemin ve sanat ak•m•n•n özelliklerine dair salt kuramsal bilgi temel al•nmaktad•r. Burada edebî metnin anlam•n•n, bili•sel süreçlerin sonucunda ortaya ç•kan bir al•mlama eylemi oldu•u üzerinde durulmamaktad•r. Artalandaki al•mlama esteti•i kavram• da bili•sel boyutlar•yla tam olarak betimlenmi• de•ildir. (Göktürk, 1980; Özbek, 2005) Al•mlama esteti•inin, klasik anlay••taki estetik ya•ant•y• tan•mlayan symphaty ve
einfühlüng anlay••lar• çerçevesindeki sanat eserinden psikolojik, ruhsal bir zevk elde
etmeden ayr• olarak sanat eserinin de•erini, anlam•na yo•unla•arak bulmay• amaç edinmesi; yani bir edebi esere anlam•n• yazar• m•, eserdeki kelimeler mi yoksa okuru mu yükler? Sorusuna cevap aramas• yönüyle sanat eserinin ya•ant•lanmas•ndan ziyade anlam•n•n ne oldu•una yöneldi•i görülmektedir. Yani okuru merkeze alan bir dü•ünce eylemi oldu•u ifade edilebilir. (Moran, 1994, s. 220) Dolay•s•yla al•mlama esteti•i henüz yeni bir yakla••m olarak sanat eserinin duygusal-psikolojik taraf•ndan çok bir bilgi problemi olarak ne oldu•u üzerine e•ilmektedir. Ancak bir sanat eserinin psikolojik boyutu ile anlamsal boyutu
birbirinden tamamen ayr• tutulmas• gereken olgular olmad••• aç•kt•r. bu bak•mdan bili•sel boyutlar• ve epistemik boyutlar• ile al•mlama esteti•i kuram•n•n yeni bir senteze kavu•turulmas• gerekte•i de belirtilmelidir. Çünkü sadece bir eserin psikolojik boyutunu esteti•in konusu yapmak, onu bireysel bir zevk unsuruna dönü•türebilece•i gibi o eserin sadece epistemik boyutuna e•ilmek de sanat eserini (edebi metni) anlam üreten bir dilsel mant•k dizgesi konumunda b•rakma durumunu ortaya ç•karabilir.
"iirsel düzeydeki edebî metinlerde bulunan metaforik yap• unsurlar• ve mecazlar•n di•er türlere göre daha yo•un oldu•u aç•kt•r. Edebî metinler için geçerli olacak bir al•mlama esteti•i kazan•m•ndan söz edilecekse bu kazan•m• sa•layacak bili•sel süreçler somut bir biçimde betimlenmelidir. Türkçedeki •iirsel metinlerde bulunan metafor ve imge yap•s•n•n semantik ve bili•sel analizi, okurun öznelli•i perspektifinden •imdiye kadar k•s•tl• bir çerçevede yap•lm••t•r. Türkçedeki tüm •iirsel metinleri ku•atacak ölçüde olmasa da en az•ndan Modern Türk •iirinin imgelem yap•s•n•n kelime ve metafor/mazmun düzeyinde kelime s•kl••• analizi ve okur odakl• imgelem normlar•n• ba•lam• içinde ve ba•lam• d•••nda içerecek bir betimlemesinin yap•lmas• gereklidir. Belki de •imdiye kadar edebî metinlerin ö•retiminde daha çok e•itsel yöntemlerin kullan•lmas• ö•renci öznelli•inin göz ard• edilmesine yol açm••t•r. Ö•renci (okur) öznelli•inin, edebî metnin üst dilini ve semantik içeri•ini (anlam katmanlar•n•) anlama ve yorumlama ediminde, belirli bir e•itim ve bilgilendirme sürecinden geçmeden önceki ve sonraki görünümünü, ö•rencileri (okuru) bir metni yaz•l• olarak de•erlendirme uygulamas•na tabi tutmak suretiyle ölçerek ö•rencilerin dilsel öznellik kodlamalar•ndaki de•i•kenler ve bu de•i•kenlerin olumlu/olumsuz manipüle edici veya geli•tirici etkisi betimlenmemi•tir.
