Hürriyet Gazetesi'nin söz varlığına yönelik bir inceleme (1980-1996)

(1)

T.C.

AĞRI ĠBRAHĠM ÇEÇEN ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TÜRK DĠLĠ VE EDEBĠYATI ANABĠLĠM DALI

Merve TELLĠ DAġKIN

“HÜRRĠYET GAZETESĠ’NĠN SÖZ VARLIĞINA YÖNELĠK BĠR

ĠNCELEME (1980-1996)”

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

TEZ YÖNETĠCĠSĠ

Dr. Öğr. Üyesi Yusuf SÖYLEMEZ

(2)

(3)

(4)

iv ÖZET Yüksek Lisans Tezi

“Hürriyet Gazetesi’nin Söz Varlığına Yönelik Bir Ġnceleme (1980-1996)” Merve TELLĠ DAġKIN

Tez DanıĢmanı: Dr. Öğr. Üyesi Yusuf SÖYLEMEZ 2019, 247 Sayfa+xxvii

Jüri: Dr. Öğr. Üyesi Ayhan BULUT Dr. Öğr. Üyesi Sait YILTER Dr. Öğr. Üyesi Yusuf SÖYLEMEZ

Bir dildeki sözlerin bütünü olarak nitelenen söz varlığı terimi bir dilin geliĢ-miĢliğini, zenginliğini ve özgünlüğünü göstermesi açısından oldukça önemlidir.

Bu araĢtırmada Hürriyet gazetesinin farklı zaman aralığındaki kelimeleri, kul-lanıĢ biçimlerine ve oranlarına bakılıp 1980-1996 yılları arasında yayınlanan Hürri-yet gazetesi özelinde söz varlığı tespit edilmiĢtir. Bunun için örneklem yoluyla seçi-len dokümanlar inceseçi-lenmiĢ, toplanan verilerin analizinde içerik analizi yöntemi kul-lanılmıĢtır. Bu yöntemle elde edilen veriler dört yönden incelenmiĢtir.

1- 1980/1996 yılları arasında incelenen Hürriyet gazetesi sayılarında söz var-lığının nasıl olduğu ve söz varlığı açısından orantısal olarak nasıl bir fark oluĢtuğu saptanmıĢtır.

2- Ġncelenen Hürriyet gazetesi sayılarında metin türleri (haber yazısı, man-Ģet, köĢe yazısı ve spor haberleri) söz varlığı açısından orantısal olarak in-celendiğinde nasıl bir fark oluĢturduğu saptanmıĢtır.

3- Ġncelenen Hürriyet gazetesi sayılarının sözcük kökeni açısından tasnifi yapılmıĢ ve Türkçe kökenli ögeler, yabancı kökenli ögeler Ģeklinde sınıf-lara ayrısınıf-larak kullanım sıklığı oranları belirlenmiĢtir.

(5)

v

4- Yabancı kökenli ögeler içinde yıllara göre hangi dillerin daha çok kulla-nıldığına bakılmıĢ ve Türkçe ile dil alıĢveriĢi güçlü olan diller belirlenme-ye çalıĢılmıĢtır.

Toplanan veriler tematik olarak tasnif edilerek incelenmiĢ, yıllara göre deği-Ģimler grafikler ve tablolar vasıtasıyla ortaya konulmuĢtur.

Bu araĢtırmanın incelendiği dönem aralığının söz varlığındaki değiĢimi gös-termesi açısından alandaki özgün çalıĢmalardan biri olması beklenmektedir. Aynı zamanda gazete ile ilgili olarak tespit edilen kelime hazinesi, sayısal veriler ve yüz-delik oranlar üzerinde farklı yöntemlerle daha detaylı incelemeler yapılmasına imkân tanımaktadır.

Anahtar Sözcükler: Hürriyet gazetesi, metin türleri, sayısal veri, söz varlığı ve Türk dili.

(6)

vi ABSTRACT Master’s Thesis

“An Investigation into Hürriyet's Vocabulary (1980-1996)” Thesis Advisor: Dr. Lecturer Yusuf SÖYLEMEZ

2019, 247 Page+xxvii Jury: Dr. Lecturer Ayhan BULUT

Dr. Lecturer Sait YILTER

Dr. Lecturer Yusuf SÖYLEMEZ

The term vocabulary, which is defined as the sum of words in a language, is very important in terms of showing the development, richness and originality of a language.

In this research, the words, usage patterns and rates of Hürriyet newspaper in different time periods were examined and vocabulary was determined in the Hürriyet newspaper published between 1980-1996. For this purpose, the selected documents were examined and content analysis method was used in the analysis of the collected data. The data obtained by this method were examined from four aspects.

1- It has been determined how the vocabulary is and how it is proportionally differentiated in the number of Hürriyet newspapers examined between 1980/1996.

2- When the text types (news articles, headlines, column articles and sports news) were examined in terms of vocabulary in the examined Hürriyet newspaper issues, it was determined that it made a difference.

3- The number of Hürriyet newspapers examined was classified in terms of word origin, and the frequency of use was determined by classifying them as Turkish origin elements and Foreign origin elements.

4- It is tried to determine which languages are used more frequently among the foreign origin elements and to determine the languages which have strong langu-age exchange with Turkish.

(7)

vii

The collected data were examined thematically and the changes according to years were presented by means of graphs and tables.

The period in which this research is examined is expected to be one of the original studies in the field in terms of showing changes in vocabulary. At the same time, it provides the opportunity to make more detailed studies on the vocabulary, numerical data and percentages determined by the newspaper.

Key Words: Hürriyet newspaper, text types, numerical data, vocabulary and Turkish language.

(8)

viii ÖN SÖZ

Bir dildeki sözlerin bütünü, söz hazinesi, söz dağarcığı, sözcük hazinesi ve kelime kadrosu olarak nitelenen söz varlığı terimi, dilimizin yazılı en eski kaynakla-rından baĢlayarak günümüze kadar uzanan değiĢimleri bize göstermektedir.

Bu çalıĢmayla Hürriyet gazetesinin farklı sayılarındaki kelimeleri kullanıĢ bi-çimlerine bakılmıĢ, söz varlığının sayısal verilerinin ve oranlarının incelenmesi yapı-larak yıllar arasında ne gibi farklılıklar olduğu tespit edilmiĢtir.

(9)

ix TEġEKKÜR

AraĢtırmamın baĢlangıcından bugünlere kadar uzanan süreçte yardım ve des-teğini benden esirgemeyen danıĢmanım Dr. Öğr. Üyesi Yusuf Söylemez‟e; gazetele-rin eski nüshalarına ulaĢılarak fotoğraflanmasına yardımcı olan arkadaĢım Sefer Çaluk‟a, desteklerini benden esirgemeyen annem Sevgül Telli ve babam Fahri Telli ile çalıĢma Ģartları çok zor olmasına rağmen yine de her zaman yanımda olduğunu hissettiren eĢim Fatih DaĢkın‟a teĢekkürü borç bilirim.

(10)

x

ĠÇĠNDEKĠLER

TEZ KABUL VE ONAY TUTANAĞI ... ĠĠ TEZ ETĠK VE BĠLDĠRĠM SAYFASI ... ĠĠĠ

ÖZET ... ĠV ABSTRACT ... VĠ ÖN SÖZ ... VĠĠĠ TEġEKKÜR ... ĠX ĠÇĠNDEKĠLER ... X TABLOLAR DĠZĠNĠ ... XVĠ GRAFĠKLER DĠZĠNĠ ... XX KISALTMALAR VE SĠMGELER DĠZĠNĠ ... XXV 1. GĠRĠġ ... 1 2. PROBLEM DURUMU ... 2

