Dõ kapak
T.C.
MALTEPE ÜN VERS TES
SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ
LET
M B L MLER ANAB L M DALI
DOKTORA PROGRAMI
GERÇEKL
N TELEV ZYONDA YEN DEN ÜRET M ;
“ÜN VERS TE GENÇL
N N FUTBOL ÇER KL SPOR
HABER/YORUM PROGRAMLARINI ZLEME
E L MLER ÜZER NE B R ARA TIRMA”
DOKTORA TEZ
ÖZER ANAR
Danõ man Ö retim Üyesi:
Doç. Dr. Gürdal ÜLGER
ç Kapak
T.C.
MALTEPE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ
LET M B L MLER ANAB L M DALI
GERÇEKL N TELEV ZYONDA YEN DEN ÜRET M ; “ÜN VERS TE
GENÇL N N FUTBOL ÇER KL SPOR HABER/YORUM PROGRAMLARINI
ZLEME E L MLER ÜZER NE B R ARA TIRMA”
DOKTORA TEZ
ÖZER ANAR
Danõ man Ö retim Üyesi: Doç. Dr. Gürdal ÜLGER
ÖNSÖZ
Doktora çalõ malarõm süreç açõsõndan oldukça sancõlõ bir dönem olarak her zaman hafõzamda yer edecektir. Ancak bir akademisyenin, bilimsel anlamda kendisini sõnadõ õ en önemli a amalardan birisinin de bu dönem oldu u dü üncesindeyim. Oldukça yorucu bir sürecin sonunda bu mutlulu u ya amak her eye ra men tarifi mümkün olmayan bir duygu öncelikle bu süreçte danõ manlõ õmõ ve hayat koçlu umu yapan de erli Hocam Doç. Dr. Gürdal Ülger’e çok te ekkür ediyor ve ükranlarõmõ sunuyorum. Tezimin her a amasõna tanõk olan Saygõde er Hocalarõm; Doç. Dr. Nazan Haydari Pakkan ve Yrd. Doç. Dr. Gül ah Aydõn’a te ekkürlerimi bir borç biliyor, kendilerinden çok ey ö rendi im ve onca i inin arasõnda bana oldukça zaman ayõran Prof. Dr. Cem Sütçü’ ye ve her türlü sõkõntõmda çare olarak danõ tõ õm Prof. Dr. Nazife Güngör’e özel olarak te ekkür ediyorum.
Bu sürece tanõklõk eden ve bana desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen ba ta T.C. Maltepe Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. ahin Karasar’a, bana her zaman güvenen Dekan Hocam Prof. Dr. Selahattin Yõldõz’a, her ko ulda bana yardõm etmeye çalõ an de erli akademisyen büyüklerimden sõklõkla zamanõnõ çaldõ õm Yrd. Doç. Dr. A kõn Demira ’a, derin ileti im bilgisinden yararlandõ õm Ö retim Görevlisi Mustafa Kara’ya ve bana her zaman deste ini sürdüren ve a abeyli imi yapan Ö retim Görevlisi Murat Gezer’e çok te ekkür ediyorum.
Ortaya çõkan bu denli güzel i te bütün kahrõmõ çeken ve sõkõlmadan bana katlanma zahmetini gösteren, hayat arkada õm E im Ülkü lgi Eldem Anar’ a ükranlarõmõ sunuyor, bana her süreçte destek olan annem Güzin Anar’ a ve babam Prof. Dr. Suat Anar’ a ve doktora sürecinde dünyaya gelen ve yazarken bana ilham veren kõzõm Berrak Anar’a te ekkür ediyorum.
Özer Anar
ÖZET
Televizyon ve futbolun birlikteli i ça õmõzdaki en önemli etkile im alanlarõndan birisidir. ki taraflõ bu süreç birbirlerinin olumlu taraflarõnõ kendi lehlerine uygun olarak çevirmeleriyle ortaya çõkmaktadõr. Bir tarafta ça õn en yaygõn ve popüler olan ileti im aracõ televizyon, di er yanda da en popüler spor dalõ olarak görülen futbol, ekran önünde birle erek günden güne artan etkisiyle de i ik formatlar altõnda izleyicilerin kar õsõna çõkmaktadõr.
Teknolojinin hõzla geli mesi beraberinde televizyonun da aynõ hõzla geli imine sebep olmu , futbol da kendi içindeki salt “oyun” kavramõndan çõkõp endüstriyel futbola geçerek kendi içindeki sanayi devrimini tamamlayõp post modern bir periyoda girmi tir. Bu durum televizyon ve futbol birlikteli inin kâr odaklõ bir yapõya bürünmesine yol açarak sözü geçen iki unsurunda birbirinden etkilenerek ortaya yeni bir tür olan “ televizyon futbolu” kavramõnõ ortaya çõkartmasõna sebebiyet vermi tir. Futbolun en önemli gelir kapõsõ olan televizyon iken, televizyonun kendisine en çok reklam getirme olasõlõ õ yüksek olan türlerinden biri olarak künyesinde futbolu bulunduran futbol içerikli spor haber/yorum programlarõnõ tercih etti i gözlemlenmektedir. Saatlerce televizyon kar õsõnda izleyici etkin kõlmak oldukça zor bir i tir. Futbol içerikli haber/yorum/spor programcõlõ õnda programlar arasõnda i leni tarzõ açõsõndan farklõlõklar gözlenirken ço u programõn elinde maç görüntüsü olmadan saatlerce programõnõ sürdürebildi i yeni bir durum ortaya çõkmõ tõr.