Buraya kadar tart•••lan problemler kar••m•za edebiyat e•itiminin amac• do•rultusunda dili do•ru ve güzel kullanmada, bir edebî metni anlay•p yorumlayacak kazan•mlar• edinmede ve bir edebî metni estetik de•er olarak yorumlamada ö•renci (okur)
öznelli•i üzerinde yeterince durulmad••• gerçe•ini ç•karmaktad•r. Dolay•s•yla bu çal••man•n üzerine kuruldu•u temel problem, bir edebî metni yorumlamada kaç•n•lmaz olarak kar••la••lacak öznel yakla••m bili•sel ve dilsel olarak nas•l betimlenebilir? soru tümcesiyle ifade edilebilir.
Ara•t•rman•n Amac•
Alg•, anlama ve yorumlama a•amalar•ndan olu•an okurun öznelli•inin, edebî metnin yorumlanmas•nda di•er faktörlere göre daha önemli oldu•u yarg•s• bu ara•t•rman•n temel hipotezidir. Bu ba•lamda, ara•t•rman•n amac• edebî metnin yorumunda okurun öznel yakla••m•n•n rolünü önce alg• sonra anlama ve yorumlama düzeyinde betimlemektir. Bu ba•lamda, ara•t•rman•n edebiyat e•itimi ve Türkçe e•itimine yönelik amaçlar• •öyle s•ralanabilir:
1. Edebî metinlerin semantik kurgusunu ve figüratif yap•s•n• olu•turan imgelerin ve/veya metaforlar•n okur öznelli•inde nas•l alg•land•••n• ölçmek ve bu noktadan hareketle Türk edebiyat• için geçerli olabilecek bir •iirsel imgelem normlar• ve •iirsel metinler için geçerli olabilecek bir kelime s•kl••• veri taban• olu•turmak amaçlanmaktad•r.
2. Edebî metnin, ayn• zamanda bir estetik de•er oldu•u olgusundan hareketle, •iirsel metinler kapsam•ndaki imgelem türlerinden biri olan metafor yap•lar•n•n okur öznelli•indeki ça•r•••mlar•na göre nas•l anla••ld••• ve yorumland•••n• betimlemek amaçlanm••t•r. Yine ça•r•••m düzeyindeki yorum ve anlama ediminin, s•ras•yla hangi dilsel, estetik ve bili•sel temellere ba•l• olarak gerçekle•ti•ini betimlemek amaçlanm••t•r.
3. Bellekte kodlanan bilginin korunmas•na yönelik çe•itli bili•sel etkenler oldu•u gerçe•inden yola ç•karak, •iirsel bir imgenin bellekte kodlanmas•na (yani ak•lda kal•c•l•••nda) bili•sel etkenlerin yan• s•ra buna e•lik eden (öznellik ba•lam•nda) hangi estetik etkenlerin oldu•unu betimlemek amaçlanm••t•r.
4. Edebiyat ve Türkçe derslerinin kazan•mlar•na yönelik olarak, okurun (ö•rencinin) öznel yakla••m•n•n desteklenmesine yönelik bir deneysel süreç sonunda okur öznelli•inin estetik ve dilsel olarak bir •iirsel metne yakla••m•nda nas•l bir de•i•imin gözlemlenebilece•ini ara•t•r•lm••t•r.
Bir edebî metin, ilk olarak, onu üreten yazar, dönem, sanatsal ortam gerçe•inden ba••ms•z olarak okur taraf•ndan yorumland•••nda; sonra sözü edilen etmenler okura yönelik bir deneysel uygulama çerçevesinde (pozitif manipülasyon) i•lendikten sonra, ayn• metin ö•renci (okur) taraf•ndan tekrar yorumland•••nda, ö•renci öznelli•inin edebî metnin yaz•l• yorumunda hangi dilsel öznellik faktörlerine (modalities of linguistic subjectivity) göre, nas•l bir niteliksel de•i•im gösterdi•ini ve bu olas• de•i•imin öznelli•i al•mlama ve yorumlama boyutunda zenginle•tirip zenginle•tirmedi•ini betimlemek amaçlanm••t•r. Bu ba•lamda a•a••daki sorulara cevap aranm••t•r:
1. Edebî metnin temelde semantik yap•s•n• olu•turan metaforlar/mecazlarda öznellik bili•sel bir alg• sürecine ba•l• olarak ölçülebilir mi? Bu ölçme imgeden metafora giden sürecin betimlenmesinde anlaml• bir ili•ki ortaya koyabilir mi?
2. "iirsel metaforlar imgelem, somutluk ve anlaml•l•k de•i•kenlerine verilecek de•erlere göre ölçüldü•ünde hangi de•i•kenler aras•nda anlaml• bir ili•ki ortaya ç•kar? Bu ili•ki metaforlar•, alg• boyutunda, öznellikleraras• ortak bir tematik anlam ekseni veya merkezine konumland•rmaya imkan tan•yabilir mi?
3. Okur (ö•renci) öznelli•i bili•sel olarak, •iirsel metaforlar için olu•turulacak ça•r•••m seti modeliyle betimlendi•inde metaforlara verilecek ça•r•••m seti verileri ortak veya semantik yak•nl•k içeren bir tematik anlam eksenine konumland•r•labilir mi? Ça•r•••m boyutundaki öznellik hangi de•i•kenlere göre benzerlik ve farkl•l•k gösterir?
4. "iirsel imgelerin bellekteki kodlan•••nda estetik be•eniye dayal• hangi öznel sebepler olabilir? Bu sebeplere dayal• kodlamalar•n hangisi bellekteki bir •iirsel imgeyi geri ça••rmada (hat•rlamada) etkili olmaktad•r?
5. Alg•n•n sanatsal düzeydeki bir ürünü olan estetik duygu ve al•mlama esteti•i ham alg•dan ayr•l•rken kendili•inden geli•ebilir mi? Ya da bir estetik e•itimi gerekli k•lmakta m•d•r?
6. Estetik alg• ve imgenin anlamland•r•lmas• konusunda belli bir e•itime tabi tutulan al•mlay•c•n•n estetik obje (edebî metin) kar••s•ndaki tutumu ve yakla••m• nas•l de•i•mektedir? Böylesi bir e•itim bir tür manipülasyon olarak de•erlendirilebilir mi?
7. Metni yaratan yazar, dönem ve metnin özelliklerine ba•l• nedenleri içeren belirli bir e•itim sürecine tabi tutulan ö•rencinin (okur) bir •iirsel metne yakla••m•nda sanatsal al•mlamas•n•n yetkinle•mesi aç•s•ndan nas•l bir de•i•im gözlenir?
Ara•t•rman•n Önemi
Yabanc• literatürde corpus data olarak adland•r•lan (Nuyts, 2001) bir dilin belli alanlardaki kelime kullan•m s•kl•••n• ve de•erlerini (normlar•n•) belirleyen derlem verilerinin Türkçe için henüz ba•lang•ç a•amas•nda oldu•u söylenebilir. Edebî metinlerin kelime s•kl••• için di•er alanlardan ba••ms•z kelime s•kl••• çal••malar•n•n eksikli•i, daha ana dili ö•retiminden ba•layarak, Türkçe ve edebiyat e•itiminde öncelikli ö•retilecek kelimelerin belirlenmesinde, metin seçmede ve metin olu•turmada büyük bir bo•luk olu•turmaktad•r. Bu ba•lamda bu çal••madan elde edilecek veriler öncelikle Türkçe edebî metinler için geçerli olabilecek bir kelime s•kl••• veri taban• olu•turarak Türkçe e•itimi için, •iirsel metinlerde kullan•m s•kl••• en fazla olan kelimeler, e•itim materyali haz•rlamada kullan••l• bir veri taban• olu•turmaya olanak sa•layacakt•r. Bu çal••madan elde edilen veriler, edebiyat e•itimine yönelik olarak, metaforlar•n ald••• imgelem de•erleri dikkate al•narak mecazlar•n ö•retiminde basitten karma•••a do•ru bir dizgesel yöntem olu•turmaya
zemin haz•rlayacakt•r. Metin haz•rlamada öznellik de•erleri ve imgelem normlar• yüksek olan mecazlar• içeren metinlerin seçimine katk• ve kolayl•k sa•lamak suretiyle metin seçiminde analitik bir yöntem izlenmesine de olanak sa•layacakt•r.
Günümüzde edebiyat•n ve edebî ürünlerin okur merkezli paradigmalara yöneldi•i de dikkate al•nacak olursa, böyle bir çal••ma, gerek Türkçe e•itimi gerek edebiyat e•itimi için okur öznelli•inin betimlenmesiyle ve edebiyat e•itiminin gerektirdi•i kazan•mlara ula•mada önemli ölçüde yol gösterici olaca•• dü•ünülmektedir. Okur (ö•renci) öznelli•i perspektifinden bili•sel olarak •iirsel imgelem normlar•n•n ölçülmesi gerek Türkçe e•itimi gerek estetik beceri kazan•mlar• açs•ndan ö•renci merkezli yeni yöntemler için pedagojik, teorik alanlarda ve ölçme de•erlendirme alan•nda kullan•labilecek veri taban• sa•layacakt•r.
Son olarak bu ara•t•rmada elde edilen veriler •••••nda öznelli•in edebî metnin al•mlanmas• ve yorumlanmas• sürecinde mecazlar ve metaforlar düzeyinden ba•layarak metin düzeyine kadar birbirinden farkl•, ayr•k anlam konumland•rmalar•na ve yorumlar•na yol aç•p açmad••• ya da öznellikleraras• ortak bir izleksel yorum zemininin mümkün olup olmad•••n• gösterme imkan• elde edilecektir. Elde edilecek bu sonuç edebî metnin yorumunda tematik, öznel ve öznellikler aras• bir s•n•r•n olup olmad•••n• göstermesi ve dolay•s•yla yorumun s•n•r• ile metnin semantik s•n•r• aras•nda nas•l bir ili•kinin varl•••ndan söz edilebilece•ine •••k tutacak olmas• aç•s•ndan önem arz edecektir.
Ara•t•rman•n S•n•rl•l•klar•
· Bu ara•t•rmadaki ilk uygulama, 2015 ö•retim y•l• içerisinde Haydarpa•a Anadolu lisesi ve Üsküdar Lisesi’nden 9, 10 ve 11. s•n•flar•n dâhil edildi•i 500 ö•renci ile s•n•rl•d•r. Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümü uygulamas•na tüm ö•renciler dâhil edilmi•tir. Bu uygulamadaki tüm de•i•kenler 101 metafor üzerinde uygulanm••t•r.
· Bu ara•t•rmadaki Ça•r•••m Seti kategorisi sadece 100 ö•renci üzerine uygulanm••t•r. Ça•r•••m seti uygulamas•na kat•lan ö•renciler, imgelem normlar• uygulamas•na kat•lmam••t•r.
· Bu uygulama, 1930 sonras• Türk •iirinden seçilen 26 •airin ula••labilen •iirlerindeki tüm metaforlardan seçilen 101 metaforla ve bu metaforlar•n imgelem, somutluk, anlaml•l•k ve ça•r•••m seti de•erlendirmeleriyle s•n•rl•d•r.
· Biçimsel formun uzunlu•una ba•l• olarak metafordaki anlam yükünün yo•unla•aca•• dikkate al•narak uygulamada daha net veriler elde edebilmek amac•yla bu uygulama için seçilen metaforlar en az 2 en fazla 6 kelimeyle s•n•rl• tutulmu•tur.
· Bu uygulamada kat•l•mc•lar•n yapt••• de•erlendirmeler, metaforlar•n ait olduklar• •iirsel ba•lam•n d•••nda olmalar• dikkate al•narak ölçülmü•tür. Bu nedenle metaforlar ba••ms•z semantik yap•lar olarak kendi olu•turdu•u anlam çerçevesinde de•erlendirilmi•tir.
· Ba•lam D••• !iirsel $mgelem Normlar•n•n Ölçülmesi uygulamas•n•n içeri•i ile ilgili yap•lan iki ayr• hat•rlama testi seçkisiz (random) atanan 50 ö•renciyle s•n•rl• tutulmu•tur.
· !iirsel Metin Düzeyindeki Anlama ve Yorumlamada, Öznel Yakla••m•n Desteklenmesine dayal•, ba•lam içi metaforlar•n ve edebî metin yorumlamas•nda öznellik faktörlerinin yaz•l• anlat•mla ölçülmesine yönelik deneysel uygulama, 11 deney gurubu, 12 kontrol gurubu ö•rencisi ile s•n•rl• tutulmu•tur.
· Öznelli•in desteklenmesine yönelik deneysel uygulama, iki haftal•k bir e•itim sürecini kapsamaktad•r. E•itim süreci estetik yarg•, estetik de•er, öznel yakla••m gibi kavramlar ve e•itim süresince incelenen 3 •iirsel metin ve bu metinlerin dönem ve yazar• ba•lam•nda arkaik (geleneksel) bilgilerle s•n•rl•d•r.
· Söz konusu ders modeli uygulamas•ndan sonra deney gurubuna yönelik yap•lan yaz•l• son testte ö•rencilerin yaz•l• anlat•mlar•ndaki dilsel öznellik sunumlar•, dilbilimsel ve ders içeri•ine ba•l• nitel de•erlendirmeyle s•n•rl•d•r. Bu uygulamada ilk ve son testler için 50 dakika süre verilmi•tir.
· Öznelli•in anlam kuramlar•ndaki görünümü için doküman incelemesi yoluyla yap•lan içerik analizi 13 bas•l• materyalle s•n•rl•d•r.
Varsay•mlar
Bu çal••mayla ilgili varsay•mlar temel uygulamalar do•rultusunda iki ba•l•kta toplanabilir:
Ba lam! d•"•! "iirsel! imgelem! normlar•n•n! ölçülmesi! uygulamas•. Bu a•amadaki varsay•mlar •unlard•r:
· Uygulamaya kat•lan ö•rencilerin yapt•klar• puanlamalar ve ça•r•••m seti ile ilgili verdikleri cevaplar, çal••man•n konusu •iirsel metinlerdeki metaforlar oldu•u için ö•rencilerin (okur) öznelli•ini alg• düzeyinde yans•tmaktad•r. Ayn• zamanda edebî metinlerin estetik formunu da olu•turan metaforlar okur öznelli•inin estetik alg• boyutunu da ölçmeye elveri•li söz yap•lar• olarak de•erlendirilmi•tir.
· Bu uygulamada ö•rencilerin somutluk, imgelem, anlaml•l•k de•i•kenlerine ili•kin yapt•klar• puanlamalar metaforlara ili•kin anlama düzeylerinden ziyade söz konusu de•i•kenlere ili•kin öznel yorumlar•n•n say•sal olarak de•erlendirmesidir.
· Ça•r•••m seti ile ilgili ö•rencilerin verdikleri yaz•l• (sözel) veriler metaforlara ili•kin anlama - yorumlama düzeylerini ve okur öznelli•inin dilsel kodlan•••n• içermektedir. · Ara•t•rmaya kat•lan ö•rencilerin Anadolu lisesi düzeyinde ve ya• aral•••n•n 14-17
oldu•u dikkate al•nd•••nda, çal••ma gurubu için seçilen ö•rencilerin tüm ortaö•retim ö•rencileri evrenini temsil etmedi•i varsay•lm••t•r.
· Metaforlar•n seçildi•i örneklem 1930-2000 aral•••nda üretilmi• Cumhuriyet sonras• edebî ak•mlara mensup •airlerden seçilen •iirsel metinlerdir. Bu yönüyle uygulaman•n malzemesini te•kil eden metin örneklemi Türkçe •iirsel metinler evrenini temsil etmektedir.
#iirsel! metinleri! anlama! ve! yorumlamada! öznel! yakla"•m•n! desteklenmesine yönelik!deneysel!uygulama. Bu a•amadaki varsay•mlar •unlard•r:
· Ön test ve son test için seçilen ve uygulanan metin, deneysel uygulaman•n amac•na metaforik sözcelem yap•lar• içermesi, yazar•n•n özel ya•am•na dair bilinen sebeplerle yaz•lm•• olmas•, k•sa ve anla••l•r olmas•, estetik de•erinin yüksek olmas• yönüyle uygun kabul edilmi•tir.
· Deney ve kontrol gurubundaki ö•rencilerin 11. S•n•f düzeyinde olmalar• yönüyle bili•sel seviyelerinin söz konusu uygulama için bili•sel olarak yeterli düzeyde olduklar• varsay•lm••t•r.
· Deneysel uygulamada kullan•lan dilsel öznellik metoduna göre, ö•rencilerin yaz•l• anlat•mlar•n•n analizinin ö•renci (okur) öznelli•indeki de•i•imi estetik yarg• ve dilsel ba•lamda yans•tt••• varsay•lm••t•r.
· Ö•rencilerin yaz•l• anlat•mlar•nda kurduklar• cümlelerin kipleri dilsel öznelli•i, tümce içeriklerindeki yard•mc• yarg•lar, s•fat guruplar ve zarflar ise estetik be•eni bak•m•ndan öznelli•i yans•tt••• varsay•lm••t•r.
Tan•mlar
Bu ara•t•rmada, bili•sel yöntemler ve dilbilimsel yöntemler kullan•larak bir model olu•turulmu•tur. Bu nedenle ara•t•rmada kullan•lan her uygulaman•n içerisinde edimsel olarak rol alan terimler iki ana ba•l•kta tan•mlanm••t•r.
Bili"sel! (kognitif)! terimler. Ara•t•rma kapsam•nda yap•lan, 4 farkl• bili•sel-dilbilimsel uygulamada kullan•lan terimler s•ras•yla a•a••da tan•mlanm••t•r.
Ba lam! D•"•! #iirsel! $mge: Ait oldu•u edebî metnin içindeki sentakstan (sözdiziminden) ç•kar•lm••, mecaz anlam ta••yan söz gurubu.
Somutluk: Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümünde, •iirsel imgelerin duyusal olarak alg•lanabilirlik faktörü.
Anlaml•l•k: Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümünde, •iirsel imgelerin (metaforlar•n) anlaml•l•k düzeylerinin de•erlendirildi•i faktör.
$mgelem: Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümünde, •iirsel imgelerin (metaforlar•n) hayal edilebilirlik düzeylerinin de•erlendirildi•i faktör.
Ça r•"•m!Seti: Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümünde, •iirsel imgelerin (metaforlar•n) her birinin ö•rencilerin zihinlerinde ça•r••t•rd••• ilk duygu ve dü•ünceyi içeren veri seti.
Uzman! De erlendirme! Formu: Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümünde, •iirsel imgelerin (metaforlar•n) uzmanlar taraf•ndan puan verilerek de•erlendirildi•i form.
Bellek Testi: Ba•lam d••• •iirsel imgelem normlar•n•n ölçümü uygulamas•na kat•lan bir gurup ö•renciye uygulanan, hangi •iirsel imgeleri hat•rlad•klar•n• ölçen test (Bartlett, 1932’den aktaran Ayçiçe•i, 2007, s. 399).
Engrafik Kodlama: Engraphy, kaz•mak anlam•na gelir; bilginin belle•e kodlanma sürecini ifade eder. Engraphic veya engram ise bir bilginin veya deneyimin bellek üzerinde b•rakt••• derin an• izidir (Schacter, 2012, s. 92).
Bili"sel! Öznellik! Faktörü:! Herhangi bir fikir veya estetik de•er ta••yan yarg•n•n bilinçli olarak be•enilmesine veya kabulüne ili•kin öznel neden.
Gradasyon (Derecelenme): Alg•lanan veya bellekte saklanan bir bilginin veya deneyimin duygusal ve estetik yo•unlu•u (Güngör, 1999, s. 20).
Kontrast: Alg•lanan veya bellekte saklanan bir bilginin veya deneyimdeki kar••tl•••n ortaya ç•kard••• duygusal ve estetik durum; dilbilimsel olarak oppsition (Filizok, 2001).
Sürpriz (Pleasing): Bir •iirsel imgeyi olu•turan duygusal veya figüratif anlam yap•s•n•n s•rad•••l•••n•n olu•turdu•u estetik alg•. Al•••lmad•k ba•da•t•rma formundaki beklenmedik benzetme, ki•ile•tirme vb. söz sanatlar•yla kurulan •a••rt•c• anlam.
Atlama: Ö•rencinin, bellek testinde, bir •iirsel imgeyi bir veya daha fazla kelimesini eksilterek yazmas•.
Dönü"türme: Ö•rencinin, bellek testinde, bir •iirsel imgeyi bir veya daha fazla kelimesini/ekini de•i•tirerek yazmas•.
Ekleme: Ö•rencinin, bellek testinde, bir •iirsel imge bir veya daha fazla kelime/ek ekleyerek yazmas•.
$n"a: Ö•rencinin, bellek testinde, bir •iirsel imgeyi temas•n• veya ana fikrini koruyarak ba•ka sözcüklerle yeniden kurmas•.
S•ran•n!De i"tirilmesi: Ö•rencinin, bellek testinde, bir •iirsel imgeyi bir veya daha fazla kelimesinin s•ras•n• de•i•tirerek yazmas•.
Bireysel Tutum: Ö•rencinin bellek testinde yazd•klar• •iirsel imgeleri hat•rlama gerekçelerini olu•turan öznel tutumlar•.
Dilbilimsel terimler. Ara•t•rma kapsam•nda dilbilimsel deney uygulamas•nda kullan•lan ve dilsel öznelli•i içeren terimler a•a••da aç•klanm••t•r.
Dilsel!Öznellik: Konu•mac• veya anlat•c•n•n kurdu•u cümlelerin kiplik bak•m•ndan konu•mac• veya anlat•c•dan ald••• öznellik de•eri.
Dilsel! Öznellik! Sunumu: Ö•rencilerin yaz•l• anlat•mlar•n• olu•turmada öznellik de•eri alan gerçeklik kategorilerini kullanmadaki tercihleri.
Oluntusal! Gerçeklik! (Vaka! Gerçekli i):! Geçmi• zaman ve •imdiki zaman kipleriyle kurulan ve kesin bilgi içermesi yönüyle nesnellik de•eri alan; içerdi•i bilginin kayna••n•n tümceyi olu•turan (yazan veya konu•an) özneye ba•l• olmas• yönüyle de öznellik de•eri alan tümce (Uzun, 2010). Örne•in “Ahmet içeride uzan•yor.”, “Özge d••ar• ç•kt•.”. Bu tür cümlelerde özne ‘bilgilendirici ben’ konumundad•r.
Olgusal! Gerçeklik:! Genel geçer durumlar• geni• zamanda ifade eden ama öznellik de•eri almayan (non subjectivity) tümceler. Örne•in, “Ku•lar uçar.”, “Her hafta bal•k tutmaya giderim.”. Bu tür cümlelerde özne canland•r•c• ‘ben’ konumundad•r.
Gücül! (Potansiyel)! Gerçeklik:! $htimal, yeterlik durumlar•n• yine bu kiplerle ifade eden ve öznenin kendi bili•sel, duyu•sal ya da alg•sal de•erlendirmeleri yoluyla öznelli•ini kurmas• aç•s•ndan öznellik de•eri alan tümceler. Örne•in “Bugün ya•mur ya•abilir.”, “Maç• kazanabilirsin.”, “!imdi uyanm•• olmal•.”. Bu tür cümlelerde özne ‘edimsel (faal) ben’ konumundad•r.
Yans•t•lm•"! Gerçeklik: Henüz olmam•• bir durum veya olay• yans•tan ve gelecek zaman kipiyle olu•turulan, yine öznenin kendi bili•sel, duyu•sal ya da alg•sal de•erlendirmeleri yoluyla öznelli•ini kurmas• aç•s•ndan öznellik de•eri alan gerçeklik tümceleri. Örne•in “Elif s•n•f•n• geçecek.”. Bu tür cümlelerde özne, ‘edimsel (faal) ben’ konumundad•r (Uzun, 2010).
Zihinsel Durum (Mental State): Konu•ucuya özgü inanç, beklenti, sevme, dü•ünme vb. iradi ve niyetsel içerik ta••mak suretiyle öznellik de•eri alan ifadeler.
Kiple"tirme:!Konu•ucu ve dinleyici aras•ndaki bildiri•imin niteli•ine göre Öznenin kurdu•u sözcenin yap• özelli•i. (Vardar, 1980; s. 104) Örn. Küçük bir çocu•u severken bir ki•inin ‘Yerim seni..’ demesi öznenin üretti•i bu sözce ba•lam•nda geni• zaman kipini, sevgi kipli•ine dönü•türerek yeni bir ifade özelli•i kazand•rmas• kiple•tirme örne•i olarak verilebilir.
Kan•tsall•k/Tan•tsall•k: Konu•ucunun kurdu•u cümlelerde öznellik aç•s•ndan kan•t olarak kabul edilen yorum, de•erlendirme ve kiple•tirmeler.
Bölüm!II:!Alanyaz•n
Dil gerçe•i, insan•n içinde oldu•u her alandad•r. Fakat en çok da insan psikolojisinin ve e•itiminin bir gerçe•idir. Bili•sel ve dilbilimsel olarak öznellik, alan yaz•nda yeni çal••malarla ve farkl• yönleriyle betimlenmeye devam etmektedir. Bu ara•t•rmalar e•itimbilim için oldukça verimli sonuçlar ortaya ç•karmaktad•r. Bu verimli ara•t•rmalar•n bu günkü seyri içinde, bili•sel yöntem ile dilbilimsel yöntemin art•k bir çok alanda kesi•ti•i gözlemlenmektedir. Yeni bir bilim dal• olarak belirmeye ba•layan bili•sel dilbilim, her iki alan için de zengin ara•t•rma olanaklar• sunmaktad•r. Bu bölümde öznelli•in bili•sel ve dilsel çerçevede alan yaz•ndaki görünümü sunulacakt•r.
Bili"sel!Olarak!Öznellik
$nsan psikolojisinde, bili•sel a•amalar•n ilkini alg• olu•turur. Bilince, d•• dünyan•n ilk yans•malar•n• alg•lar•m•z olu•turur. Bilme eyleminin psikolojik yap•s•ndaki ba•lang•ç a•amas• da diyebilece•imiz alg• kavram• öznel taraf•m•z•n da temel özelliklerini yans•t•r. Bilme edimi, temelde alg•, anlama ve yorumlamadan olu•ur.
Alg•!kavram•. Alg•: [Alm. Wahrnehmung Fr., $ng. perception, Lat. perception, Osm. idrak, !uûr, Teferrüs]: Ça•da• psikoloji ve epistemolojide, duyusal olarak uyar•lma sonucunda, evler, arabalar, a•açlar türünden s•radan nesnelerle ilgili kavray••a verilen ad olarak tan•mlan•r.
Nesnel dünyay• duyular yoluyla öznel bilince aktarma olarak tan•mlanan alg•, d•• dünyan•n duyumlarla gelen imgesinin bilinçte gerçekle•tirilen tasar•m• (Akarsu, 1975, s. 16; Hançerlio•lu, 1976, s. 42) ya da çevremizdeki uyaran örüntülerinin organizasyonu ve yorumudur (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1998, s. 185). Bir ba•ka ifadeyle de d•• dünyay• duyular yoluyla, iç ya•ant•lar• ise içe bak••la kavrama yetisi olarak tan•mlanan alg•, insan varl•••n•n kendisini çevreleyen d•• dünyadan duyu organlar• arac•l•••yla edindi•i malumat (Cevizci, 2002, s. 42) •eklinde veya duyu ile al•nan yorumlar olarak da ifade edilir.
Bir •eye dikkati yönelterek, duyular yoluyla o •eyin bilincine varma i•levi (Akarsu, 1975, s. 16) olan alg•da i•leyen nesnel ve öznel süreçler nesnel dünyay• duyular yoluyla öznel bilince aktarma (Hançerlio•lu, 1976, s. 42) •eklinde s•n•fland•r•labilir. Baz• tan•mlamalarda ise, örne•in Leibniz’e göre alg•n•n zihnin bilinç d••• bir formu (Rosenthal ve Yudin, 1972, s.22) oldu•u ifade edilerek alg• kavram•n•n zihinsel bir uyar•m oldu•u •eklinde tan•m• yap•lm••t•r. Fakat Leibniz’den bu yana yap•lan nöropsikiyatri ara•t•rmalar•, alg•lama sürecinde bilinç d••• olan durumu, bir d•• uyaran•n duyu organlar•yla ilk defa hissedilmesini duyum olarak tespit etmi•tir. Alg• ise duyumlama ile elde edilen verinin zihinde bilinçli bir i•leme tabi tutulmas• olarak ifade edilmi•tir. Gözlerden ve kulaklardan gelen bilgi önce talamusa, oradan da korteksin görsel ve i•itsel bölgelerine gider. Di•er bir deyi•le limbik sistemin (duygusal beynin) bir parças• olan amigdala dünyadaki cisimlere, henüz korteks onlar• deneyimlemeden ve tan•madan önce duyusal tepki verir (Gellatly ve Zarate, 2010, s. 83).
Alg• i•levini, tarihsel süreçte duyumcular a••r• bir iddiayla sadece duyular•n, usçular da ayn• a••r•l•kta ba•ka bir iddiayla sadece akl•n ürünü saym••lard•r. Oysa alg• duyusal-ansal bir i•levdir (Hançerlio•lu, 1982, s. 9). Bir nesne duyular arac•l•••yla alg•lan•r, ancak alg• duyusal izlenimlerden daha fazla bir •eydir, bilinçli bir fark•na varmad•r, duyumlar• bilince ileten bir olayd•r (Akarsu, 1975, s. 16). Söz konusu en genel anlam• içinde alg•, insana duyu yoluyla gelen malzemeye uyum ve birlik kazand•ran ve dolay•s•yla, fiziki, fizyolojik, nörolojik, duyumsal ve bili•sel bile•enleri olan süreci ifade eder. Bu çerçeve içinde, alg•, bu sürecin bilincinde ya da fark•nda (Demir, 1997, s. 17) olma anlam•na geldi•i kadar, duyumsal verilerin bir sentezine de kar••l•k gelir (Cevizci, 2002, s. 42). Örne•in görme duyumuz, her iki gözümüzde ve çe•itli plânlarda beliren iki a•aç imgesi getirir. Bu iki a•aç imgesi anl•k bir i•levle tekle•ir. Tekle•en bu imgeye, bellekte biriken eski alg•lardan gerekli olanlar da ça•r•••m yoluyla eklendikten sonra a•aç alg•s• olu•mu• olur. Özellikle görme,