2.1.ÇALIġMANIN AMACI VE PROBLEM DURUMU ... 2

2.2.ÇALIġMANIN ÖNEMĠ ... 3

2.3.ÇALIġMANIN YÖNTEMĠ ... 3

2.3.1.ARAġTIRMA YÖNTEMĠ/ DESENĠ/ MODELĠ ... 3

2.3.2.VERĠ TOPLAMA ARAÇLARI ... 3

2.4. VERĠ ANALĠZĠ ... 4

(11)

xi

3. KAVRAMSAL ĠNCELEME ... 4

3.1.1.SÖZ VARLIĞI ... 4

3.1.2.SÖZ VARLIĞININ TEMEL ÖĞELERĠ ... 5

3.1.3.TÜRKÇE SÖZ VARLIĞININ TEMEL NĠTELĠKLERĠ ... 6

3.1.4.SÖZCÜKBĠLĠM VE BĠÇĠMBĠLĠM ... 7

3.1.5.KÖKEN BĠLGĠSĠ ... 8

3.2.YAZI DĠLĠ VE BASIN DĠLĠ ... 9

3.3.GAZETENĠN TANIMI,TARĠHSEL GELĠġĠMĠ VE ÖZELLĠKLERĠ... 11

3.4.SEDAT SĠMAVĠ ... 13

3.4.1.SEDAT SĠMAVĠ‟NĠN GAZETECĠLĠĞĠ VE YAYINCILIĞI ... 14

3.5.HÜRRĠYET GAZETESĠ ... 15

3.6.SÖZ VARLIĞI ĠLE ĠLGĠLĠ ÇALIġMALAR ... 19

3.6.1.YÜKSEK LĠSANS TEZLERĠ ... 19

3.6.2.DOKTORA TEZLERĠ ... 20

3.6.3.MAKALELER ... 21

3.7.HÜRRĠYET GAZETESĠ’NĠN SÖZ VARLIĞINDAKĠ DEĞĠġĠMLERĠN ĠNCELENMESĠ 22 3.7.1. 1OCAK 1980TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ .. 76

3.7.2. 1HAZĠRAN 1980TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 80

3.7.3. 24ġUBAT 1984TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ 85 3.7.4. 11EKĠM 1984TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ . 88 3.7.5. 29TEMMUZ 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 92

3.7.6. 23ARALIK 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 96

3.7.7. 12NĠSAN 1992 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 100

3.7.8. 5AĞUSTOS 1992TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 104

3.7.9. 25OCAK 1996 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 109

(12)

xii

3.7.10. 2 ġUBAT 1996TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 112 3.8. HÜRRĠYET GAZETESĠ’NĠN METĠN TÜRLERĠNE BAĞLI OLARAK ĠNCELENMESĠ

... 118 3.8.1. 1 OCAK 1980 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 118 3.8.2. 1 HAZĠRAN 1980 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 121 3.8.3. 24ġUBAT 1984TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 124 3.8.4. 11 EKĠM 1984TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 127 3.8.5. 29 TEMMUZ 1988 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 131 3.8.6. 23ARALIK 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 133 3.8.7. 12NĠSAN 1992TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 136 3.8.8. 5 AĞUSTOS 1992 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 139 3.8.9. 25OCAK 1996TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 142 3.8.10. 2ġUBAT 1996TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN METĠN TÜRLERĠNE AĠT SÖZ VARLIĞI VERĠLERĠ ... 145 3.9. HÜRRĠYET GAZETESĠ’NĠN KÖKEN BĠLGĠSĠ ĠNCELEMESĠ ... 154

3.9.1 1 OCAK 1980 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 154 3.9.2. 1 HAZĠRAN 1980 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 157 3.9.3. 24 ġUBAT 1984 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 160

(13)

xiii

3.9.4. 11 EKĠM 1984 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 163 3.9.5. 29TEMMUZ 1988 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 166 3.9.6. 23 ARALIK 1988 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 169 3.9.7. 12 NĠSAN 1992 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 172 3.9.8. 5 AĞUSTOS 1992 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 175 3.9.9. 25 OCAK 1996 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 178 3.9.10. 2 ġUBAT 1996 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NĠN SÖZCÜK KÖKENĠNE AĠT VERĠLER ... 181 3.10. YABANCI KÖKENLĠ KELĠMELERĠN HÜRRĠYET GAZETESĠ ĠÇERĠSĠNDE

YILLARA GÖRE DAĞILIMI ... 186 3.11. HÜRRĠYET GAZETESĠ’NĠN YABANCI KÖKENLĠ ÖGELERĠNĠN YABANCI

DĠLLERE GÖRE DAĞILIMININ ĠNCELENMESĠ ... 196 3.11.1. 1 OCAK 1980 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 196 3.3.2….. 1HAZĠRAN 1980TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 197 3.11.2. 24 ġUBAT 1984 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 197 3.11.3. 11 EKĠM 1984 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ'NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 198 3.11.4. 29TEMMUZ 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 199 3.11.5. 23 ARALIK 1988 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 200 3.11.6. 12 NĠSAN 1992 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 201

(14)

xiv

3.11.7. 5 AĞUSTOS 1992 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT

SAYISAL VERĠLER ... 202

3.11.9. 25 OCAK 1996 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 203

3.11.10. 2 ġUBAT 1996 TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ‟NDE YABANCI DĠLLERE AĠT SAYISAL VERĠLER ... 204

4. SONUÇ, TARTIġMA VE ÖNERĠLER ... 208

4.1.SONUÇ VE TARTIġMA ... 208

4.2.ÖNERĠLER ... 211

KAYNAKÇA ... 213

EKLER ... 217

EK 1. HÜRRĠYET GAZETESĠ GÖRSELLERĠ ... 217

EK 1.1.1OCAK 1980TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 217

EK 2.1.1HAZĠRAN 1980TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 220

EK 3.1.24ġUBAT 1984TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 223

EK 4.1.11EKĠM 1984TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 226

EK 5.1.29TEMMUZ 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 229

EK 5.2.9TEMMUZ 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 230

(15)

xv

EK 6.1.23ARALIK 1988TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 232

EK 7.1.12NĠSAN 1992TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 235

EK 8.1.5AĞUSTOS 1992TARĠHLĠ HÜRRĠYET GAZETESĠ ÖRNEĞĠ ... 238

(16)

xvi

TABLOLAR DĠZĠNĠ

Tablo 1. ÇalıĢma Verilerini Hazırlarken Kullanılan Hürriyet Gazetesi Kelime Örneklemi ... 23 Tablo 2. 1 Ocak 1980 Salı Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 76 Tablo 3. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 79 Tablo 4. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 81 Tablo 5. 1 Haziran 1980 Pazar Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 83 Tablo 6. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 85 Tablo 7. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 87 Tablo 8. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 89 Tablo 9. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 91 Tablo 10. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 93 Tablo 11. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 95 Tablo 12. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 97 Tablo 13. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 99 Tablo 14. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 101 Tablo 15. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 103

(17)

xvii

Tablo 16. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 105 Tablo 17. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 107 Tablo 18. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 109 Tablo 19. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 111 Tablo 20. 2 ġubat 1996 Cuma Tarihli Hürriyet Gazetesi'nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 113 Tablo 21. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısının Kullanım Sıklığına Oranı ... 115 Tablo 22. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 119 Tablo 23. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 122 Tablo 24. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 125 Tablo 25. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 128 Tablo 26. 29 Temmuz 1988 Salı Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 131 Tablo 27. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 134 Tablo 28. 12 Nisan 1992 Pazar Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 137 Tablo 29. 5 Ağustos 1992 ÇarĢamba Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 140 Tablo 30. 25 Ocak 1996 PerĢembe Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 143 Tablo 31. 2 ġubat 1996 Cuma Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Metin Türlerine Ait Kelimelerin Kullanım Sayısı ... 146

(18)

xviii

Tablo 32. Hürriyet Gazetesi‟nin On (10) Sayısına Ait Metin Türlerinin Kelime Sayıları Dağılımı ... 149 Tablo 33. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayıları ... 155 Tablo 34. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayıları ... 158 Tablo 35. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayıları ... 161 Tablo 36. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayıları ... 164 Tablo 37. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayıları ... 167 Tablo 38. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayısı Dağılımı ... 170 Tablo 39. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayısı Dağılımı ... 173 Tablo 40. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayısı Dağılımı ... 176 Tablo 41. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayı Dağılımı ... 179 Tablo 42. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısına Göre Köken Bilgisi Sınıflamalı Kelime Sayıları ... 182 Tablo 43. 1980-1996 Yılları Arası Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelime Oranları ... 185 Tablo 44. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 186 Tablo 45. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 187 Tablo 46. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 188 Tablo 47. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 189

(19)

xix

Tablo 48. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 190 Tablo 49. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 191 Tablo 50. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 192 Tablo 51. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 193 Tablo 52. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 194 Tablo 53. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ... 195 Tablo 54. Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelime Dağılımı ve En Çok Kullanılan Diller ... 206

(20)

xx

GRAFĠKLER DĠZĠNĠ

Grafik 1. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 79 Grafik 2. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 83 Grafik 3. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 87 Grafik 4. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 91 Grafik 5. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 95 Grafik 6. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 99 Grafik 7. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 103 Grafik 8. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 107 Grafik 9. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 111 Grafik 10. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nde Kullanılan Farklı Kelime Sayısı ve Kelime Sıklığı ... 115 Grafik 11. 1980-1996 Tarihleri Arası Hürriyet Gazetesi‟nin Kelime Sıklığı Oranlarının Dağılımı ... 117 Grafik 12. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 120 Grafik 13. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 121 Grafik 14. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 123 Grafik 15. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 124