Yapõlan bu çalõ mada, televizyonda yayõnlanan spor tartõ ma programlarõnda maçõn doksan dakikasõnõn dõ õndaki kõsõmlar ve bazõ haber videolarõ izleyiciye aktarõlarak, yorumcularõn söylemler ve hareketleri üzerinden yeni gündem maddeleri ile programõn var olma sebebinin “futbol” olmasõna kar õn bunun dõ õna çõkõlarak televizyonda futbol içerikli spor programlarõ üzerinde gerçe in nasõl yeniden üretildi i ortaya konmaya çalõ õlmõ tõr.
ABSTRACT
Togetherness of television and football is one of the most important interactions in our age. This mutual process emerges turning each other’s positive sides for their advantages appropriately. On one side the television as the most pervasive communication medium, on the other football as being the most popular sport getting together on the screen through different formats.
Swift development in technology also has caused advance in television. Football has become its postmodern version of industrial football, which turned television and football into a profit based structure. As a result, football of television emerged.The most important revenue resource of football is television. It is noticed that television prefers football related programs as they bring the most advertisement to it. It is so hard to get active audiences in front of the television. Trends of news broadcasting / commentaries are handled differently on television. Most of the programs keep running long hours without having games’ images.
In this study it is aimed to reveal how reality is constructed again through football related sport programs broadcasting some news videos and other parts of the games rather than ninety minutes of the game time and discourse of commentators creating new agendas going out of football related content.
TABLOLAR L STES
Tablo 4.1. Belirli Bir Nüfus Büyüklü ü çin Örneklem Büyüklü ü Tablo 4.2. Üniversite
Tablo 4.3. Bölüm Tablo 4.4. Sõnõf Tablo 4.5. Cinsiyet Tablo 4.6. Ya
Tablo 4.7. Medeni Durum Tablo 4.8. Aylõk Harcama Tutarõ
Tablo 4.9. Gün çindeki Televizyon zleme Süresi
Tablo 4.10. Taraftarõ Oldu u Takõmõn Kanalõnõn zlenmesi Tablo 4. 11. Rakip Takõmõn Kanalõnõn zlenmesi
Tablo 4.12. Amatör Olarak lgilenilen Spor Dalõ Tablo 4.13. Haftada Kaç Saat Spor Yapõldõ õ Tablo 4.14. Taraftarõ Oldu u Takõm
Tablo 4.15. lgi Çeken Futbol Ligi
Tablo 4.16. En Fazla Süre Futbolun Konu uldu u Program Tablo 4.17. En Az Süre Futbolun Konu uldu u Program Tablo 4.18. Güvenilen Yorumcu
Tablo 4.19. En Antipatik Bulunan Futbol Yorumcusu Tablo 4.20. En Sempatik Bulunan Futbol Yorumcusu Tablo 4.21. Programlardaki Futbol Görüntü Düzeyi Tablo 4.22. Futbol Programlarõnõ Takip Etme Sõklõ õ
Tablo 4.23. Devre Arasõnda Yayõnlanan Programlarõ Takip Etme Tablo 4.24. Hangisinin Daha Sõk zlendi i
Tablo 4.25. Derbi Maçõnõn Arkasõndan zlenmesi Tercih Edilen Tablo 4.26. Programlardaki Yeni Medyanõn Etkisi
Tablo 4.27.A. Eski Futbolcular Tablo 4.27.B. Teknik Direktör Tablo 4.27.C. Spor Yazarlarõ Tablo 4.27.D. Eski Hakemler
Tablo 4.27.E. Futbol Geçmi i Olmayan Ki iler Tablo 4.27.F. Yöneticiler
Tablo 4.28. Evde Futbol Maçlarõnõ zlemek çin Ücretli Platform
Tablo 4.29. Futbol Maçlarõnõn Restoran, Kafe vb. Mekânlarda zlenmesi Tablo 4.30.A. Bilgilendirici
Tablo 4.30.B. E lendirici
Tablo 4.30.C. Merak Uyandõrõcõ Tablo 4.30.D. Düzeysiz
Tablo 4.30.E. Kõ kõrtõcõ
Tablo 4.31. Okunmasõ Tercih Edilen Futbol Kö e Yazarõ Tablo 4.32. Futbol Programlarõndaki Yorumcularõn Tarafsõzlõ õ
Tablo 4.33. Programlarda Taraftar Dü üncesine Yeteri Kadar Yer Verilmesi Tablo 4.34.A. Maç Görüntüsünün Az Olmasõ
Tablo 4.34.B. Hakem Görü lerinin Az Olmasõ
Tablo 4.34.C. statistiksel Bilgi Verilip Verilmeme Durumu Tablo 4.34.D. Maçõn Teknik Analizi
Tablo 4.34.E. Dünyadan-Avrupa’dan Futbol Haberleri
Tablo 4.35. Futbol Programlarõnda Çok Sõk Reklam Yayõnlanõyor
Tablo 4.36. Program Yorumcularõnõn / Spikerlerinin Tanõtõcõ Reklam Yapmalarõ Tablo 4.37. Hiç Futbol Maçõna Gidilip Gidilmedi i
Tablo 4.38. Futbol Maçõna Gitme Sõklõ õ
Tablo 4.39. Futbol Maçõnõn Nerde Daha Keyifli Oldu u Tablo 4.40. Maçõ Stadyum ya da Evden zlemenin Farkõ
Tablo 4.41. Program Süresinin Yeterlili i Tablo 4.42.A. Maç Sonuçlarõ Sõca õ Sõca õna Tartõ õldõ õ çin Tablo 4.42.B. Kafamõ Bo altmak çin
Tablo 4.42.C. Sadece Bir Haberi Merakla Bekledi im çin Tablo 4.42.D. Programa Katõlõmda Bulunmak çin
Tablo 4.42.E. Düzenli Olarak Programõ zledi im çin
Tablo 4.43. Futbol Dõ õ Konu malarõn Nedeni Maç Görüntüsü Olmayõ õdõr Tablo 4.44.A. Maç Önü Röportajlarõ
Tablo 4.44.B. Maç Önü Analizi
Tablo 4.44.D. Maç Sonu Röportajlarõ Tablo 4.44.E. Maç Sonrasõ Basõn Toplantõsõ Tablo 4.45. Güvenilirlik statistikleri Tablo 4.46. Soru-Test statistikleri Tablo 4.47. Bartlett's Küresellik Testi Tablo 4.48. Rotated Component Matrix Tablo 4.49. Mann-Whitney U Test statistika Tablo 4.50. Mann-Whitney U Test statistika Tablo 4.51. Kruskal-Wallis Testi
Tablo 4.52. Sõralar: Kruskal-Wallis Testi
Tablo 4.53. Ki Kare Test statistik (sõnõflar ve yorumcularõn taraflõlõ õ)
Tablo 4.54. Ö rencilerin Okuduklarõ Bölümler Arasõnda Futbol zleme Sõklõ õ
Sõralar
Tablo 4.55. Ki kare Test statistika,b Tablo 4.56. Sõralar
Tablo 4.57. Test statistika,b
Tablo 4.58. Evinde TV Platformu Olanlar ile Olmayanlar Arasõnda Futbol
zleme Sõklõ õ Açõsõndan Anlamlõ Bir Fark Var Mõdõr?
Tablo 4.59. Futbol zleme ve Futbol Programlarõndaki Yorumcularõn Taraflõlõ õ Tablo 4.60. Futbol Maçlarõnõ Kahvehane, Restoran, Kafe vb. Mekânlar arasõnda
Futbol zleme Sõklõ õ Bakõmõndan Fark Var mõdõr?
Tablo 4.61. Futbol Maçlarõnõ Kahvehane vb. Yerlerde zleme Tablo 4.62. Futbol Yorum Programlarõnõ Takip
Tablo 4.63. Futbol Programlarõnõ Takip Edenler Arasõnda Futbol zleme Sõklõ õ Tablo 4.64. Futbol zleme Sõklõ õ ile Futbol Programlarõndaki Yorumcularõn
Taraflõlõ õ Arasõndaki li kisi- Korelasyon
Tablo 4.65. Korelasyon
Tablo 4.66. Futbol zleme Sõklõ õ ile Haftalõk Kaç Saat Spor Yapõldõ õ
Korelasyon
Tablo 4.67. Korelasyon Tablo 4.68. Korelasyon
Tablo 5.1. Ki i Ba õna Dü en Televizyon zleme Süresi – zleme Sürelerine
Ç NDEK LER
ç Kapak ... i ÖNSÖZ ... ii ÖZET... iii ABSTRACT ... .iv TABLOLAR L STES ... v G R ... 11.BÖLÜM: LET M, K TLE KÜLTÜRÜ ve K TLE LET M ... 6
1.1 leti im ... 6
1.2.Kitle Kavramõ ... 13
1.3.Kitle Kültürü ... 15
1.4. Kitle leti imi ... 18
1.5 Kitle leti im Teorileri ... 21
1.5.1 Sosyalizasyon Teorisi ... 21
1.5.2 Kitle leti imi ve Ba õmlõlõk Kuramõ ... 23
2. BÖLÜM: K TLE LET M NDE TELEV ZYONUN YER ... 26
2.1. Televizyon ... 29
2.2 Televizyon ve Toplum ... 31
2.3. Televizyon ve Kültür li kisi ... 35
2.3.1 Televizyon Dili ... 37
2.3.2 Televizyon Programlarõnõn Özellikleri ... 38
2.4 Televizyon ve Popüler Kültür ... 43
2.5. Gerçekli in Televizyonda Temsili ... 49
3.BÖLÜM: TELEV ZYON EKRANINDA FUTBOLUN HÂK M YET ... 55
3.2 Futbol Programlarõnda Gerçekli in Yeniden Üretimi... 61
4.BÖLÜM: ... 74
ÜN VERS TE GENÇL N N SPOR PROGRAMLARINI ZLEME E L MLER ... 74
4.1 Ara tõrmaya Giri ... 74
4.2. Örneklem ... 76
4.3 Çalõ manõn Varsayõmlarõ: ... 76
4.4 Demografik Yapõ ... 77
4.4.1 Ö rencilerin Üniversitelere Göre Da õlõmõ ... 77
4.4.2 Ö rencilerin Bölümlere Göre Da õlõmõ ... 78
4.4.3 Ö rencilerin Sõnõflara Göre Da õlõmõ ... 79
4.4.4 Ö rencilerin Cinsiyete Göre Da õlõmõ ... 79
4.4.5 Ö rencilerin Ya larõna Göre Da õlõmõ ... 80
4.4.6 Ö rencilerin Medeni Durumlarõ ... 81
4.4.7 Ö rencilerin Aylõk Harcama Tutarlarõ ... 81
4.5 Üniversite Gençli i ve Televizyon zleme E ilimi ... 82
4.5.1 Ö rencilerin Gün çinde TV zleme Süreleri ... 82
4.5.2 Ö rencilerin E er Var ise Tuttuklarõ Takõmõn Televizyon Kanalõnõ zlemeleri ... 83
4.5.3 Ö rencilerin Rakip Takõmlarõn Televizyon Kanallarõnõ zlemeleri ... 84
4.6. Üniversite Gençli i ve Sporla lgisi ... 84
4.6.1 Ö rencilerin Amatör Olarak lgi Duyduklarõ Spor Dalõ ... 84
4.6.2 Ö rencilerin Spor Yapma Süreleri ... 86
4.6.3 Ö rencilerin Tuttuklarõ Takõm ... 87
4.7 Üniversite Gençli inin Futbol çerikli TV Spor Programlarõnõ zleme
E ilimi ... 88
4.7.1 Ö rencilere Göre En Fazla Süre Futbolun Konu uldu u Program ... 88
4.7.2 Ö rencilere Göre En Az Süre Futbolun Konu uldu u Program ... 90
4.7.3 Ö rencilere Göre Güvenilen Yorumcu ... 93
4.7.4 Ö rencilere Göre En Antipatik Bulunan Futbol Yorumcusu ... 94
4.7.5 Ö rencilere Göre En Sempatik Bulunan Futbol Yorumcusu ... 96
4.7.6 Futbol Yorum Programlarõnõn çeriklerinin Süre Olarak Yeterli Düzeyde Futbol Görüntüsü çerip çermedi i ... 97
4.7.7 Ö rencilerin Futbol Programlarõnõ Takip Etme Sõklõ õ ... 97
4.7.8 Ö rencilere Göre Maçlarõn Devre Arasõnda Yayõnlanan Futbol Yorum Programlarõnõ Takip Sõklõ õ ... 98
4.7.9 Ö renciler Hangisini Daha Sõk zlerler ... 99
4.7.10 Ö rencilerin Bir Derbi Maçõnõn Ardõndan zlemeyi Tercih Ettikleri .. ... 99
4.7.11 Ö rencilere Göre Futbol çerikli Spor Haber/Yorum Programlarõnda Yeni Medyanõn Etkisi ... 100
4.7.12 Ö rencilere Göre Futbol Programlarõnda Yer Almasõ Gereken Ki iler ... 101
4.8 zleme Edimi ve Mekân li kisi ... 104
4.8.1 Ö rencilerin Evlerinde Futbol Maçlarõnõ zlemek çin Platform Var mõ? ... 104
4.8.2 Ö rencilerin Futbol Maçlarõnõ Dõ Mekânlarda zlemesi ... 105
4.9 Spor Programõ zleme Edimi ve levleri ... 105
4.9.1 Ö rencilerin Futbol çerikli Spor Haber/Yorum Programlarõ Hakkõndaki Dü ünceleri ... 105
4.10.1 Ö rencilerin Okumayõ Tercih Etti i Futbol Kö e Yazarõ ... 107
4.11 Spor Programlarõ, Tarafsõzlõk ve Nesnellik ... 108
4.11.1 Ö rencilere Göre Futbol çerikli Spor Haber/Yorum Programlarõndaki Yorumcularõn Objektifli i ... 108
4.11.2 Ö rencilere Göre Televizyon Futbol Programlarõnda Yeteri Kadar Taraftar Dü üncesine Yer Verilmesi ... 109
4.12 Futbola Olan Bakõ õn Ölçülmesi; Spor Programlarõnda Yetersizlikler, Aksaklõklar ve Reklam Sõklõ õ ... 109
4.12.1 Futbol Programlarõnda En Çok Eksikli i Duyulan Konu ... 110
4.12.2 Reklam Sõklõ õ ... 112
4.12.3 Ö rencilerine Göre Program Yorumcularõnõn/Spikerlerinin Tanõtõcõ Reklamlar Yapmalarõ ... 112
4.12.4 Ö rencilerin Hiç Futbol Maçõna Gidip Gitmedi i ... 113
4.12.5 Ö rencilerin Futbol Maçlarõna Gitme Sõklõ õ ... 113
4.12.6 Ö rencilere Göre Futbol Maçõnõ Nerede zlemek Daha Keyifli ... 114
4.12.7 Ö rencilere Göre Televizyondan ve Stadyumdan zlemek Arasõndaki En Büyük Fark ... 115
4.12.8 Ö rencilerin Futbol çerikli Spor Haber/Yorum Programlarõnõn Süresine Bakõ õ ... 115
4.12.9 Futbol çerikli Spor Haber/Yorum Programlarõnõ Neden zlersiniz? 116 4.12.10 Programlardaki Futbol Dõ õ Konu malar ... 118
4.12.11 Bir Futbol Müsabakasõnõn Televizyon Yayõnõnda 90 Dakikalõk Kõsmõ Dõ õnda Kalan En Merak Edilen Noktalar ... 119
