Binlerce Yıllık Bir Geçmişin
T7~f*l w
Sessiz Tanıkları...
İSTANBUL’UN KARA SURLARI
Yaklaşık bin yılı aşkın bir süre, İstanbul’u kuşatan
ve koruyan Surlar , 1453 yılında
Fatih Sultan
Mehmet’in dehası ve Gücüne boyun eğmişti..
A rk e o lo g N ezih BAŞGELEN
KA R A SU R LA R I, İs ta n b u l'u n b in le rc e y ıllık g e ç m iş in in y o r gun ta n ık la rıd ır. B ir zam anlar M a rm a ra 'n ın h ırç ın d a lg a la rın ın d ö v d ü ğ ü M erm e r K u le 'd e n , « A l tın Boynuz» H a liç 'in d u rg u n su larına kadar uzanan 6 6 7 0 m etre u z u n lu k la rıy la bu s u rla r, d ü n y a da ender ö rn e ğ i k a lm ış sa vu n ma s is te m le rin d e n b ir id ir. Y a p ım ına II. T h e o d o s iu s zam a nında (M .S . 4 1 2 -4 1 3 ) başlanan s u rla r, A tilla 'n ın kuşatm a k o r ku su n da n , ç o k h ızlı b ir te m p oyla ç a lış ılm a k s u re tiy le 4 4 7 y ılın d a ta m a m la n m ış tır. Üç savunm a h a ttın d a n oluşan y a p ısıyla y a k la ş ık bin y ılı aş kın b ir süre şehri kuşatan s u r lar y ü zle rce o rd u ya göğüs g er m iş ve k e n ti başarıyla ko ru m u ş tu . Bu aşılm az s iste m 1 4 5 3 y ı lında Fatih S u lta n M e h m e d 'in dehası ve gücüne boyun e ğm iş ve ke n ti O sm anlı e g e m e n liğ in e te s lim e tm iş ti.
Ü ç k ıt'a y a egem en olan O sm an
lI im p a ra to rlu ğ u s ın ırla rın ı ta h t şehri İs ta n b u l’dan ço k uzaklara ta şıyın ca , ş e h ri kuşatan Kara S u rla rı da is te r istem ez ö n e m i ni y itir m iş ti. Buna rağm en bu s u rla rın ka p ıla rı ile Y e d ik u le ö- nem ve d e ğ e rle rin i ko ru m u ştu . M arm ara kıyısın da n H a liç 'e ka d ar uzanan kara s u rla rı, y a p ılış ö z e llik le ri a çısın da n ik i b ö lü m de in c e le n e b ilir:
1. K ısım : M erm e r Kule ile T e k fu r Sarayı arasında yer alan ve bü yü k b ö lü m ü II. T h e o d o s iu s zam anında, onun e m riy le şe hrin v a lis i (P rea fe ctu s p ra e to rio ) A n th e m io s 'u n g ö z e tim in d e y a p ıla n s u rla rd ır. Ö nünde 10 m e t re d e rin liğ in d e b ir he n de k b u lunan, üç ka d e m e li, iç in d e b ir de s e y ird im y o lu o lan s u rla r d ö rt, a ltı, sekiz kö ş e li ta m 9 6 ku le ile ta k v iy e e d ilm iş ti. Ka p ıla r ik i kule arasına a lın m a k s u re tiy le k o ru n m u ş tu . 4 4 7 y ı lın d a k i ş id d e tli dep re m d e b ü yü k hasar gören bu s u rla r V a li C o n sta ntin o s ta ra fın d a n 6 0 gün iç in d e o n a rılm ış tı. B iza n slIla rı b ö yle sin e telâşa veren yin e A- tillâ 'n ın s a ld ırı ko rku su yd u . 2. K ısım : T e k fu r Sarayı ile H a liç arasında kalan ve 14. M ın tıka o la ra k ta n ım la n a n sur ke s im iy d i. T h e o d o s io s s u rla rın ın bu b ö lü m ü , daha s o n ra la rı
S u rla rın ik in c i a skeri kapısı o la ra k b ilin e n B e lg ra t ka p ısınd a on a rım ça lış m a la rı.
N ic e ku şa tm a la ra ve d e p re m le re göğüs geren s u rla r, günüm üz İs ta n b u l'u n d a b ir ö lü m ka lım savaşı v e riy o r la r ...
rada ya p ıla n B la kh e rn ai Sarayı ve m a h a lle s in i çe vre le ye ce k şe k ild e d e ğ iş tirilm iş ve te k katlı yeni b ir sur duvarı y a p ılm ış tı. Daha sağlam k u le le rin yer a l d ığ ı bu b ö lü m d e hendek y o k tu . Bu k e sim , M anuel Kom nenos, H e ra c liu s ve Leon s u rla rı o l m ak üzere üç b ö lü m d e n o lu ş u y o rd u .
M ERM ER KU LE'D EN Y E D IK U LE ’YE
M arm ara S u rla rı'n ın b itim in d e . Kara S u rla rı ile b irle ş tiğ i ke s im d e y e r alan « M e rm er Kule»,
deniz s u rla rın ın en ilg in ç k u le le rin d e n b ir iy d i. Bugün, d a lg a lara karşı m ahm uzlu o la ra k ya p ılm ış o lan bu ku le n in önü to p rakla d o ld u ru lm u ş ve kısm en o n a rılm ış tır. Kara S u rla rı, g e n e llik le , M erm e r K u le 'n in biraz ö te s in d e k i II. Basileos ile IX. C o n s ta n tin o s 'u n k itâ b e le rin i ta şıyan b u rçta n b a ş la tılır. Bu b a şla n gıç b ö lü m ü , s a h il yolu ta ra fın d a n bü yü k ö lç ü d e ta h rip o lm u ş tu r. S ahil Y o lu 'n u n Y e d i- kule ta ra fın d a k i kenarında b u lu nan surun iç ta ra fın d a , şehrin
en eski a skerî k a p ıla rın d a n b iri yer a lır. Ü z e rin d e k i «XP» m ono- gram ı n e d e n iy le «İsa Kapısı» o la ra k a d la n d ırılm a k ta d ır. Ye- d ik u le 'y e k a d a rki sur ke s im i b u gün ç e ş itli b in a la rla ö rtü lm ü ş d u ru m d a d ır. T ren y o lu da b u radan g e ç m e k te d ir.
YEDIKULE VE ALT IN KAPI İs ta n b u l'u n fe th in d e n sonra 1 4 5 7 -5 8 kışında ana sur bede ni ü z e rin d e k i e kle m e le rle Fatih S ultan M eh m e t ta ra fın d a n ya p tırıla n Y e d ik u le H is a rı, b ir eş kenar beşgeni a n d ırır. Beşgenin
ta b an ın d a « A ltın Kapı», yer a lır. K lâ s ik Roma Ü slûbunda y a p ıl m ış ve üç k e m e rli b ir z a fe r ta kı ş e k lin d e k i bu kapı m erm e r b lo k la rla ka p lı ik i k u le y le ç e v r iliy d i. Kem er ve ce p h esi de a ltın y a ld ız la s ü s le n m iş ti. Se fe rd e n dönen m u z a ffe r Bizans İm p a ra to rla rı bu kapıdan şehre g ire rle rd i.
F atih d e v rin d e eklenen üç k u le ile b ir h is a r h a lin e g e tirile n Y e d ik u le 'n in iç in e , b ir ca m i ve m u h a fız la r iç in de k o ğ u şla r y a p tırılm ış tı. O sm an lı d e v rin d e , ö n c e le ri s ilâ h la rın ve d e v le t hâ zin e s in in s a kla n m a sın d a , daha s o n ra la rı İse savaş h a lin d e b u lu n u la n ü lk e le rin tu ts a k e lç ile ri iç in hapishane o la ra k k u lla n ıl m ış tı. II. S u lta n O sm an da b u rada b o ğ d u ru lm u ş tu . O n a ltın c ı yü zyıla ka d a r k u le le rin ü zerle rin in m a h ru tî k ü lâ h la rla ö rtü lü o ld u ğ u b ilin m e k te d ir. Y E D IK U LE 'D E N BELGRAD K A P IS I'N A S u rla rın bu k e s im i o ld u k ç a iy i ko ru n m u ş d u ru m d a d ır. Y e d ik u le K a p ısı'nd a n B e lg ra d K a p ısı’na ka d a r 11 b u rç s ıra la n ır. S e k i z in c i b u rcu n üze rin d e , III. Leo ve o ğ lu V. C o n s ta n tln e 'in ona- rım la rın a a it k ltâ b e yer la ır. O nuncu b u rçta ise, Jean VIII P a la e o lo g u s'u n 1 4 3 4 y ılın d a k i ona rım ına a it b ir kita b e b u lu n m a k ta d ır. B e lg ra d Kapısı, B i zans zam anında «Pyle tou Ksy- lokerkou» a d ıyla a n ılırd ı. S u r la rın İk in c i a skerî kapısı ve as ke rî k a p ıla rın en büyüğü id i. B ugünkü a dını ise Kanuni S u l tan S ü le y m a n 'ın 1521 y ılın d a k i B elgrad S e fe ri'n d e n sonra a l m ış tır.
BELG RAD K A P IS I'N D A N S İL IV R İK A P I'Y A
Bugün iy i d u ru m d a k i 4 1 3 b u rç ve sur b e d e n in in b u lu n d u ğu bu ke s im d e de, İk in c i A s kerî Kapı ve 8 ile 9. b u rç la r arasında III. Leon, V. C onstan- tin ve V II. Jean P a le o lo g u s 'u n o n a rım la rın a a it k ita b e le r yer a lır. Bizans d e v rin d e «Pyle tes Pigis» a d ıyla a nılan bu kapının kuzey b u rcu n d a B rye n n iu s Le- o n ta ri'n in k ita b e le ri b u lu n m a k ta d ır. S iliv ri K a p ısı'nın 2 0 0 m etre ö te s in d e , Bizans im p a rato ru I. Leon ta ra fın d a n y a p tı rılm ış olan B a lık lı Ayazm ası yer a lır. Suyunda b a lık b u lunm ası n e d e n iy le bu adla ta n ına n ayaz m a, B iz a n s lIla r arasında «Zood- hos P iğ i (H a y a t bağışlayan kay nak) d iy e a n ılıy o rd u .
S IL İV R İK A P I'D A N M E V L E V İH A N E K A P I'Y A Bu k e s im d e k i s u rla r, ö n c e k ile re o ranla ço k daha fazla ta h rip o lm u ş d u ru m d a d ır. Bu ke s im in 4. ve 5. b u rç la rı arasında «Sig- (D e vam ı 12. s a yfa da )
İstanbul’un Kara Surları
(b a ş ta ra fı 5. s a y fa d a )
ma Kapısı» a d ıy la a n ıla n ü ç ü n cü a ske rî kapı yer a lır. Bu ka p ın ın üze rin d e , 14. yü z y ıla ka d a r ayakta k a ld ığ ın ı b ild iğ im iz s u rla rı ya p tıra n II. T h e o d o s iu s ' un b ir h e y k e li b u lu n u y o rd u . Bu sur k e s im in d e ise d ö rt Bizans kita b e s i m e v c u ttu r. Bizans d e v rin d e «Pyle tou Resiou» veya «Rhegion Kapısı» d iy e a n ılırd ı. B ugünkü a d ını, 16. yü zyıld a
M erkez E fe n d i ta ra fın d a n kapı nın y a kın ınd a k u ru la n M e v le v i te k k e s in d e n a lm ış tır.
M E V LE V İH A N E K A P IS I'N D A N T O P K A P I'Y A
Bu ik i kapı arasında yer alan 15 b u rç kısm en iy i d u ru m d a d ır. 9. ve 10. b u rç la r arasında d ö r d ü n cü A s k e rî Kapı yer a lır. 11 ve 13. b u rç la rın a ra s ın d a k i b ö lü m , M ille t C a d d e s i'n in a ç ılış ı sırasında y ık ılm ış tır. Y o lu n ik i yanında kalan s u r ke s im i ise o- n a rılm ış tır. Bizans d e v rin d e «Pyle to u H agiou Rom anou» a- dını ta şıyan T op ka p ı bugünkü a d ın ı, Fatih S ultan M e h m e t'in fe tih sırasın d a buraya y e rle ş t ir d iğ i en b ü y ü k to p un d a n a l m ış tır. Bu to p u n taş g ü lle le rin den bazıla rı, kapının iç k e s i m in d e d u rm a k ta d ır.
T O P K A P I'D A N E D İR N E K A P I'Y A
Bu b ö lü m d e y e r alan s u rla r, ö- z e llik le Vatan C a ddesi ile E dir- nekapı a ra s ın d a k i kısım ha rap h a ld e d ir. Bayram paşa D e re si (eski a d ıy la Lycus de re si) v a d is in i aşan bu sur k e s im i, fe tih sırasında yoğun to p ç u ateşi g ö rm ü ş tü r. U lu b a tlı Hasan da za fe r sancağını bu s u r ke s im in e d ik m iş tir. Vatan C a d d e s i'n in a- çıIışı sırasında da b ir b ö lü m ü o rta d a n k a ld ırılm ış tır. Edirneka- pı y a k ın la rın d a k i kısm en sağlam b ö lü m d e S u lu k u le Kapısı b u lu n m a k ta d ır. E D İR N E K A P I'D A N T EKFU R S A R A Y I'N A
F a tih S u lta n M e h m e t 'in 2 9 M a
-yıs 1 4 5 3 'd e tö re n le şehre g ir d iğ i E d irn e k a p ı'd a n sonra, T e k fu r S a ra yı'n a k a d a rk i b ö lü m d e s u rla r o ld u k ç a iy i d u ru m d a d ır. E d irn e k a p ı'd a n sonra sur be d e n in in b ir kısm ı. Çevre Y o lu b a ğ la ntısı iç in y ık ılm ış tır. Y o lun her ik i ya n ın d a k i b u rç la r ise o n a rılm ış tır. T e k fu r S a ra yı’ na ka d a r o la n b ö lü m d e 9 b u rç v a rd ır. T h e o d o s iu s ’un y a p tırd ığ ı s u rla r burada son b u lu r. M a r m ara k ıy ıla rın d a n buraya kadar o lan s u rla rın uzu n lu ğu 5 .6 3 2 m e tre d ir.
TEKFUR S A R A Y I'N D A N H A L İÇ 'E
Bizans d ö n e m in in 2. b ü yü k sa ray k o m p le k s le rin d e n b iri olan B lacherneae S a ra yı'n d a n g ü n ü m üze u la ş a b ile n y a p ıla rd a n b i ri o lan T e k fu r Sarayı, son d e rece zengin b ir cephe m im a ris i ne, ta ş -tu ğ la iş ç iliğ in e s a h ip tir. İk i sur d u va rı a ra sın d a ki üç k a tlı bu ya p ının ta rih i hakkında kesin b ilg ile r y o k tu r. Bazı ka y na kla ra d a ya n ıla ra k, C o n sta n tin o s P o rp h yro g e n n eto s'a a it o ld u ğ u öne s ü rü lm e k te d ir. T e k fu r S a ra yı'n d a n sonra başlayan s u rla rın ilk kısm ı, M anuel Kom - m enos Suru a dını ta şır. Bu s u r lar, Blachernae S a ra yı'n ı k o ru m ak a m a cıyla y a p ılm ış tır. S u r lar ü z e rin d e Eğri kapı y e r a lır. B itim in d e Anem as Z in d a n la rı v a rd ır. Bundan sonra H a liç 'e p a ra le l ik i sur h a ttı uzanır, iç b ö lü m ü H e ra c liu s , d ış bölü m ü Leon Suru o la ra k ta n ına n bu h a t, X y lo p o rta 'd a b ite r. Y e d ik u - le 'd e n H a liç 'e kadar tü m Kara S u rla rı'n ın u zunluğu 6 8 6 6 m e t re y i b u lm a k ta d ır.
İm p a ra to r II. T he o d o s iu s zam a nında ya pılan Kara S u rla rı 1 5 0 0 y ılı aşkın süre iç in d e n ic e k u şa tm a la ra , n ice d e p re m le re d a ya n d ıkta n sonra g ü nüm üz İs ta n b u l'u n d a b ir ö lü m -k a lım sa vaşı v e riy o rla r.
Y apım ına M .S . 4 1 2 y ılın d a başlanan İsta n bu l s u rla rı ta m 2 5 y ıld a b itir ile b ilm iş ti..
12
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