(21)

xxi

Grafik 16. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 126 Grafik 17. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 127 Grafik 18. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 129 Grafik 19. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 130 Grafik 20. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 132 Grafik 21. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 133 Grafik 22. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 135 Grafik 23. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 136 Grafik 24. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 138 Grafik 25. 12 Nisan 1992 Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 139 Grafik 26. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 141 Grafik 27. 5 Ağustos 1992 Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 142 Grafik 28. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 144 Grafik 29. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 145 Grafik 30. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 147 Grafik 31. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Metin Türlerine Göre Kullanılan Kelime Sayısı Dağılımı ... 148

(22)

xxii

Grafik 32. 1980-1996 Yılları Arası Hürriyet Gazetesi‟nin Haber Metin Türü Kelime Sayısı Dağılım Oranları... 150 Grafik 33. 1980-1996 Yılları Arası Hürriyet Gazetesi‟nin ManĢet Haberleri Kelime Sayısı Dağılım Oranları... 151 Grafik 34. 1980-1996 Yılları Arası Hürriyet Gazetesi‟nin KöĢe Yazısı Haberleri Kelime Sayısı Dağılım Oranları ... 152 Grafik 35. 1980-1996 Yılları Arası Hürriyet Gazetesi‟nin Spor Haberleri Kelime Sayısı Dağılım Oranları... 153 Grafik 36. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 156 Grafik 37. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 157 Grafik 38. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 159 Grafik 39. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 160 Grafik 40. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 162 Grafik 41. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 163 Grafik 42. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 165 Grafik 43. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 166 Grafik 44. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 168 Grafik 45. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 169 Grafik 46. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 171 Grafik 47. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 172

(23)

xxiii

Grafik 48. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 174 Grafik 49. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 175 Grafik 50. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 177 Grafik 51. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 178 Grafik 52. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 180 Grafik 53. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 181 Grafik 54. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Yüzdesel Olarak Dağılımı ... 183 Grafik 55. 2 ġubat 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟nin Türkçe ve Yabancı Kökenli Kelimelerinin Sayısal Olarak Dağılımı ... 184 Grafik 56. 1 Ocak 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 196 Grafik 57. 1 Haziran 1980 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 197 Grafik 58. 24 ġubat 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 198 Grafik 59. 11 Ekim 1984 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 199 Grafik 60. 29 Temmuz 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 200 Grafik 61. 23 Aralık 1988 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 201 Grafik 62. 12 Nisan 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 202 Grafik 63. 5 Ağustos 1992 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 203

(24)

xxiv

Grafik 64. 25 Ocak 1996 Tarihli Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 204 Grafik 65. 2 ġubat 1996 Hürriyet Gazetesi‟ndeki Yabancı Kökenli Kelimelerin Dillere Göre Sayısal Olarak Dağılımı ... 205

(25)

xxv KISALTMALAR VE SĠMGELER DĠZĠNĠ Ar. : Arapça Akt. : Aktaran Alm. : Almanca Ar.-Fars. : Arapça-Farsça Ar.-Tr. : Arapça-Türkçe Ar.-Tr.-Fars. : Arapça-Türkçe-Farsça Bulg. : Bulgarca Çin. : Çince Edt. : Editör Far. : Farsça Fars.-Ar. : Farsça-Arapça Fars.-Alm. : Farsça-Almanca Fran. : Fransızca Frn.-Tr. : Fransızca-Türkçe Fars.-Yun. : Farsça-Yunanca Gaz. : Gazete

H. K. S. : Haber Kelime Sayısı Ġbr. : Ġbranice Ġng. : Ġngilizce Ġsl. : Ġslavca Ġsp. : Ġspanyolca Ġstat. : Ġstatistik Ġsts. : Ġstisna Ġtal. : Ġtalyanca

(26)

xxvi

K. F. K.S. : Kullanılan Farklı Kelime Sayısı K. K. S. : Kullanılan Kelime Sıklığı K. S. : Kullanım Sıklığı

K. S. O. : Kullanım Sıklığı Oranı K. Y. K. S. : KöĢe Yazısı Kelime Sayısı

Kor. : Korece

Kök. Bil. : Köken Bilgisi

Lat. : Latince

M. K. S. : ManĢet Kelime Sayısı

Mac. : Macarca

MEB : Millî Eğitim Bakanlığı

Moğ. : Moğolca

No : Numara

Rum. : Rumca

Rus. : Rusça

S. H. K. S. : Spor Haberleri Kelime Sayısı

Sırp. : Sırpça Soğd. : Soğdca Söz V. : Söz Varlığı Sür. : Süryanice Sy. : Sayfa Top. : Toplam Tr. : Türkçe Tr.-Ar. : Türkçe-Arapça Tr.-Fars. : Türkçe-Farsça Tr.-Frn. : Türkçe-Fransızca

(27)

xxvii Tr.-Lat. : Türkçe-Latince

Vb. : Ve benzerleri

Vd. : Ve diğerleri

Yab. : Yabancı

Y. T. K. S. : Yabancı Toplam Kelime Sayısı

Yun. : Yunanca

(28)

1 1. GĠRĠġ

GeçmiĢi bugüne, bugünü yarına aktarmaya çalıĢarak varlığını sürdüren insa-noğlunun; iç dünyası ile dıĢ dünyası arasında bağlantı kurmaya çalıĢan dil her zaman canlı bir vasıta olmuĢtur. Bu doğrultuda “dil, insanlar arasında anlaĢmayı sağlayan tabiî bir vasıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde geliĢen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmıĢ bir gizli antlaĢmalar sistemi, seslerden örülmüĢ içtimaî bir müessesedir” (Ergin, 2004: 3).

Dil, bir anda düĢünemeyeceğimiz kadar çok yönlü, değiĢik açılardan bakınca baĢka baĢka nitelikleri beliren, kimi sırlarını bugün de çözemediğimiz büyülü bir varlıktır. O gerek insan, gerek toplum, gerekse insan ve toplumdan ayrı düĢünüleme-yecek olan bilim, sanat, teknik gibi bütün alanlarla ilgili bulunan, aynı zamanda onla-rı oluĢturan bir kurumdur (Aksan, 2007: 11).

Martinet‟e göre ise dil “insan deneyiminin, topluluktan topluluğa değiĢen bi-çimlerde, anlamsal bir içerikle sessel bir anlatım kapsayan birimlere, baĢka bir deyiĢ-le anlam birimdeyiĢ-lere ayrıĢtırılmasını sağlayan bir bildiriĢim aracıdır” (Aktaran: Kök-türk ve Eyri, 2013-ΙΙ: 126).

Dil ile ilgili yerli ve yabancı dil bilimciler tarafından yapılan tanımlamalara bakıldığında dilin kendine özgü kimse tarafından değiĢtirilemeyecek kabul ve yargı-ları içeren aynı zamanda birçok alana öncülük eden canlı bir kurum olduğu anlaĢıl-maktadır.

“Dil en küçük birimiyle seslerden, seslerin belirli kurallarla bir araya gelme-siyle kelimelerden, kelimelerin belirli bir sistemle bir araya gelmegelme-siyle de cümleler-den meydana gelir. Bu sayede konuĢma ve anlamlandırmanın yolunu açar. Toplum-ların özelliklerini ve kültürünü yansıtan dil, nesilden nesile aktarımıyla da kültürlerin koruyuculuğunu üstlenir. Canlı olması nedeniyle de geçmiĢ ile içinde bulunulan za-man içerisindeki değiĢimi ortaya koyar” (Aktaran: ġenödeyici, ġenödeyici, ġen ve KoĢik, 2015: 13).

Yeryüzündeki diller, toplumların gereksinimlerinden doğmuĢtur ve ilk dilin doğuĢuyla ilgili farklı farklı görüĢler vardır. Dillerin doğuĢuyla ilgili ortak kanaatler

(29)

2

dilin, toplumların anlaĢmasında en önemli iletiĢim aracı olduğu ve insan iletiĢimde kanal vazifesi gördüğü ve düĢüncenin aktarıcısı olduğudur.

“Her dil ait olduğu toplumun gereksinimlerine cevap verecek yeterliliktedir. Birbirinden ayrı toplumlar halinde yaĢayan insanlar kendi duygu ve düĢünce sistemlerine bağlı olarak ayrı ayrı diller oluĢturmuĢlardır. Toplumların inançları, değerleri, kültürleri, olaylara bakıĢ açıları ve ilgi alanları farklıdır. Bu nedenle bunları ifade etme biçimi de farklı olacaktır. Dilin ilk iĢlevi bilgiyi doğrudan aktarmaktır. Ġnsan, duygu ve düĢüncesini dil sayesinde doğru ve anlamlı sözcükler sayesinde aktarabilir” (ġenödeyci vd., 2005: 14).

“Bir ulusun yaĢayıĢ biçimi, inançları, gelenekleri, dünya görüĢü, çeĢitli nitelikleri ve hatta tarih boyunca bu toplumda meydana gelen çeĢitli olaylar üzerinde hiçbir bilgimiz olmasa, yalnızca dilbilim incelemeleriyle, bu dilin söz varlığının, söz hazinesinin derinliğine inerek bütün bu konularda çok değerli bilgiler ve ipuçları elde edebiliriz” (Aksan, 2007: 65), bu bilgiler ve ipuçları sayesinde dilin insanlık tarihinin aynası olduğu anlaĢılmaktadır. Dil; toplumla birlikte doğmuĢ, yaĢamıĢ ve toplumun yansıtıcısı olmuĢtur. Dil için yalnızca iletiĢimi sağlayan bir araç değil, aynı zamanda ilettiklerini de içeren bir kültür kaynağı ya da kültür taĢıyıcısı da denilebilir.

2. PROBLEM DURUMU 2.1. ÇalıĢmanın Amacı ve Problem Durumu

Dil, kullanıldığı dönemin kültürel varlığını, sosyal ve siyasi yaĢantısını yansıtır. Dildeki sözcüklerin kökeni, çeĢitliliği ve seçilen sözcüklerin kullanılma sıklığı dilin söz varlığını belirlemeye yardımcı olur.

AraĢtırmanın amacı 1980 ve 1996 yılları arasında yayımlanan Hürriyet gazetesi özelinde söz varlığındaki sayısal oranları tespit etmektir.

AraĢtırmanın problem cümlesi “1980 yılından 1996 yılına kadar yayınlanan Hürriyet gazetesi sayıları sözvarlığı açısından hangi değiĢimlere uğramıĢtır?” Ģeklindedir.

(30)

3

1. Ġncelenen Hürriyet gazetesi sayılarındaki söz varlığı nasıldır?

2. Aynı yıl içinde yayımlanan iki nüsha arasında söz varlığı açısından orantısal olarak nasıl bir fark oluĢmuĢtur?

3. 1980-1996 yılları arasında incelenen Hürriyet gazetesi sayılarında söz var-lığı açısından orantısal olarak nasıl bir fark oluĢmuĢtur?

4. 1980-1996 yılları arasında incelenen Hürriyet gazetesi sayılarındaki metin türlerinde “haber yazısı-manĢet-köĢe yazısı-spor haberleri” söz varlığı açısından orantısal olarak incelendiğinde nasıl bir fark oluĢmuĢtur?

5. 1980-1996 yılları arasında incelenen Hürriyet gazetesi sayılarındaki Türkçe kökenli ve Yabancı kökenli sözlüksel birimlerin kullanım oranı nasıldır?

2.2. ÇalıĢmanın Önemi

Bu çalıĢmayla Hürriyet gazetesinin farklı zaman aralığındaki kelimeleri kullanıĢ biçimlerine ve oranlarına bakılmıĢtır. Ayrıca gazete metin türleri arasında olan “manĢet, haber yazısı, köĢe yazısı, spor yazısı” ayrı baĢlıklar altında sınıflandırılmıĢtır. Bu özelliklere uygun yeterli çalıĢma olmadığından ve dönemin söz varlığındaki değiĢimi göstermesi açısından araĢtırmanın alandaki özgün çalıĢmalardan biri olması beklenmektedir.

2.3. ÇalıĢmanın Yöntemi

AraĢtırma nitel araĢtırma yöntemine göre planlanmıĢtır ve yürütülmüĢtür. Ay-rıca araĢtırmada tablolar ve grafikler oluĢturulurken renklendirmelerden yararlanıl-mıĢtır.

2.3.1. AraĢtırma yöntemi/ deseni/ modeli

AraĢtırma nitel araĢtırma yöntemine göre yapılmıĢtır. Bir olay, durum ya da metnin derinlemesine incelemesini içeren metoda göre Hürriyet gazetesi incelenmiĢ söz varlığındaki değiĢimler ortaya konulmaya çalıĢılmıĢtır.

2.3.2. Veri toplama araçları

Veri toplama yöntemi olarak doküman incelemesi kullanıldığından veri top-lama aracı olarak “fişleme” kullanılmıĢtır.

(31)

4 2.4. Veri Analizi

Toplanan verilerin analizinde içerik analizi yöntemi kullanılmıĢtır. Toplanan veriler tematik olarak tasnif edilerek incelenmiĢ söz varlığı farklı baĢlıklar altında tespit edilip yıllara göre değiĢim tablolar ve grafikler vasıtasıyla ortaya konulmuĢtur.

2.5. Sınırlılıklar

1980-2016 yılları arasındaki Hürriyet gazetesinin yirmi (20) sayısının söz var-lığının incelenmesi planlanırken; doküman inceleme ve tasnifleme iĢlemlerinin uzun zaman alması nedeniyle 1996 yılı itibarıyla çalıĢma on (10) sayı ile sınırlandırılmıĢ-tır. Ayrıca 1980-1996 yılları arasında basılmıĢ Hürriyet gazetesinin söz varlığı ince-lemesi sürecinde “manĢet, haber yazısı, köĢe yazısı ve spor haberlerine” yer verilerek sınırlandırma yapılmıĢtır. Gazetelerin arĢivleme iĢlemlerindeki ciltleme kalitesi, baskı kalitesi ve gazete sayfalarının zamanla yıpranması nedeniyle bazı bölümler okunamamıĢtır. Türkçe ve yabancı kökenli sözlüksel birimlerin tasnifi yapılırken özel isim, deyim, atasözü ve kalıplaĢmıĢ sözler çalıĢmaya dâhil edilmemiĢtir.

3. KAVRAMSAL ĠNCELEME 3.1.1. Söz Varlığı

Bir dildeki sözlerin bütünü, söz hazinesi, söz dağarcığı, sözcük hazinesi, ke-lime hazinesi ve keke-lime kadrosu olarak nitelenen söz varlığı terimini, bu alanda önemli çalıĢmalar yapanlar: “Bir dildeki yerli ve yabancı sözcük, kalıp kullanım vb‟nin tümü” (Çotuksöken, 2008: 33) ve “sadece bir dilde bir takım seslerin bir araya gelmesiyle kurulmuĢ simgeler, kodlar –ya da dilbilimdeki terimiyle göstergeler- ola-rak değil, aynı zamanda o dili konuĢan toplumun kavramlar dünyası, maddi ve ma-nevi kültürünün yansıtıcısı, dünya görüĢünün bir kesiti olarak düĢünülmesi” (Aksan, 2015: 15) olarak tanımlamıĢlardır.

Her dilin kendine özgü söz varlığı vardır ve dil, bu söz varlığını en ince ayrın-tısına kadar inceleyip düzenli Ģekilde geliĢtirir. Bir dilin söz varlığını düĢündüğü-müzde aklımıza o dilde kullanılan kelimeler gelmektedir.

DeğiĢik dillerdeki yerli kelimelerin bir bölümü çekirdek kelimeler veya temel söz varlığı biçiminde adlandırılır. Her dilde nesilden nesile aktarılarak yaĢayan bu

(32)

5

ögeler, insan hayatında birinci derecede önemli olan, insan ve çevresiyle ilgili önemli kavramları yansıtan kelimelerdir. BaĢta baĢ, göz, el, ayak gibi organların isimleri olmak üzere temel besin maddesi sayılan su, ekmek, et, süt, yumurta, balık gibi nes-nelerle insanın yakın iliĢkisi bulunduğu at, inek, koyun gibi hayvanlar, tarım araçla-rının isimleri, insanların en sık kullandıkları almak, vermek, gitmek, yemek, demek, içmek, inmek, yürümek, söylemek, gelmek gibi somut hareket ifade eden fiillerle bir, iki, on, yüz, bin, milyon gibi sayı adları temel söz varlığının oluĢturucularıdır (Aydın, 2007: 96-97).

3.1.2. Söz Varlığının Temel Öğeleri

Söz varlığı araĢtırmaları üzerine herkes tarafından kabul gören ortak bir yön-tem, bugüne dek belirlenememiĢtir. Farklı amaçlarla yapılan çalıĢmalar, araĢtırmacı-ların birbirlerinden habersiz ve bağımsız hareket etmesi, yabancı ülkelerdeki çalıĢ-malara olan bağımlılık, ekip çalıĢmalarındaki sınırlılıklar, disiplinler arası iliĢkilen-dirmedeki eksiklikler, söz varlığı unsurlarının benimsenmesindeki ölçütler, hedef kitlenin belirlenmesi vb. faktörler bu durumun en önemli etkenleridir (BaĢ, 2011).

Yusuf Çötüksöken (2008: 33-34) söz varlığı terimini bir üst terim olarak nite-lendirmiĢ, bunun alt terimlerini de Ģöyle sıralamıĢtır.

a) Sözcük dağarcığı b) Terim dağarcığı

c) Kalıp kullanım (kalıpsözler) dağarcığı d) Deyim dağarcığı

e) Atasözü dağarcığı

f) Özel deyiĢler dağarcığı (telmihler, dualar, beddualar gibi). Doğan Aksan da (2015: 7) söz varlığının içerdiği öğeleri: 1- Temel sözvarlığı

2- Yabancı sözcükler 3- Deyimler

4- Atasözleri

5- ĠliĢki sözleri (kalıp sözler) 6- KalıplaĢmıĢ sözler

(33)

6 8- Çeviri sözcükler olarak sıralamıĢtır. 3.1.3. Türkçe Söz Varlığının Temel Nitelikleri

Bir dilin sözvarlığı özü bakımından değiĢkendir, devingendir. Dil, insanla bir-likte var olduğuna göre, dili kullanan insan zaman içinde dille ilgili çok değiĢik yapıp etmelere baĢvurabilmektedir. ÇeĢitli gereksinimler karĢısında yeni sözcükler, deyim-ler, atasözleri, kalıp kullanımlar vb. türetmektedir. ĠliĢkili olduğu ulusların dillerin-den çeĢitli dilsel birimler (kimi durumda ek bile) alabilmektedir. Kısacası insan-doğa, insan-insan, insan-toplum, toplum-toplum iliĢkilerinin alabildiğine geliĢmesi, bilimin ve teknolojinin göz kamaĢtırıcı yükseliĢi gibi olgular dilde de doğal olarak yansımasını buluyor, böylelikle bir dilin söz varlığı bir yandan çeĢitlenirken öte yan-dan da zenginleĢmektedir (Çötüksöken, 2008: 34).

Doğan Aksan (2015: 52-53) en eski dil ürünleri olan Köktürk Yazıtları‟ndan baĢlayarak Türkçe‟nin söz varlığını incelemiĢ, Türkçe‟nin söz varlığıyla ilgili olarak Ģu nitelikleri saptamıĢtır:

1- Türkçe‟nin yapısından gelen güçlü türetme ve birleĢtirme yeteneği, ona somut ve soyut, çeĢitli kavramları kolaylıkla oluĢturma, ayrıntılara inen bir kavramlaĢtırma gücü vermiĢtir. Bu güç, en eski kaynaklarımız olan Köktürk metinlerinden bugüne, hiç eksilmeden süregelmektedir.

2- Türkler değiĢik toplumlarla kurdukları iliĢkiler sırasında yabancı etkiye büyük ölçüde kapılarını açmıĢ, çoğu zaman yabancı öğelere kendi öz söz-cüklerine yeğlemiĢlerdir. Bunun sonucunda birçok yerli öğenin kaybolup unutularak yabancılarının yerleĢtiği görülmüĢtür.

3- KavramlaĢtırma sırasında Türkçe en çok somut nesnelere, doğaya dayan-makta, böylece kavramları daha canlı olarak dile getirmektedir.

4- Türkçede ikilemelerin kullanılıĢı, anlatıma güç veren bir yol olarak çok yaygındır. Bu nitelik ona, tek tek sözcüklerin yanı sıra ayrı bir “kalıplaĢ-mıĢ öğelerden oluĢmuĢ söz varlığı” kazandır“kalıplaĢ-mıĢtır. EĢ anlamlılarla kurul-muĢ ikilemelerin unutulan öğeleri ikilemelerde yaĢamlarını sürdürmekte-dir.

(34)

7

5- Daha Kök Türkçe döneminde Türkçe sözlüklerin geniĢ birçok anlamlılık gösterdikleri göze çarpmakta, bu durum, dilin bir yazı dili olarak çok daha eskilere uzanmakta olduğuna tanıklık etmektedir.

6- En eski belgelerde bile eĢ anlamlıların sayıca çokluğu dikkati çekmekte, asıl ilginç olan bunların bir bölümünü, birbirine anlamca çok yakın eĢ an-lamlılar oluĢturmaktadır.

7 Bugün Türkiye Türkçesi yazı dilinde unutulmuĢ, yitirilmiĢ birçok öğe -baĢka dillerde de benzerleri görüldüğü gibi- Türkçe‟nin değiĢik lehçele-rinde ve bugünkü Anadolu ağızlarında yaĢamlarını sürdürmektedir. Tarihin en eski dönemlerine tanıklık etmiĢ olan Türkçe zengin bir söz varlığı-na sahiptir. Türkçenin hâkim olduğu ve etkileĢime girdiği coğrafyalarda kendi öz varlıklarını bu etkileĢime bağlı olarak yeniden Ģekillendirdiği görülmektedir. Özellik-le baĢka kültürÖzellik-lerÖzellik-le olan sosyal etkiÖzellik-leĢimÖzellik-ler doğrultusunda Türkçenin güçlü dil varlı-ğı ve dilin türetme yeteneği yeni pek çok söz varlıvarlı-ğı unsurunu Türk diline kazandır-mıĢtır. Nitekim bu kültürlerle olan sosyal etkileĢim dilin öz kaynaklarını da kullanma noktasında dili sınırlayarak yabancı söz varlığı unsurlarının etkisinin de arttığı gö-rülmektedir.

3.1.4. Sözcükbilim ve Biçimbilim

Sözcükbilim, dilin sözvarlığını, yani sözcüklerini, türetmede görev alan bi-çimbirimlerini, bileĢik sözcük, deyim, atasözü, kalıplaĢmıĢ söz gibi öğelerini incele-meye yönelen, bu öğelerin kökenlerini, oluĢumlarını araĢtırarak biçim ve anlam açı-sından geliĢmelerini saptamaya çalıĢan bir dilbilim dalı1

olarak tanımlanmaktadır. Sözcük bilimcilerin bir dilin söz varlığına iliĢkin bilmek istedikleri temel ko-nular ise Ģunlardır:

1. “Bir dilin sözvarlığının Ģu anki veya geçmiĢte belirli bir anki biçimi. 2. Dilde yeni sözcükler, yeni anlatımlar, sözcük oluĢum süreçlerinin üretken-liği.

3. Yeni bir sözcüğün tutunma derecesi nedir? Sözcük ne yaygınlıkta ve sık-lıkta kullanılmaktadır?

(35)

8

4. Belirli bir toplumsal grup, yaĢ grubu, alt kültür veya meslekler tarafından kullanılan kısıtlı sözvarlıkları,

5. Sözcüklerin kökeni ve tarihi, doğuĢu, ölüĢü.

6. Sözcüklerin anlamları, sözlüksel çerçeveleri, girdikleri dil bilgisel yapılar, kısıtlandıkları durumsal bağlamlar veya tipik olarak göründükleri bağlamlar”2

. Sözcükbilimin alanı anlam bilimsel alanları da içine alacak Ģekilde geniĢle-miĢtir. Bu geniĢleme sözcüğün ayrıĢtırılması demek olan anlam bileĢenleri temelinde yapıldığından sözcükbilim alanı anlambilim alanının bir parçası ile kesiĢmiĢtir; söz-cükbilim içinden doğan bu farklı alan sözcük anlambilimi olarak adlandırılmıĢtır3

. “Biçim bilimi ise geleneksel dil bilgisinin en çok incelen dallarından birisidir. Bir dildeki kök ve ekleri, bunların birleĢme yollarını, eklerin anlam ve görevlerini, dilin yürütme ve çekim özelliklerini ve biçimle ilgili öbür konuları inceleyen dil bil-gisi dalıdır. Biçim bilimin bir taraftan ses bilbil-gisiyle, diğer yandan da sözlük bilbil-gisi, söz dizimi ve köken bilgisi gibi alanlarla çok sıkı iliĢkileri” (Aydın, 55) olan bir dil-bilim alanı olarak tanımlanmaktadır.

Türkçenin anlam yapısını, özelliklerini ve anlatımdaki gücünü, dil bilgisi un-surlarını ortaya çıkarmak için sözcükbilim ve biçim bilimin öğelerinden faydalanıla-rak söz varlığı ile ilgili tespitler yapıldığı görülmektedir.

3.1.5. Köken Bilgisi

“Bir dildeki sözlerin biçimleriyle anlamları arasında iliĢki kuran, sözlerin yapı ve anlamlarını, köklerine doğru izleyerek ilk defa hangi köklere dayandıklarını ve zaman içerisinde hangi aĢamalardan geçerek, ne gibi geliĢmeler gösterdiklerini ince-leyen dil bilgisi çalıĢmasıdır” (Karaağaç, 2013: 18).

“Köken bilgisi çalıĢmalarında sözcüksel birimlerin eldeki en eski kaynaklar-daki biçimlerini, bunların tarih boyunca geçirdikleri değiĢmeleri, varsa, iliĢkide bu-lunulan dillerdeki biçimlerine uzanılır ve aynı geliĢmeleri gösteren benzer yapıdaki öğelerle koĢutluk kurularak bunların aydınlatılmasına çalıĢılır.

2

https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/18169/mod_resource/content/0/sozlukbilim_izlek05.pdf 3_{https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/18165/mod_resource/content/0/sozlukbilim_izlek02.pdf}

(36)

9

Bugün köken bilgisi araĢtırmaları bir yandan her dilin öğelerinin kökenlerinin aydınlatılması amacıyla, filoloji çalıĢmaları içinde yürütülmekte, bir yandan da kö-ken bilgisinin değiĢik dillerde ortak olan sorunları, yöntemleri üzerinde dil bilim araĢtırmaları yayınlanmaktadır” (Aksan, 2015: 24).

3.2. Yazı Dili ve Basın Dili

“Ġlk çağlardan beri insanlar arası iliĢkilerden biri haberleĢme olmuĢtur. Ġnsa-noğlu daima çevresinde neler olup bittiğini öğrenmek ihtiyacına kapılmıĢtır. Ġnsanoğ-lu merak edip öğrendiklerini baĢkalarına da aktarmak istemiĢtir. ĠnsanoğĠnsanoğ-lu bu ileti-Ģim ve aktarım iĢini tarihin ilk dönemlerinden beri farklı metotlar vasıtasıyla sağla-mıĢtır. Tarihin ilk dönemlerinde dumanla ve resimle yapılan bu aktarım süreci yerini konuĢma diline bırakmıĢtır” (ġenödeyci vd, 16).

“Günlük konuĢma dili, canlı ve sıcak olmakla beraber lügat bakımından sınır-lı, cümle yapısı bakımından basittir. Günlük dilin sırlarını, telaffuz Ģeklini ve muhte-vasını yaĢanılan çevre ve sosyal tabaka teĢkil eder. Bundan dolayı günlük konuĢma dili, onu konuĢan çevrelere ve sosyal tabakalara göre değiĢir” (Kaplan, 2016: 172).

“Yazı dili, kendine özgü kuralları, biçimleri ve geleneği olan bir dildir. Bir lehçe ve ağız üzerinde kullanılan ortak dilin, yazı da ve konuĢmada kullanılması so-nucu ortaya çıkar. Yazı dili hem yazı hem de konuĢma dilini kapsar. Resmi tartıĢma-lar, demeçler, çeĢitli alanlar içeren meslek konuĢmaları, radyo, televizyon ve basın organları; kısaca tüm devlet kuruluĢları, kurumlar ve kitle iletiĢimi hem yazılan hem konuĢulan biçimleriyle yazı dilinin en sık kullanıldığı alanlardır. Bir dilin yazısı, o dilin lehçe ve ağızlarından birine göre yazılır ve bu yazılıĢ standart yazı dilini oluĢtu-rur. Yazı dili muhafazakârdır, özelliklerini kolay kolay kaybetmez. Lehçe ve ağızla-rın alanda alabildiğine farklılaĢmasını önler, hepsinin zenginliklerinden faydalanır ve onları ortak bir kaynaktan zenginleĢtirerek birbirine yaklaĢtırır. Yazı dili aynı za-manda medeniyet dilidir. Kültürü, medeniyeti, edebiyatı olan milletlerin yazı dili hep olmuĢtur” (ġenödeyci vd., 2000).

ĠletiĢimin ana unsuru olan konuĢma dili de; aktarım unsuru sürecini yazı di-liyle sağlayarak ölümsüzleĢtirme sürecini baĢlatmıĢ ve bu nokta da yazı dilinin türev-lerini geliĢtirerek basın/gazete dilini oluĢturmuĢtur.

(37)

10

Ģu Ģekilde aktarır: Burger‟e göre, eğer dil belli bir alana özgü ise “alt sistem”, bir “çeĢitlilik” ya da buna benzer bir Ģekilde anlaĢılıyorsa o zaman “iletiĢim araçlarının kendine özgü bir dili yoktur. Ancak iletiĢim araçlarındaki iletilerin aĢırı çeĢitliliği doğal olarak bu iletilerin düzeyini de belirler. Toplumsal ölçütler açısından dilsel gerçekleĢmelerin, çeĢitli kuramların bağlandıkları düzlemlerden her biridir. Bu bağlamda her dilin içinde kullanımları içeren “bilim dili, yasa dili, gündelik dil, yazın dili, basın dili, …” gibi değiĢik dil düzeyleri oluĢur. Ancak bunlar dil içinde bir değildir. Bu anlamda kitle iletiĢim araçları da dil kullanımlarıyla kendilerine göre bir iletiĢimsel yöntem ve belli bir çerçeve dâhilinde kendilerine özgü metin türleri geliĢtirmiĢtir ki, bunlardaki dil kullanımı diğer alanlardaki dil kullanımlarından epeyce farklılık göstermektedir.

Basın dili, geçerli dil kuralları göz önüne alındığında genel olarak olumsuz değerlendirilmekte, özellikle edebiyat eserlerindeki üslupla kıyaslandığında yerleĢmemiĢ ve kıĢkırtıcı bir dil kullandığı gerekçesiyle ciddi eleĢtirilere uğramaktadır. Bu eleĢtirilere, gazete dilinin tek ölçüt olarak standart dilin kurallarını kabul ettiği, ancak uzmanlık dillerinin kendilerine özgü özel iĢlevleri bulunduğu, bu nedenle basında kullanılan dilin de kendine göre bir takım farklı özelliklerinin bulunabileceği Ģeklinde cevap verilmektedir.

Gazete, radyo, televizyon vb. gibi iletiĢim araçlarıyla birlikte kamuoyunun doğrudan bilgilendirildiği en önemli kitle iletiĢim araçlarından birisidir. Hatta basın-yayın tarihine bir göz atıldığında kitle iletiĢim araçları arasından gazetenin diğerlerine göre daha uzun bir geçmiĢi olduğu görülür. Gazeteler, okuyucularını bilgilendirmek için değiĢik metin türleri kullanır. Kullanılan bu metin türleri bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de değiĢik amaçlara yöneliktirler. Ülkemizde en çok kullanılan metin türleri arasında yer alan yorum, haber, röportaj vb. gibi türlerin gerek dilsel özellikleri, gerekse metin yapıları bakımından evrensel özellikleri bulunduğu kabul edilebilir.

Atilla Girgin (2000: 30-41), yazılı kitle iletiĢim araçlarında kullanılan dilin yazı dili olması gerekir. Bunun anlamı, mesajların iletiminde kullanılan cümle yapılarına, sözcüklere, dilbilgisi ve yazım kurallarına uymaya özen gösterilmesi gerektiğidir. Yazılı kitle iletiĢim araçlarında ayrıca, dilin, kullanılan aracın niteliğine,

(38)

11

hedef kitlenin sosyo-ekonomik özelliklerine göre seçilmesi gerektiğini belirtmiĢtir. Ayrıca haberin tek dili olmalıdır; konuĢulan, yazılan güncel Türkçe, hiçbir haberci yeni kelimeler, yeni deyimler icat etmek, ya da eskilerini bulup çıkarmakla yükümlü değildir. Cümlelerin anlaĢılırlığına ve anlam bütünlüğüne önem vermeli, deyimleri yerinde ve düzgün kullanmalı, kelimeleri hatasız yazmalı, telaffuzumuza dikkat etmeliyiz Ģeklinde belirtmiĢtir.

“Yazılı basın ulaĢtırdığı haber mesajları, saklanabilir bir belge niteliğini taĢımaktadır. Bu yönden, belge olması nedeniyle, istenildiği zaman tekrar okunma, gözden geçirilme olanağını sağlamaktadır” (Tokgöz, 1981: 6).

Basın dilinin yaĢam alanı olan gazeteler, kendine özgü kuralları barındırarak sayfa kısıtlamasına rağmen okuyucuyu kendisine çekerek merak duygusunu uyandıran ifadeler kullanmaktadır. Ayrıca az sözcükle çok Ģey anlatmaya çalıĢırken kendi kurallarını oluĢturduğu görülür.

Gazeteler “gazetecilerin bilgilendirme ve değerlendirmelerini aktaran aracılar oldukları için gazetecileri, iletiĢim ve metin söz konusu olduğu için de dilbilimcileri ilgilendirmektedir” (Yıldız, 8).

3.3. Gazetenin Tanımı, Tarihsel GeliĢimi ve Özellikleri

Gazete okuyucuya siyasi, iktisadi ve sosyal konulardan haber ve bilgi vermek maksadıyla genellikle günlük olarak veya belirli sürelerde çıkarılan yazılı bir kitle iletiĢim aracıdır.

Ġnsanların çeĢitli konulardaki geliĢmelerden ve olaylardan haberdar olma ar-zusu, tarihin çok eski dönemlerine dayanır ve gazete; insanoğlunun bu arzusunu ya-zılı olarak tüm insanlığa sunan bir kitle iletiĢim aracıdır.

Kamuoyunun ilgisini çeken güncel konuları genellikle günlük olarak aktara-rak; olaylara iliĢkin haber, görüĢ ve makalelerle hayattan kesitleri ve belirli düĢünce-leri geniĢ kesimlere ulaĢtırarak insanoğlunun neredeyse “rehberi” olan gazetenin dünyadaki ve ülkemizdeki tarihsel kökeni ise Ana Britannica ansiklopedisi ile A. Rıdvan Bülbül‟ün (2012) Genel Gazetecilik adlı eserinde kısaca Ģu Ģekilde aktarıl-mıĢtır: Tarihte gazetenin bilinen ilk örneği ĠÖ 59‟da Roma da günlük olarak yayınla-nan Acta diurna (günlük haberler)’dır. ÇeĢitli yerlere asılan el yazması metinlerde

(39)

12

önemli toplumsal ve siyasal geliĢmelerden, bir meteorun düĢmesi gibi ilginç olaylara ve gladyatör yarıĢmalarının sonuçlarına kadar değiĢik haberler yer alırdı. Çin Tang hanedanı (ĠS 618-907) döneminde devlet memurları arasında dağıtılmaya baĢlanan saray genelgesi bao da (rapor) bir tür gazete olarak ele alınmıĢtır. Ayrıca Ortaçağ sonlarında Avrupa‟daki büyük ticari Ģirketler, siyaset ve ticaretle ilgili haberlerin yer aldığı el yazması bültenler çıkarmaya baĢlamıĢlar ve Augsburglu ünlü Fugger ailesi-nin bültenleri baĢka ülkelere yayılmaya baĢlamıĢtır.

DeğiĢik konulardaki haberleri düzenli bir Ģekilde yayınlamaya dayalı ilk ger-çek gazetecilik, 1605‟te Anvers‟te bir ticari bültenden doğduğu sanılan Nieuwe Tijdinghen ile baĢlamıĢtır. Ticari iliĢkileri münasebetiyle Felemenklerin çıkardığı courante‟ler, çeviri yoluyla girdikleri ülkelerde ilkel gazeteciliğin baĢlamasına örnek olmuĢlardır.

Türkiye‟de yayınlanan ilk gazete, Albert Dubaye‟nin 1796‟da on beĢ (15) günde bir çıkardığı; Fransız Ġhtilal haberlerini veren Gazette Française de Costanti-nople‟ dur. Bazı araĢtırmacılar ve kaynaklar ise Fransa‟nın Ġstanbul elçisi Verniac‟ın 1795‟te Fransızca olarak yayınladığı Bulletin des Nouvelles‟i ilk gazete olarak kabul etmektedir. Ayrıca 1824 yılında Ġzmir‟de aylık olarak yayınlanan Smyreen gazetesi yer alır.

Osmanlı Devleti sınırları içerinde 1828 yılında Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali PaĢa tarafından yayınlanan ve yarısı Arapça yarısı Türkçe olan Vakayi-i Mısrıyya ilk Türkçe gazete olarak da kabul edilmiĢtir.

Bugünkü Türkiye sınırları içerisinde yayınlanan ilk Türkçe gazete PadiĢah ikinci Mahmud‟un emirnamesiyle 1831 tarihinde yayın hayatına baĢlayan ve ilk Türk gazetesi kabul edilen Takvim-i Vekayi‟dir. Gazete 1878 yılına kadar haftalık olarak çıkmıĢ ve yayınına birkaç kez ara vermiĢtir. Eski vakanüvis tarihlerinin bir devamı olarak, yalnız devlet iĢleriyle ülke ve dünya olaylarını duyurmak için yayınlanmıĢtır.

Takvim-i Vekayi Mustafa Kemal Atatürk döneminde Sivas Kongresiyle İra-deyi Milliye adıyla yeniden yayın hayatına baĢlamıĢ ve Türkiye Büyük Millet Meclis

Hükümeti‟nin kurulmasıyla birlikte Ceride-i Resmiye olarak ismi değiĢtirilmiĢ ve günümüzde Resmi Gazete olarak varlığını sürdürmekte; yasalar, çeĢitli kararnameler, tüzük ve yönetmelikler bu kanal vasıtasıyla yayınlanmaktadır.

(40)

13

Türkiye‟de Takvim-i Vekayi‟den sonra ise özel sermaye ile çıkan ilk gazete Ceride-i Havadis‟tir. William Churchill‟in sahipliğini yaptığı bu gazete 1841‟den 1860 yılına kadar rakipsiz olarak yaĢamını sürdürmüĢtür.

Gazete ve yazılı basının özellikleri ise Oya Tokgöz (1981) tarafından Temel Gazetecilik adlı eserinde Ģu Ģekilde aktarılmıĢtır:

Gazete ve dergiler yalnız göze hitap eden kitle haberleĢme araçlarıdır. Oku-ma-yazma bilmeyenler, yazılı basının yazdıklarını okuyamazlar, ancak dinleme yo-luyla yararlanabilirler. Yazılı basının ulaĢtığı haber mesajları, saklanabilir bir belge niteliği taĢımaktadır. Bu yönden, belge olması nedeniyle, istenildiği zaman tekrar okunma gözden geçirilme olanağı sağlamaktadır.

Yazılı basın haberleri daha ayrıntılı, derinliğine inerek sunar. Radyo ve tele-vizyona oranla, haber verme bakımından daha az süratlidir. Zamanı radyo ve televiz-yona oranla daha elveriĢli olarak kullanmaları, daha kapsamlı haber vermelerine yol açmaktadır. Bu nedenle yazılı basının ekonomik olanakları yeterliyse, haber malze-mesi fazlalığı halinde sayfalarını artırma olanağını her zaman zorlayabilir. Radyo, televizyon vb. hiçbir zaman yazılı basının bu olanaklarından yararlanamaz.

3.4. Sedat Simavi

“Yazar, gazeteci, karikatürist ve yayımcı olan Sedat Simavi 1896 yılında Ġs-tanbul‟da doğdu. Babası, Ġkinci Abdülhamit devrinde aydın ve hür fikirli olmasından dolayı ömrünü sürgünlerde geçiren Hamdi Simavi (1851-1897) Bey, annesi de yine Abdülhamit sadrazamlarından Saffet PaĢa‟nın torunu Aliye Hanım‟dır.

Devrinin kültürlü ve tahsilli kiĢilerinden olan Hamdi Simavi Bey, Arapça, Farsça ve Fransızcayı mükemmel bilirdi. Mithat PaĢa‟nın yakınlarındandı, zaten onun yanında yetiĢmiĢti. Hamdi Simavi Bey‟in Mithat PaĢa‟ya olan yakınlığı onun sürülmesine yol açtı, bu yüzden çeĢitli yerlerde mutasarrıflık yaptı.

Mithat PaĢa ile Abdülhamid arasındaki gizli görüĢmeleri de sağlamıĢ oldu-ğundan Abdülhamit tahta geçtiğinde onu sürgüne göndermiĢ ve Hamdi Bey bir daha Ġstanbul‟a ayak bastırılmamıĢtır.

(41)

14

Küçük Sedat Simavi‟nin tahsilini Ġstanbul‟da yapmasından dolayı babasın-dan, aile ocağından devamlı olarak uzak kalıĢı, onun karakteri üzerinde hayli etkili olmuĢtur” (Gökmen, 1970: 1-3).

Sedat Simavi‟nin deyimiyle <<çocukluğunun en mesut yıllarını geçirdiği>> Samsun‟da ilk Fransızca derslerini almıĢtır. Kadıköy Saint-Joseph Fransız Okulu‟nda baĢladığı öğrenimine babasının arzusuyla Galatasaray Sultanisi (Galatasaray Lisesi) nde devam eder ve 1912 yılında bu liseden mezun olur4

. 3.4.1. Sedat Simavi’nin Gazeteciliği ve Yayıncılığı

Sedat Simavi‟nin basın yaĢamındaki yeri, Hürriyet gazetesi üzerine önemli çalıĢmalar yapan Yusuf Özkır (2017) tarafından Ģu Ģekilde aktarılmıĢtır: Sedat Sima-vi‟nin düĢüncelerinden yansıyan ürünleri incelerken „yayın‟ dünyasının birçok alan-larına değinmek gerekir. Bu yönüyle Sedat Simavi, Batılı anlamda bilindiği Ģekliyle „Okur-Yazar-Aydın‟ prototipinin ülkemizdeki örneklerinden birisidir. Sedat Simavi, resim ve karikatür çizerek baĢladığı gazetecilik mesleğine süreç içerisinde yayıncılık, baĢyazarlık ve kitap yazarlığını da eklemiĢtir. Onun çalıĢmalarını; „yazdığı çevirdiği kitaplar‟, „yayınladığı dergi ve gazeteler‟, „yazdığı yazılar‟, „çizdiği resim ve karika-türler‟ baĢlıkları altında değerlendirebiliriz. Yayınladığı gazete ve dergileri okurları-na paralı, parasız veya indirimli olarak dağıtan Simavi; „BroĢürler, Çocuk Yayınları, Albüm, Levha ve Kartpostallar‟ isimleriyle de tezgâhta yerini alır. „Yeni Harp Zen-ginleri‟ konulu albümünü 1918 yılında Beyoğlu‟nda sergileyen Simavi, ikinci albü-mü „Kadınlar Sanatı‟nı ise 1920 yılında sergiler. YayınlanmıĢ eserleri arasında ro-man olarak Fuji-Yama, Piyes olarak da Hürriyet Apartro-manı ve Ceza yer almaktadır. Hürriyet Apartmanı, 1945‟te filme de çekilmiĢtir.

Basın hayatına karikatüristlikle baĢlayan Sedat Simavi‟nin Birinci Dünya Sa-vaĢı‟ndan önce dergi, hatta günlük gazetelerde karikatür ve resimlerine rastlanmak-tadır. Gazetecilik tutkusu, Simavi‟nin meslek hayatındaki asıl odak noktasıdır. Gaze-tecilik hevesini baĢkasının yardımıyla değil kendi kazandığı parayla gerçeğe dönüĢ-türme arzusuyla olgunlaĢmıĢ ve “Hande, Diken, Ġnci, Dersaadet, Payitaht, 7 Gün, Hacıyatmaz, Model, Resimli Gazete ve Güleryüz” gibi önemli eserleri yayınlamıĢtır.

(42)

15

“Sedat Simavi dergi, gazete ve kitap çalıĢmalarında gerek yönetici gerek bir kalem sahibi olarak daima çoğunluğun sesine kulak vermiĢ, çoğunluğun sorunlarıyla uğraĢmıĢ, bu nedenle de çoğunluğun anlayacağı arı bir dille, arı bir Türkçeyle yaz-mıĢtır.

Sedat Simavi özellikle Milli Mücadele sıralarında yaptığı basın çalıĢmaların-da Milli Mücadele‟yi desteklemiĢ, okurlarına bu karanlık günlerin aydınlıklara çıka-cağı umudunu hiç durmadan aĢılamaya devam etmiĢ, […] gazetecileri baskılara ve dıĢ müdahalelere karĢı örgütlemiĢ ve Türk Basın Birliği‟ni kurmuĢtur.

„ĠnĢallah ben bu verimsiz tarlada namuslu olarak gazetecilik yapacağım, mu-vaffak olursam ne âlâ, mumu-vaffak olamazsam talihime küseceğim‟ arzusuyla çıktığı [yolda] 1 Mayıs 1948‟de Türkiye‟nin en büyük tirajlı gazetesi Hürriyet‟i yayınlama-ya baĢlamıĢ ve baĢarılarla dolu mücadeleli hayayınlama-yatı 11 Aralık 1953‟te son bulmuĢtur”5

. 3.5. Hürriyet Gazetesi

Hürriyet gazetesi, 1 Mayıs 1948 tarihinde Cumhuriyet dönemi gazeteciliğinin önemli isimlerinden olan Sedat Simavi tarafından Ġstanbul Cağaloğlu‟nda günlük gazete olarak Ġstanbul‟da yayın hayatına baĢlamıĢtır. Sedat Simavi‟nin yayınlamakta olduğu magazin ağırlıklı Yedigün dergisi önemli tirajlara ulaĢınca; çok partili siyasal döneminin dinamiklerini de göz önüne alarak Hürriyet gazetesini var olan siyasi parti ve kanatlar arasında yan tutmayan, bol fotoğraflı, magazine dayalı ve aileye ulaĢmayı amaçlayan bir gazetenin baĢarılı olacağına inanarak çekici ve göze batıcı bir sayfa düzeniyle yayın hayatına baĢlatmıĢtır.

Sedat Simavi Hürriyet gazetesine “günlük müstakil siyasi gazete” tanımı da eklemiĢ ve gazetenin herhangi bir siyasal partinin yanında yer almayacağını ortaya koymak maksadıyla ilk günkü sayısında CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü‟nün yanında muhalefet lideri Celal Bayar‟ın makalelerine yer vererek Hürriyet gazetesinin de-mokrasinin geliĢmesine yardımcı olacağı inancını vermiĢtir6

.

5_{Sedat Simavi Eserleri, Hürriyet Yayınları, Ġstanbul 1973.} 6

(43)

16

“Memleketimizde geliĢmeye baĢlayan demokrasi zihniyetini kökleĢtirmek ve müdafaa etmek için ortaya atılıyoruz ve demokrasinin memleketimizin bünyesine en uygun bir rejim olduğuna iman etmiĢ bulunuyoruz.

Demokrasinin müdafii olduğumuzu ileri sürmekle, Demokrat Parti‟nin körü körüne taraftarlığını ve Halk Partisi‟nin düĢmanlığını yapacağımızı zannetmeyiniz! HÜRRĠYET hiçbir partiye bağlı değildir. HÜRRĠYET hür ve müstakil kalacaktır” (Gökman, 1970: 77), söylemleriyle Hürriyet gazetesinin 1.5.1948 tarihli sayısında gazetenin programı ve hedefleri kısaca açıklanmıĢtır.

“Hürriyet‟in yayınlandığı gün, Türk basınında biçim ve içerikte yeniliklerin baĢladığı gün olarak değerlendirilebilir. Büyük fotoğraflar, yalın dille yazılmıĢ haber-ler, Türkiye‟nin sınırlarını aĢan, dünyayı kucaklayan bir gazetecilik anlayıĢı…

Ben yazılarımı dostlarım için yazmıyorum ki; benim okuyucum Samsun‟da seyyar köfteci, Adana‟da istasyon memuru, Ġzmir‟de tapu kâtibidir. HoĢ istesem de ağdalı yazamam. Yazabildiğim konuĢabildiğim dildir. Bırak onlar daima tumturaklı ve uzun baĢmakaleleri yazmıyorum sansınlar.

Türkiye‟ye ilk telefoto makinesini Hürriyet getirmiĢtir. 1952 yılında gerçekle-Ģen yenilikle Hürriyet bir adım öne geçmiĢ […] ve fotoğrafın haberin değer kazan-masında oynadığı rol Hürriyet‟le birlikte yükselen bir çizgi yakalar.

Sedat Simavi tarafsız kelimesinin renksiz olduğunu belirterek onun yerine müstakil ibaresinin kullanılacağını belirtmiĢtir. Sedat Simavi, bu gazete „tarafsız de-ğil, müstakil olacaktır. Halkın faydası için lüzumu halinde taraf tutacak, fakat müsta-kil olduğu için hiçbir zaman tuttuğu tarafın aleti olmayacaktır‟ demekte [ayrıca] lo-goda Türkiye Cumhuriyetinin bayrağını kullanmaya baĢlamıĢ ve gerekçesini de Hür-riyet‟i Bayrağın gölgesinde çıkardıkları için gurur duyduklarını belirmektedir. Bu gururu Hürriyet‟i eline alan bütün Türklerin yaĢaması için Bayrağa koyduklarını açıklamaktadır. „Ġstiyoruz ki, dünyada mevcut bütün Türk vatandaĢlarımız Hürriyet‟i ellerine aldıkları zaman, bu bayrağın etrafında birleĢsinler ve Türk olduklarından dolayı bizim gibi iftihar etsinler. Bu memleket, Atatürk çocuklarının memleketidir ve Atatürk‟ün hatırası ile beraber ebediyen yaĢayacak ve dünyanın ortasında bir yıldız gibi parlayacaktır‟.