4.13 Cronbach Alpha ve Faktör Analizleri ... 121
4.14 Fark Analizi ... 123
4.15.1 Futbol izleme Sõklõ õ ile Futbol Programlarõndaki Yorumcularõn
Taraflõlõ õ ... 134
5. BÖLÜM ANKET OLU TURAN TEMEL KR TERLER ALTINDA PROGRAMLARIN KAR ILA TIRILMASI ... 138
SONUÇ ... 160
KAYNAKÇA ... 172
G R
Yirmi birinci yüzyõlõn hõzla küreselle en dünyasõ, hayatõn siyasal, ekonomik ve toplumsal normlarõnõ etkiledi i gibi bu normlara ait ya am formlarõnõ da yeniden ekillendirme içine sokmu tur. Günümüz ça õnõn modern toplumunun tüketim toplumuna dönü ümü sürecinde her eyin çok hõzlõ tüketilen bir alan haline gelmesi, medya sektörünü de etkilemeye ba lamõ böylelikle ça õn devrimi internet ve yeni medya gerçe iyle beraber enformasyonun neredeyse salise anõnda tüketildi i bir toplumsal gerçeklik olu maya ba lamõ tõr. Bu bilincin olu masõ toplumsal algõnõn kendi bilincini sürekli yenilemesine neden olmu ve böylelikle toplum kültürü de i ime u ramõ bu durum ise psikolojisi, kitle ve kitle kültürünü derinden etkilemi tir.
Bu toplumsal bilinç de i iminin en önemli ayaklarõndan birinin medya odaklõ bir de i im oldu u söylenebilir. Günümüzde medya olgusu, kendi içinde de i imlere gitmi , geçmi teki ilk örneklerden olan Sovyetler Birli i ve Nazi Almanya’sõ örneklerindeki gibi var olan iktidarõn en önemli güçlerinden biri olarak kitle ileti im aracõnõn rolü toplumlarda iktidara yönelik belli bir bilinç olu turmu ve böylelikle bunu egemen gücün ana araçlarõndan biri haline getirmi tir.
Zamanla kitle ileti im araçlarõnõn gücü, deneysel çözümlemelerle ortaya konulmaya çalõ õlmõ bunlarõn içerisinde egemen yakla õmlar a õrlõklõ olarak en çok televizyonun kitlesel gücü üzerinde yapõlan ara tõrmalarõ deneylere konu etmi tirler. Hõzla de i mekte olan zaman ve sistem yerini II. Dünya Sava õndan sonra dünya genelinde liberalizm ve neo-liberalizme bõrakmõ , bu de i im kitle ileti im araçlarõ özelinde televizyonun ve onun kitlesel gücünü bir kez daha farklõ bir ekilde topluma empoze etme gücünü vermi tir. nsanlar televizyonda verilen iletileri almõ lar ve bu iletilerin gerçekli ini sorgulamadan bu gerçekli e göre hareket etmi lerdir. Böylelikle televizyon hâkimiyet alanõnõ büyütmü tür. Bu denli kitlesel bir güç haline gelen televizyon olgusu günümüzde de çok önemli bir yerde bulunmaktadõr. nternete ra men gerek maddi açõdan, gerek yaygõnlõ õ, gerekse konforu ve i itsel ve görselli i
bünyesinde barõndõrmasõ itibari ile hala en çok kullanõlan kitle ileti im aracõdõr. Kitle ileti im araçlarõ arasõnda yer alan televizyon di er kitle ileti im araçlarõna göre daha farklõ bir konuma sahiptir. Televizyon gerek teknolojik, gerekse içerik olarak sahip oldu u nitelikler ile di er kitle ileti im araçlarõndan etkinlik ve yaygõnlõk bakõmõndan farklõ bir konumda bulunmaktadõr.
Televizyon, aynõ anda hem göze hem de kula a hitap edebilme özelli i ile bütün ileti im biçimlerinde oldu u gibi televizyon programlarõ için de çok uygun bir ortam olarak belirmektedir. Bu program türleri birbirleri arasõnda farklõlõk gösterirken aralarõndan izleyici gözüyle en çok ra bet gördü ü gözlenenler bilgilendirici ve e lendirici olan türler olarak gözlemlenmektedir. Bu noktadan hareketle televizyonun i levlerinin en önemlileri arasõnda “bilgi verme” ve “e lendirme” fonksiyonlarõ bulunurken ara tõrmanõn konusu olan futbol ve televizyondaki temsil alanlarõndan biri olan televizyon programlarõ bazen e lendirici bazen ise bilgilendirici yayõncõlõk anlayõ larõnõ tercih etmektedir.
Bu tezin sorun alanõnõ bilgi iletme kabiliyeti olan televizyonun bu i levini yerine getirirken ortaya ne gibi sorunlar ve yeni kavramlar çõkardõ õ, bu yeni kavramlarõn televizyon programcõlõ õnda spor kavramõ özelinde futbol programlarõnda nasõl bir etkisi oldu u üzerine konumlanmaktadõr.
Ço altõlabilecek bu ve benzeri sorularõn ardõndan televizyonun içeri inde yer verdi i konular, iletti i iletilerin etkinli i ve ki iler üzerinde yarattõ õ merak ve hassasiyetler, ileti olu turulurken gözetilen unsurlar, gerçeklik ve gerçekli in yeniden üretimi gibi konularda açõklõ a kavu turulacaktõr. Bu noktada sporun en popüler dalõ futbol olgusu da bu merak ve hassasiyet tanõmõnõn içerisine girmekte ve aynõ zamanda büyükçe de bir yer kaplamaktadõr.
Etkisini hiçbir zaman yitirmeyen ve her zaman en ilgi çeken ve yaygõn olarak kullanõlan araçlarõndan biri olan televizyon gerek kültürel, gerekse ekonomik ve politik olarak birçok alanõ etkilemi ve yeniden üretim a amasõna girmi tir. Bu yeniden üretim, televizyonun ana konusu olan her türlü alanõn gerçekli ini yeniden yaratmak
üzere kurulu olup yeni bir sanal dünya içinde tekrar tekrar gerçeklikler yaratarak simülasyonlar olu turarak meydana gelmekte ve kitleleri ve sahip olduklarõ alansal kültürleri de etkilemektedir.
Bu tezin konusu olan televizyonda gerçekli in yeniden üretimi ve temsil alanlarõndan biri olan futbol içerikli programlar sorunsal olarak; futbol seyircisinin televizyon üzerinden futbolu yorumlamasõ ve bu durumun izleyicinin algõsõnda ne türlü farklõla malara ve nasõl bir kültürel de i ime girdi ini incelemektir. Buradaki gerçekli in (salt gerçek olan 90 dakikalõk bir maçõn sonucunun) hemen ardõndan yapõlan futbol içerikli spor programlarõnda ne kadar süre maçõn skoru ve devamõnda futbolun içinde kalõndõ õnõ, kalõnmadõ õnda ise ne tip bir i leni tarzõ oldu u ele alõnmaya çalõ õlmõ tõr.
Bu tezin önemi, futbolun televizyonda yeniden üretimini, izleyicinin gözünden tartõ mayõ amaçlayan nicel bir ara tõrma ile zenginle ecek bir inceleme olacaktõr. Bu ba lamda çalõ manõn yeni bir televizyon kavramõ olarak televizyon futbolunun görev biçimini ve gerçekli i yeniden üretimini ele alarak bu alana dair futbol ve televizyon kavramlarõnõn medyadaki son halini ortaya çõkararak bu alanda önemli bir bilimsel kaynak hedefi gözetmektedir.
Bu tezin amacõ, televizyonda yayõnlanan futbol içerikli spor haber/yorum programlarõnõn ço unlu unun maçlara ili kin görüntüleri veremeden çok uzun süre programlarõ sürdürebilmelerini, bu durumun izleyicilerin gözünden ne ifade etti inin merkezi olu turdu u televizyondaki futbolun temsilinin “gerçeklik e ilimleri” üzerindeki etkisinin ortaya çõkmasõna katkõ sunmayõ amaçlamaktadõr. Bu ba lamda ara tõrmaya katõlan izleyici kitlesinin televizyon izleme alõ kanlõklarõ ve futbol içerikli spor haber/yorum programlarõna ili kin bakõ açõlarõnõn ölçülmesi amaçlanmaktadõr. Futbola ili kin televizyon yayõnlarõ sadece televizyonda yayõnlanan bir program olmalarõnõn ötesinde futbolun gerçekte ya anan biçimi üzerinde de etkide bulundu undan futbola ili kin sorunlarõn çözümünde futbolun yeniden üretim süreçlerine müdahale edilmesi, bu süreçlerin üzerine tartõ õlmasõ büyük önem
ta õmaktadõr. Toplumsal bir olgu olarak toplumdaki di er kurumlarla ili kileri dolayõsõyla hakkõnda bilgiye fazlasõyla ihtiyaç duyulan spor kavramõ da televizyon ile ili kisi ba lamõnda kimi bilimsel çalõ malara konu olurken, “futbol içerikli spor haber/ yorum programlarõ” hem popülerli i hem de televizyonda günden güne büyümekte olan alanõ ile izleyicinin gözünden ekli ve kapsamõnda çok fazla incelenmedi i gözlenmektedir. Bu temel noktadan hareketle, kaleme alõnan “Gerçekli in Televizyonda Yeniden Üretimi; “Üniversite Gençli inin Futbol çerikli Spor Haber/Yorum Programlarõnõ zleme E ilimleri Üzerine Bir Ara tõrma “ adlõ tez çalõ masõ be bölümden olu maktadõr.
Çalõ manõn birinci bölümü “ leti im, Kitle Kültürü ve Kitle leti imi ” ba lõ õnõ ta õmaktadõr. Bu ba lõk altõnda öncelikle ileti im kavramõnõ olu turan temel ve aracõ ö eler açõklanarak ileti im temel yapõsõ açõklanarak kitle kavramõna geçilecektir. Kitle kavramõndan kitle kültürüne, kitle kültüründen kitle ileti imine uzanan yazõm taramasõ yapõlmõ tõr.
“Kitle leti iminde Televizyonun Yeri ” ba lõklõ ikinci bölümde ise, kitle ileti im araçlarõnõn geli im evrelerinin genel tanõmõndan televizyon özeline inilmi tir. Televizyon programcõlõ õ kavramõna ili kin tanõmlamalarõn ardõndan Türkiye’de televizyon kültürünün geli imi, ve buna dair kamu ve özel yayõncõlõkta televizyon program türleri incelenmi tir.
“ Televizyon Ekranõnda Futbolun Hâkimiyeti ” ba lõklõ üçüncü bölümde ise tezin sorunsalõnõ olu turan alan ortaya çõkarõlmaya çalõ õlmõ bu konuya ili kin referans noktalarõ gösterilerek futbolun ekran üzerinde kapladõ õ alan ve bütünüyle olu turdu u televizyon futbolu kavramõnõn sosyal ya ama kültürel ve kitlesel olarak geri dönü leri ortaya koyulmu tur.
Ara tõrmayõ kapsayan dördüncü ve be inci bölümler ise, çalõ manõn temel bölümünü olu turmu tur. Çalõ manõn bu bölümünde futbol içerikli spor programlarõnõn yapõsal içeri i ve haber diline yönelik bir ara tõrma yapõlmõ tõr. Bu çalõ ma için televizyon futbolu örneklerinden, futbol içerikli spor haber/yorum programlarõ formatõ tercih
edilmi ve bu ara tõrmada programlarõnõn yapõsal içeri i incelerken, televizyon için canlõ tartõ ma programlarõnda yer verilen konularõn seçiminde hangi ölçütlerin geçerli oldu u, hangi ölçütlere göre yapõlandõrõldõ õ temelinden hareketle, spor programlarõ süreleri, sunucu kimli i, spor niteli i ta õmayan ama yayõn içinde yer alan bilgi ve unsurlarõn ne kadar süre ile yer tuttu u gibi konular analiz edilip ortaya konmaya çalõ õlmõ tõr. Yüz yüze anket tekni i kullanõlarak yapõlan ara tõrmanõn verilerinin devamõ niteli i ta õyan ve bir sonraki bölümü olu turan ö renciler tarafõndan en çok tercih edilen iki programõn kõyaslanmasõ, anketin temel yapõsõnõ olu turan dokuz kriterin altõnda kar õlõklõ olarak belirlenen tarihte birer program olarak incelemeye alõnmõ tõr. Böylelikle izleyicilerin programlara olan bakõ açõlarõ ele alõnarak sonuç kõsmõnda tezin bütünü yapõlan ara tõrma ve elde edilen verilerle beraber de erlendirilmi tir.
1.BÖLÜM: LET
M, K TLE KÜLTÜRÜ ve K TLE LET
M
Bu tez özelinde incelenen, televizyonda yayõnlanan futbol içerikli spor programlarõnõn analizini yapabilmek için ilk önce günümüzün en önemli kitle ileti im araçlarõndan biri olan televizyonun bugüne kadar yapõlmõ kuramsal açõklamalarla birlikte betimlenmesi gerekmektedir. Bu kapsamda tezin bu bölümü ileti im, kitle, kitle kültürü, kitle ileti iminin incelenmesine ayrõlmõ tõr.
1.1 leti im
En basit tanõmõ ile ileti im, ki ilerin kendilerini belirli iletiler ile ba kalarõna anlatabilmeleri ve ba kalarõnõn da bu iletileri anlayabilmeleri olarak tanõmlanmaktadõr. Bir payla õm alanõ olan ileti im ki ilerin duygu ve dü üncelerini ba ka kimselerle payla abilmelerine imkân tanõmasõ neticesinde meydana gelmektedir. Hem toplumsal hem de bireysel düzen ve sa lõklõ ya am ko ullarõnõn olu abilmesi için ileti im çok önemli bir araçtõr.
Bir süreç olan ileti imin i leyi inde temel ö eler rol almaktadõr. Bu ö elere sõrasõyla a a õda yer verilmi ve tanõmlanmõ tõr.
– Gönderici: çinde bulundurdu u temel unsurlarõ ile ço u zaman “Kaynak” ile e de er bir nitelik kazanmaktadõr. leti imin kurulu mekanizmasõnda gönderici hareketin ba langõcõnõ yapan noktadõr. Ki ilerarasõ ve küçük gruplar arasõ ileti imde gönderici bir bireyken, araçsal ileti im unsurlarõnda ise sõklõkla rastlanan gönderici ço ul ki iler, kitle ve toplumlardan olu abilmektedir. Örnek vermek gerekirse, gazeteciler, tanõk olduklarõ haberi ilk a õzdan kitlelere aktarõrken hem gönderici hem de kaynak olabilirler. Her ko ulda böyle olmamakla birlikte ço u zaman gönderici özne konumundadõr ve gönderici ile kaynak olmanõn girift yapõsõ aralarõnda keskin bir ayrõm yapõlmasõnõ engellemektedir.
– Alõcõ: Göndericinin etkisine kar õ duyulan reaksiyonlar bütünüdür. Gönderici, i lemi ba latan unsur oldu u için kar õ tarafõn yani alõcõnõn duygu kontrolüne göre hareket etmelidir. Çünkü iletiyi alan alõcõ bu noktadan sonra özellikle geri besleme devreye girdi i süreçte bir bakõma özne yani gönderici olabilir. Geri besleme devreye girdi inde nesne konumundaki alõcõ özne olabilmektedir. leti alõndõktan sonra süreci ve etkile im alanõnõ yöneten ki i ço unlukla alõcõdõr.
– Kodlama – Kodaçõmlama: Göndericiden gelen iletinin olu turdu u i aretler bütünüdür. Bu durum kodlama olarak adlandõrõlõrken, gönderilen i aretleri çözümlemeye çalõ an alõcõ i aretleri çözmeye çalõ arak kodaçõmlama yapar. Sa lõklõ bir ileti imin kurulabilmesi için kodlama ve kodaçõmlama i lemi oldukça önem arz etmektedir.
– Kanal: leti im süreci içerisindeki en önemli görevlerden birisini kanal üstlenir. leti im süreci içerisinde gönderici ile alõcõ arasõndaki ileti akõ õ kanal aracõlõ õ ile sa lanõr. Kitle ileti im araçlarõ bu görevi görebilirken, bazen kanal görevi gere i iletiyi iletmesi için ba ta insan olmak üzere tarihsel süreçte ku larõn bile kullanõldõ õ bilinmektedir.
– Araç: Kanalla nitelik olarak oldukça benzer bir görüntü çizen araç ileti imi sa layan önemli ö elerin arasõnda yer alõr. Birbirlerinin yerini aldõklarõ veya birbirlerinin görev tanõmlarõnõ zaman zaman e de er hale getirdikleri görülebilir. Bazen araç, kanal olabilirken bazen ise kanal araca dönü ebilir. lk ö ede de bahsi geçti i gibi kaynak ile gönderici arasõndaki girift yapõ, araç ile kanal arasõnda da sõklõkla görülmektedir. Örneklendirmenin oldukça kolay olabilece i bir nokta radyo üzerinden verilebilir. Radyo bir araçken, onun olu turmu oldu u frekans dizini ise kanalõ olu turmaktadõr. – Geribesleme: leti imin sadece bir süreçten ibaret olmadõ õ kar õlõklõ olarak bir etkile im alanõnõ do urdu unun göstergesi olarak önemli bir konuma sahiptir. Etkile im alanõnda göndericiden giden iletinin kodlamasõ ve kodaçõmlamasõ sonrasõ süreç alõcõnõn etkiye olan tepkisiyle yön bulur. Alõcõ gelen iletiye kar õ geribesleme yapabilirken bazen yapmayabilir bazen ise daha sonra geribesleme de
bulunabilmektedir. Buda sürecin gidi atõnõ belirleyen en temel faktörlerden birini olu turmaktadõr.
Bu ö eler ileti imin temel ö elerini olu tururken, ileti im ve ona dair süreci etkileyen di er ö eler a a õdaki gibi sõralanmaktadõr.
– Gürültü: Ya anan ileti im sürecinin olu masõna engel olan etki biçimidir. Üçe ayrõlmaktadõr. Dõ sal (Çevresel) Gürültü, Fizyolojik Gürültü, Psikolojik Gürültü. Bu üç unsur bir birinden etkilenen gürültü biçimleridir. Çevreye ait olumsuz ko ulun do masõ ile çõkan bir gürültü, ileti im sürecini önce fizyolojik olarak etkileyebilir ve sonrasõnda bu gürültü türünü psikolojik olarak de i tirebilir. Örne in önemli bir telefon bekleyen ki inin cebinde olan telefonu çevresel faktörlerden dolayõ duyamamasõ ki inin daha sonra gördü ü telefonda psikolojik olarak olumsuz etkilenmesine yol açabilir. Foulger’e göre; gürültü ilk olarak Shanon & Weaver’õn matematiksel modelinde görülmektedir (aktaran Güngör, 2011: 31). leti imin disiplinler arasõ olmasõ, onu farklõ bakõ açõlarõyla ele alõnmasõnõ müsait kõlmaktadõr. Bu noktada da özellikle dilbilim örne indeki gibi gürültü bu türlerin dõ õnda ya anabilecek aksaklõklar ekseninden ele alõnmõ tõr. