TÜRK TARİH KONGRESİNE ( ANKARA 1981) SUNULAN TEBLİĞ
B e lg e le r iç in d e baskıda
VELİAHT ABBÜLMECİT : KEMALİST BİR OSMANLI ŞEHZADESİ Mustafa Kemal Atatürk'ün doğumunun 100 ncü yıldönümünde m ille t le r a r a s ı b ilim cam iasının Paşanın h a t ır a s ın ı ta z iz iç in
izh a r e t t i ğ i s a y g ı l ı övgüye mütevazi b ir ölçüde katılmak i s t e ğ i i l e Kem alist d evrim ler programında b ir işlem olan h i l a f e t i n i l g a s ı i l e i l g i l i Fran sız D ış iş le r i b a k a n lığ ın ın s iy a s i a r ş iv le r in d e muhafaza ed ilm iş bulunan b e lg e le r i in celem eyi b ir süre önce e le a ld ık .
0 t a r ih t e , yirm i seneden az b ir süredenberi la ik olan F ran sız Cumhuriyetinin t e m s ilc ile r in in , İslam toprak ların d a i l k
defa müesses e le r in , ka_m u la r ın , t e d r is a t ın la ik le ş t ir ilm e s in e y o l açan ve Abdülmecidin ve a ile s in in sürgüne gö ıd e rilm e s i paha sın a , bunların e v v e lc e Osmanlı teb a sı olan ve bundan memnunluk duyan yeni Türk va tan d aşların ın a d e t le r i iç in e s ü r e k l' b ir şek ild e yerleşm esi iç in e l v e r i ş l i ş a r t la r ı, henüz pek genç ve nah if ve k a ra rs ız olan genç cumhuriyete sağlayan Türkiye Büyük M ille t Mec l i s i n i n 3 Mart 1925 t a r i h l i oylam asını, n a s ıl a n l a t t ı k l a r ı bunlar hakkında n a s ıl ıüküm y ü rü ttü k le rin i gerçekten merak ediyorduk.
Mustafa Kemal Paşa'n ın Mayıs 1919' aki s iy a s i görüşünün başındanberi y a ş l ı imparatorluğu bu kadar s ü ra tle ve bu kadar köklü b ir ş e k ild e k ı l ı f d e ğ iş tirm e s in i güden ira d e s in in g ö rü n tü lerin i , b e lg e le r i k a r ış tır a n k ararken n i t e l i k l e r i nedeni i l e herhalukarda o zamanın ta rih in d e yer alan v e lia h t Abdülmecidin v a r l ı ğ ı ve bu
şa h s iy e tin d a v ra n ış la rı b i z i sık sık ş a ş ı r t t ı . Nekadar si l i k hükümdar o lu rla rs a olsu n la r Reşat ve V a h d ettin 'in h a y a tla rı ve
s a lt a n a t la r ı hakkında b i r f i k i r edinmemiz mümkün olmasına k a r ş ılık a ra ş tırm a la rım ızın bu safhasında Abdülmecit hakkında h iç b ir b i l g i edinemedik. Bunun da nedenlerinden b ir in in , bugün de b i l g i toplama ( In form a tion ) kaynaklarımızdan olan Türkiyedeki basın ve s a ir b i l g i
veren kaynaklarda ( masmedia )bu ş a h s iy e tin unutulmuş olması d e ğ il
m idir ?
Hal ed ilm iş h a l i f e hakkında h iç b ir imada bulunulmaması i ç i n 1924 Martında m a tb a ta v e r ile n ş id d e t li ta lim a tın b ir sonucu d e ğ il midir ? D iğer b ir yenden , burada sunacağımız b a zı m a teryel l e r ne ölçüde g e r ç e ğ i a k s e t t ir e c e k t ir ? Fransız d ip lom a tla rın da y a n d ık la rı b i l g i l e r g ü v e n ilir b e lg e le rm i id i? B unları g e r e k t iğ i g i b i doğru t e f s i r etm işlerm i id i? Şu birkaç soruyu sorulmaya değer gördüğümüzden ve bunlara emin b i r cevap getirem iyeceğim izd en b u n ları sayın d i n l e y i c i l e r e sunmayı te r c ih e t t ik .
A bdü lazizin oğlu Abdülmecit efen d i 1919'da 51 yaşında i d i . Kuzeni VI Mehmet V a h d e ttin 'in tahta ç ı k t ı ğ ı bin sene evvelin d en b eri v e lia h t p a yesin i a lm ış t ı. Abdulhamit devrinde, otuz sene boyunca y a r ı tutuklu b ir hayat sürmüş y a ş a n tıs ın ı resim , müzik ve sakin b ir a i l e h a ya tı i l e yumuşatmıştı. 1908 i h t i l a l i h ü rriy e t i l e b i r l i k t e Abdülhamidin düşüncelerine te rs düşen g ö r ü ş le r in i , gü r ü ltü lü b i r biçimde açıklamak f ı r s a t ı n ı ona v e r d i. Fakat Jöntüekler r e jim i, zaman zaman V a h d e ttin 'in y e rin e v e l i a h t l ı ğ a onu g etirm eyi ¿üşünmüş olmasına rağmen, imparatorluğun, Almanya , Avusturya, Ma c a r is t a n 'ın yanında yer alarak harbe girm esine açıkça k a rşı çıkması ü zerin e onu büyük b ir şüphe a ltın d a tutmuştur ( 3 ) .
İstanbulun m ü t t e fik le r i ta r a flıd a n iş g a lin d e n sonra
i l k defa ola ra k yazışm alarda Abdülmecidin adının g e ç t i ğ i , Yüksek Ko
miser ¿ules Defra n ce' in ç e k t iğ i 23 Mayıs 1919 ta i h l i t e lg r a f t a görüyoruz. Yüksek Komiser bu t e lg r a f t a , Abdülmecidin, Cumhurbaşkanı
'den "Türkiyenin mahir olmasına" meydan verilm em esi iç in Fran sa'n ın m ü tte fik le r nezdinde teşebbüste bulunmasını i s t e d i ğ i m esajın ı v e r m iş tir . Görünüşe göre Defrance v e l i a h t ı şahsen tanın mamaktadır. Fakat bunu f ı r s a t b ile r e k övücü b ir biçimde onu tanıtmak
*
s iy a s i b ir tartışm aya g iriş e m e z d i. Bu nedenle D e fra n c e 'in a r a c ı l ı ğ ı
i l e Poincore 'nin v e r d iğ i cevabın, nezaket s ö z le r in e münhasır k a l
d ı ğ ı görü lm ektedir.
Şehzadenin bu teşebbüsünün Y u n a n lıla rın İçm ire ç ık ış la r ın a ve cömertçe d a ğ ı t t ı k l a r ı r ü ş v e tle r sayesinde b ir kısım İ n g i l i z ve Fran s ız m atbuatının, T ü rk lerin Tü rkiye'den ç ık a rılm a s ı hakkında y a p t ık la r ı
yayın a, P ie r r e L o t i'n in mukabil b i r kampanyayı başlatm asına ve Mus
t a fa Kemalin Anadoluya geçmesine r a s t la d ığ ın ı not ediyoru z, Abdülmecit Mustafa K em a l'i tanıyormu i d i , d a v ra n ış la r ın ı p r o j e l e r i n i biliyorm u
i d i ?
Herne olu rsa olsun, bu andan itib a r ® . Fran sız diplom atik haber k ayn ak ları, Abdulmecidin " m i l l i h a re k e ti" veya Anaûolunun hükü mete k a rşı d a v ra n ış la r ın ı s a rf e d ile n g a y r e t le r i Vahdettin n ezdide, görüşmeler sıra sın d a ve yazışm alarda müdafaa e t t i ğ i n i , sem patisini açıkça göze çarpacak b ir ş e k ild e b e l i r t t i ğ i n i a l t ı n ı ç iz e re k kaydet m iş le r d ir . A b d ü lm ecit'in " m i l l i y e t ç i l e r " i l e i l i ş k i kurup vurmadığı bilinm em ektedir. Fakat İsta n b u l'd a m ü ttefik ord u lar başkumandanı Gener 1 France'ıet d 'E s p e re y 'in ş i f r e l i b ir notunda Abdülmecit gözden
düşmüş olan VI Mehmetin y e rin e 3 Temmuz 1919 da namzet g ö s t e r i l d i ğ i y a z ı l ı d ı r . N e tic e olarak , Ağustos başlarında F ra n sız ve İ n g i l i z Yüksek
K o m iserlerin , Abdülmecide p ro to r o l ta rzın d a , ş i d d e t l i t e k t i r l e r gön
derecek kadar i ş i c id d iy e a l d ı k l a r ı görülm ektedir . V e lia h t bundan müphem yalanlam alar i l e s ı y r ı l m ı ş t ı r . Fakat başka y e r le rd e , bunun aksi konuşmalar y a p t ığ ı b ilin m ek ted ir . Aynı zamanda ö z e l yaşantısın da
Kem alist h a re k e ti övdüğü g ib i İ n g i l i z l e r i n uşağı İv Ü n e g ire n Osmanlı m e n fa a tle rin i umursamayan ve bu yüzden halkın itib a rın d a n düşen Sadra
zam Dsmat F e r it Paşanın s iy a s e tin in memleketi ve t a h t ı b a tır a c a ğ ın ı önceden görerek, paşayı uzaklaştırm aya ikna iç in V ah d ettin i s ö z le ve y a z ı i l e durmadan s ı k ı ş t ır m ı ş t ı r .
Fran sızca tercümesine b a ğ lı olarak sunduğumuz Abdülmecidin b i r ay sonra Sultana sunduğu muhtırada v e lia h t s iy a s i tutumunu hülaseten
Memleket ga zetesin d e neşredll-en ve soru m lu ları c ü r e t le r in den d o la y ı, k ısa ' i r süre h apsedilen , bu muhtıra, gerçek te b ir açık mek
tu p 'u r. Şehzade b a s it ve açık b ir ispatlamada bulunmuştur. Damat F e r it
Paşa , Sulh Konferansındaki be° e r i k s i z l i k l e r i ve m ü tte fik le r i l e a ra sındaki d i l e düşen i l i ş k i l e r i yüzünden Türk e fk â r ı umurniyesinde
itib a rd a n düştüğü g ib i bunu b ile n m ü tte fik le r nezdinde de itib a rd a n düşmüştür. Buna k a rşı m ü tte fik le r in ve o n la rın himaye e t t i k l e r i k i ş i l e r i n , a ş ı r ı is t e k le r in e k a rş ı çıkan T ü rk ler, a s i l duygular i l e harekete g eçm işler, m i l l i m e n fa a tle ri müdafaa i ç i n vatan i g a y r e t le r s a rf e tm e k te d irle r” Halbuki bu v a ta n severlere k a r ş ı Damat F e r it Paşanın d a v r a n ış la r ı, memleketi g it g id e daha c id d i bölünmelere g ö tü r e b ile c e k
t i r . î ş iş te n geçmeden sadrazamı azletmek t gen el seçim lere a c e le
gitm ek, Anadolu vatansever h a re k a tın ı ve i s t e k l e r i n i gen işçe nazara
alacak b ir program olan b ir b i r l i k hükümeti kurmak gerekmektedir . Bu muhtıranın muhtevasını iy ic e değerlendirm ek iç in bunu Türkiyenin 1919 yazındaki y a p ıs ı iç in â koymak ve İstaııbuldan itib a r e n o la y la r ın görünüşünü bilh assa gözönünde bulundurmak g e r e k ir . O lay l a r ı ta k d ir hususunda b ilh assa Anadolu h a rek atı hakkında prensin i s a b e t l i i l e r i görüşlülüğünü te s lim etmek , i l e r i sürülen hal ça r e le r in in o an i ;in g erç e k ç i ve akla uygun olduğunu da teslim etme'- g e r e k ir . Su ltanın, F e r it Paşa i l e b i r l i k t e sorumluluğunu şahsen p a y la ş t ığ ı b ir p o litik a y a k a rşı bu kadar ş id d e t li b ir te n k id i yayınlamak i ç i n Abdülmecidin c e s a r e tin i ve in a n ç lı olduğunu da te s lim etmek g e r e k ir . 0 zamanki p o l i t i k s e m p a tile ri hakkında daha f a z l a b i l g i y e sahip olmak temenni e d i l i r . Hükümette görev alm asını ta v s iy e e t t i ğ i ”K a b i l i y e t l i ve ö z e l b i l g i l e r e sahip d e v le t adam ları” k im lerd i ?
Abdülmecidin m uhtırasının Türk e fk ş r i umumiyesi üzerinde n a s ıl b ir t e s i r y a p t ığ ın ı b ilm iyoru z, şu kadar k i onu neşreden g a z e te nin önemli sayıda okuyucusu olduğu Osmanlı hükümetinin ve m ü ttefik l e r i n müşterek san sü rlerin e rağmen d iğ e r basın o rg a n la rın ın buna y er v e r d ik le r i b ilin m ek ted ir .Her halde v e lia h t i l e sultan arasındaki münasebetler, bundan d o la y ı bozulmuş olsa gerek, çünkü 1919 Kasımının o r ta la rın a doğru, Abdülmecidin oğlu Ömer Faruk ve Vahdettin k ı z ı Sa- biha Sultanın nişanlanm aları a ç ık la n d ığ ı sırada m ünasebetlerin g erg in
bulunduğunu ju le s Defrance 'b ild irm e k te d ir . K ış boyunca ve son ak i y ıld a bu i l i ş k i l e r g i t g id e k ö tü leş irk en Abdülmecit leh in d e, K ü P a lis t- l e r i n b ir saray i h t i l a l i h a z ır la d ık la r ı dedikodusu İs r a r i l e yayılm akta i d i . Nihayet prensin üç yüksek komisere y a z d ığ ı 8 Eylül 1920 t a r i h l i b ir mektupta i l i ş k i l e r i n tamamen koptuğunun i ş a r e t i bulunmaktadır.
Jules Defr a n c e ’ e gelen mektupta aynen : Lütfen. Cumhur- başkanınıza hükümetinizin gayrimeşru işlem in e i t i r a z e t t iğ im i, s ebe in i bilm ediğim halde hapsedilmek te h d id i a ltın d a bulunduğumu
b ild ir m e n iz i r ic a ederim ( ) . P r e n s i. o zaman hangi t e h lik e le r in
te h d it e t t i ğ i n i bunların s e b e p le rin in n e le r o l uğunu b ilm iyoru z.
1920-1921 k ı ş ı boyunca, Sultan ve V e lia h t arasında geıg.n - l i ğ i n devam e t t i ğ i , İstan b u l ve Ankara arasında g a y r i resmi güç gö rüşmeler cereyan e t t i ğ i ve Ankara hükümetince S u ltanın y e rin e Ab- dülm ecitten başka b ir prensin g e t i r i l e b i l e c e ğ i n i n düşünüldüğü bunun mesela Abdülmecidin oğlu Mehmet ^elirn o la b ile c e ğ id b iz im
kaynaklarım ız kaydetmekte i d i .
Mehmet Selim i l e Ömer Faruk’ un Anadoluda K e m a lis tle rin yanında old u k la rın d d a ir dedikodular dolaşıyordu . Bu son hr her vaktinden evvel ortaya ç ık m ış tı. Gerçekten Abdülmecidin oğlu m il
l i y e t ç i l e r e katılm aya teşebbüs etmiş fak at bu seyahat kısa sürmüş ve sonuç verm em iştir. Babası Su ltanın muvafakati olmadan , deniz yolu i l e 28 veya 29 Nisan 1921 de hareket etnr.ş İn e b o lu ’ da Ankara makamları ta rafın d an g e r i ç e v rilm iş 1 Mayısta p ayitah ta dönmüştür. Mustafa Kemal Paşa hanedandan h iç kimsenin Anadoluya geçem iyeceğin i b i ld ir m iş t ir .
Halbuki uzaktan uzağa Büyük M ille t M e c lis i ^aşk n ı i l e v e lia h t arasında münasebetler devam etmiş , 1921 Şubatında yen i Fran sız Yüksek Kom iseri General P e l l e , Abdülmecidi K e m a lis tle rin
tahta namzet g ö s te r d ik le r in e d a ir dedukoduların devam e t t i ğ i n i
b ild irm e k le kalmayıp Mustafa Kemal Paşa tarafın d an v e lia h ta y a z ıla n ve iç in d e kendisine s u lt a n lığ ın t e k l i f e d i l d i ğ i y a z ı l ı b ir mektubun haberleşme s e r v i s i tarafından muvakkaten e le g e ç i r i l d ' ğ in i b ild ir m iş t i r . Şaşılacak şey Abdülmecidin buna menfi cevap vermiş o lm a sıd ır .
bilinm eyecek t i r .
Ne olu rsa olsun değişik kaynaklardan eld e e d ile n şeha-
d e tle r e dayanan d e l i l l e r o kadar çok ve b i r b i r i n i tamamlayıcı
n i t e l i k t e k i Prens ve Ankara hükümeti arasında o ta r ih le r d e i l i ş k i l e r bulunduğu şüphe götürm ektedir . Bu mayanda Dolmabahçede,
İ n g i l i z c e öğretmeni : Ankara i l e devaml ı muhaberededir. Mektuplaşma
İta ly a n v a p u rla rı i l e seyahat eden k ad ın lar ta ra fın d a n temin edilm ek t e d i r . d em iştir.
Prensin m uvafakatıyla Abdülmecidin baş y a v e r i Kadri beyin Mayış 1921 de Anadoluya g e ç t i ğ i b ilin m e k te d ir . Derh a l Kazım Karabekir Paşanın Ankara Harbiye Başkanı olmuştur. Buna k a r ş ılık
İsmet Paşanın Erkanı Harbiye Başkanı Haşim bey de Abdülmecidin eski y a verlerin d en i d i , dahası, Ömer Faruk'un a sk eri e ğ i t i c i s i i d i ( ) . 0 zamanki Kem alist orduda, yüksek r ü t b e li pekçok subay ve g e n e r a lle r in
bulunduğu, bunların saltan at t a r a f t a r ı o ld u k la r ı ve P a n g a ltı'd a k i harbiye mektebinden mezun K arafırk a Kumandanı gen era l olan v e l i a h t ı
t a n ıd ık la r ı onun vatansever d a v ra n ış la r ın ı ta k d ir e t t i k l e r i düşünüle b i l i r . Bu son a y r ı n t ı l a r ı b ild ir e n raporda prensin imparatorluk ü lk e sinde g en iş b ir ölçüde halk ta ra fın d a n s e v i l d i ğ i de ila v e e d i'.in iş tir.
V ah dettinin b ilin e n ş a r tla r a ltın d a kaçmasından ve bunu tah ttan in d ir ilm e s in i meşru kılmasından sonra Büyük M ille t M e c lis i ta rafın d an h a l i f e olarak Osman a ile s in d e n en i y i s i , en doğrusu ,
s e c iy e ve tecrübe bakımından en la y ik o la n ı ( ) Abdülmecidi 148 oy
i l e seçmiş olm ası, buna k a r ş ılık Mehmet Selim in 1 ve Abdurrahim efen d in in 2 oy alması yukarıda y a z ı l ı o la n la r hakkında şüphe e d i l memesi g e r e k t iğ in i g ö s t e r ir . 18 Kasım 1922 t a r i h l i oylamanın, prensin şahsından ve geçm işteki davranışlarından f a z l a , en y a ş lı olana tanınan sa lta n a t pren sibin e dayandığı c id d iy e t le d ü şü n ü leb ilir.
Bu t e b l i ğ i n ç e rç e v e s i iç in d e hal etmemiz imkansız bulunan p ro b lem leri o rta y a koyan b a zı müt l e a l a r i l e son© varmak is t iy o r u z .
Gotthard Jorchke, VI Mehmedin Ankara hükümetine k a rşı
d a v ra n ış la r ı i l e Cumhuriyetin yolunu az dü şlem ediğin i Abdülmecidin b ila k is i ş i k a r ı ş t ı r d ı ğ ı n ı h a k lı ola rak y a z m ış tır . Gerçekten Vah
d e t t in , m ü s te v lile re k a rş ı müsamahaları ve m i l l i y e t ç i l e r e uygu l a d ı ğ ı menfur t e c a v ü z le r i i l e halkın i t i b a r ı n ı kaybetmekle kalmamış,
sem patiyi davet eden ta b 'ın d a h iç b ir şeye sahip bulunmamıştır.
Mustafa Kemal Cidöe Fransız Konsolosu aynı ş eh ird ek i İ n g i l i z a ja n ı g i b i d e ğ iş ik ş a h it le r , bu başta, iç in e kapanık, iç te n p a z a r lık lı
şahıs k arşısın d a duydukları s ı k ı n t ı y ı aynı s ö z le r i l e ifa d e e tm iş le r d ir . Her yönden VI Mehmet Osmanlı Saltanat müessesesi iç in gerçek b i r te r s propoganda t e ş k il ediyordu.
Abdülmecit iç i n durum b öyle d e ğ ild i. Zamanın f o t o ğ r a f l a r ı , muhatapları o la n la r ın a n la ttık la rın d a n hükm ettiğim iz k a d a rile bu "Şark
c e n tilm e n i" b ir a s k e ri resmi g e ç it e , resmi b ir d a v e tte , b ir ülema mec
lis in d e veya k ib a r b ir saloada e ş it b ir r a h a t lık la ^ e ze b iliy o rd u . Zevki selim sa h ib i ve t e r b i y e l i şah siyetin d e, Osmanlı ve Avrupa kültürünü
m u va ffa k iy etle b i r l e Ş tir e b i l i y ° rdu. G ö s te riş s iz ve gerçek d in i bütün
lüğü açık ve müsamahalı düşüncesiyle bağdaşıyordu . Özel h a ya tı örnek b ir yaşan tı i d i . Alçak boyu, kısa b a ca k la rı , görünüşünü pek lehÇe
etkilem ese dahi bu mükemmel süvarinin aza m etli b i r duruşu va rd ı . Açık b a k ış lı ç eh resi i y i l i k ve haşmet ifa d e ediyordu. Bundan başka bu güzel v a s ı f l ı prensin 1919 da herkesin önünde vatansever b ir
davranışta bulunması, V ah dettin in şüpheli o la y la r a karışm ası kar
şısın d a , onun a s i l davranışına daha büyük b ir p a r la k lık katıyordu .
Üç sene e v v e l b a ş la tıla n m i l l i h a rek etin han g i r e jim le 1922 de b ile n Mustafa Kemal ve s a y ıs ı az k i ş i l e r iç i n Abdülmecit b ir e n g e ld i. Çünkü ta h tın meşru namzeti i d i ü s t e lik her tü rlü isn attan a r i temiz b ir şahsiyete sahip i d i . İstanbulun
i ş g a l i s ıra sın d a , m ü tte fik le r in onu göz a ltın d a tu tm a la rı, yer d e ğ iş tirm e s in i önemli b ir ş e k ild e k ıs ıt la m ış t ır . Fakat bu vatansever prens 1922 Hasım ayından sonra başka ş e h irle rd e halkın k a rşısın a çık sa yd ı la ik b ir cumhuriyetin kurulması te h lik e y e d ü ş e b ilir d i h iç d e ğ ils e g e c ik e b ilir d i.
Kal d ik i, F ran sız g iy a s i ten s i l ç i l e r i n i n gen işçe k a t ı l d ı k l a r ı o zamanındüşüncesi Büyük M ille t M eclisi r e jim in in g e ç ic i olduğu, ergeç Abdülm ecit' in ta ita ç ık a c a ğ ı m eşruti ve parlamenter b ir re jim in ta ru - la c a ğ ı merkezinde i d i . Bu nedenle, h a l i f e l i ğ e atanma merasimi ve
h a ft a lık sela m lık merasiminin dışında Abdülmecit ' in o n a lt ı ay süren h a l i f e l i ğ i sıra sın d a Dolmabahçeden çıkmasına iz in v e rilm e m iş tir . Bu kapatılma, o zamana kadar gördüğü kapatılmadan pek f a r k l ı d e ğ ild i. Fakat bu kere Mustafa Kemal P a şa 'n m samimi dostu , yen i y a v e r i albay Edip beyin d ik k a t li n e z a r e ti a ltın d a i d i . E lb e tte , a lb a y, 1922 de kurulan ve yaşama gücü olmayan h i l a f e t müesses e s in i yavaş yavaş ve usulü d a iresin d e ölüme t er ket meyi ve onun lüzümsuzluğunu isb a t etmek iç in Abdülm ecit’ i tam b i r har de e ts iz l i k iç in d e bırakmayı düşünüyordu.
1923 Kasım ayında, çok az b ir para tahsis edilm iş olmasına
rağmen, sanatkar zevk i i l e Abdülm ecit* in parlak b ir görüntü v e r d iğ i
selam lık alayı,Bi^yük M ille t M e c lis in in k a ra rı i l e fevk a la d e mütevazi b ir şek le sokuldu .
İs t e n ile n , miiessesenin unutulması olduğu kadar, makamı iş g a l edenin unutulması i d i . 1922 Kasımının sonundan 1922 Şubatına kadar hükümetin n a sıl b ir ta z y ik a lt ın a düştüğü b ilin e n günlük Türk g a z e te le rin d e , h i l a f e t e ve h a life y e yapılan a t ı f l a r ı n s a y ıs ın ı ve bunların
ifa d e t a r z l a r ı n ı kaydetmek fa y d a lı o lu r. T a b ia t iy le xiauf beyin ve
Kazım Karabekir Paşanın A b d ü lm ecit'i z iy a r e t o la y la r ı ve hakkında pekçok ş e y le r s öylen eb il ecele Ağa Hanın mektubu h ariç bu n ların s a y ıs ı pek a z d ır . Başka yönden 1924*de h i l a f e t e k a rşı g a z e te le rd e büyük b ir kampanya a ç ı l d ı ğ ı s ıra d a , ne y a p ılır s a y a p ıls ın kendisine kötü b ir^ ey isnat ed ilm esi olanaksız bulunan Abdülm ecit' in şahsına ta r iz d e bulun maktan d ik k a tle k a ç ın ılm ış t ır . Bu husus Türk ve Fran sız g a z e te le rin d e , im paratorluk a ile s in in yu rt d ışın a çık arılm asın a d a ir 3 Mart 1924
t a r i h l i oylama a n la t ılır k e n , h a tta s a t ı r l a r arasında dahi Abdülm ecit'e k a rşı en küçük b ir düşmanlık iz in e rastlam adığım ız k e s in lik le a ç ık t ır . B ila k is h a l i f e , a s i l , c id d i , alicen ap olarak g ö s t e r ilm iş t ir . 5 Mart
t a r i h l i Tanin g a ze te s in d e k i a l t b a ş lık genel e ğ ilim i gösterm ektedir. V a li Haydar bey M e c lis ’ in hal k a ra rın ı kendisine okudu. Abdülmecit bunu d in le d ik te n sonra uzun zaman sustu. Sonra '»mademki memleketin
cumhuriyet büyük b ir s a y g ı g ö stererek Osmanlı a i l e s i n i resmen uğur luyordu, Bunu takip eden gü nlerde matbuata v e r ile n suskunluk t a l i matı i l e son h a life n in h a t ır a s ı Türkiyede çabucak unutuldu , o da bu andan i t i b a r sı İ s v i ç r e ’ de Fransa’ da g e ç ir d iğ i 20 y ı l sürgün h a y a tın ı en özgür kısm ını k it a p la r ı , f ı r ç a l a r ı ve müzik a l e t l e r i arasında g e ç ir d i .
^olayca a n la ş ıla n hasret duygusu i l e T ü rk iyeyi a n d ığ ı zaman, Abdülmecit sık sık kem alist hareket ve Mustafa K em al'in şahsı hak
kında övücü düşünceler e k le rd i ( )
Tutuklu veya unutulmuş olarak yaşadıktan sonra 23 Ağustos 1944’ de 1a r i s 't e ölen ve bu nedenle o la y gözden kaçan ve t l i h i n n eler y a p a b ile c e ğ in i göstermek f ı r s a t ı n ı kendisine vermeyen kusursuz Abdülm ecitibu görünüş iç in d e bırakmak is t iy o r u z .
Gerçekten s e v d iğ i halde h a s ta lık h alin d e şüpheci olan Abdülhamit ’ in t e h l i k e l i b i r ş e k ild e li b e r a l ve b a tıla ş m ış bu kuzeninden ç e k in d iğ i kolayca a n l a ş ı l a b i l i r .
A k rab aların ın çoğundan daha az çekip çevrilm eye müsait bulunan ü s te lik Almanların açıkça düşmanı olan bu prensten jön tü rk - le r in ç e k in d iğ i a n l a ş ı l a b i l i r ,
Şeridi p o litik a s ın a taban tabana z ı t b ir p o l i t i k a y ı açıkça güden , g a z e te le rd e te n k it edaı kuzenini g ö za ltın d a bulundurması iç in Vahdet t i n 'i n pekçok s e b e p le ri olduğu a n l a ş ı l a b i l i r .
İ n g i l i z yüksek k o m iserlerin in , Vahdet tin in şahsında
i t a a t l i b ir a ra c ı e lle r in d e tu tarlarken İ n g i l i z l e r e (Alm anlara ola ca k) sem patisi k esin bulunan b ir prens i l e i l i ş k i kurmayı fa y d a lı bula b i l d i k l e r i bu damat F e r it düşmanını g ö za ltın d a bulundurmaları a n l a ş ı l ı r ,
Buna k a rşı Fran sız ta rafın d an , yüksek kan is e r le r defranee ve P e l l e , müdafaa e t t i k l e r i m enfaatlere ne ölçüde destek o la b ile c e ğ i hakkında fa z la hayale kapılmadan A bdülm ecit'e k a rşı ta k d ir ve güven l e r i n i -bildirm ekte iken ask eri is tih b a ra t s e r v is le r in in prens hak kında i h t i r a z i k a y ıt la r koymaları ve bu k a y ıtla r ın prensi-!, gerçek am açları hakkında şüpheli n i t e l i k l e r taşım ası ş a ş ı r t ı c ı d ı r ,
den sonra T e ş k ila t ı Esasiye hakkında h a y r a n lığ ın ı ifa d e eden beya n a tın ı överek yazm aları iç in g a z e t e c ile r in peşinde , onlara q.irin
görünerek koşuyordu ( ) . Jules de Fran ce'n in v e M a h tm f
Vahdet-t i n ' e b i r muhVahdet-tıra v e re c e ğ in i b ilm esi ve burun iç in -d e n e le r in y a z ıla c a ğ ı hakkında b ir f i k r i olması k arşısın da , muhtıranın 1919 Eylülünde matbuatta yayınlanmasından 3 ay evvel b u n la rı n a s ıl b i l
d iğ i sorusunu akla g e t ir iy o r . ( ) Abdülmecit vatanperver d avra n ışı
i l e" övünmek" mi is tiy o rd u ? Jules de Fran ce’ a , D ı ş i ş l e r i Bakanı
Alexandre i l l e r a n t 'm 15 Ma rt 1920 de t e lg r a f çekmesine neden
olan Cumhurbaşkanı Paul Deschanel'e ne yazm ış tı ? Cumhurbaşkanı Tp-rk v e lia h d ın ın e l y a z ı l ı mektubunu a ld ı ( ...) Bugünkü ş a r tla r
a ltın d a buna cevap v e rile ro iy e c e ğ in i düşünüyor münasip gördüğünüz
şek ild e bunu veliahda b ild irm e n iz i r ic a ederim, ( )
0 ta r ih te Ömer Faruk hakkında pek kötü b ir görüşe sahip olan ik in c i büro 1921 de pren si şöyle t a r i f ed iyor : 23 yaşında herhangi b ir avru palıya ders verecek k a b iliy e t t e olduğunu göstermek
is te y e n babası tarafından adının etra fın d a yap ılan reklamlardan baş
ka b ir ş ö h re ti olmayan b ir genç ( ) .
Görünüşte oldukça safça yap ılan bir reklam iş le m le r i s e z i l i y o r ve bunlar hakkında deha f a z la b i l g i edinilm esi arzu e d iliy o r .
Acaba bütün bunlar P a r is 'in günlük g a ze te le rin d e n L 'e c l a i r y a z a rı A.De La Jou gu iere' in 5 Mart 1924 t a r i h l i nüshasında b e l i r t t i ğ i çok s e rt b ir görüşe , n eticed e mahal v e re b il ecdc m idir?
"Abdülm ecit' in şahsında , h a ya tı boyunca i h t i l a l c i l e r i l e e n trik a la r çevir sı , m u tla k iy e tç ila * i l e son derece i y i görüşürken Ankara m i l l i y e t ç i l e r i n e teminat veren, en a ltın d a n İ n g i l i z l e r i l e pazarÈxga g ir iş e n ik i yüzlü b ir k iş i i l e k a r ş ıla ş ılm ış t ır . Kendi s in i i y i tanıyan İ t t ih a d ı Terakki kom itesi ondan ç e k in ir d i .
Bu görüşün son derece kötü b ir n iy e t veya b irik m iş b ir an laşm azlıkla rın sonucu olduğunu düşünmek i s t e r i z .
TAHA TOROS’ un Tercümesi
*
Taha Toros Arşivi
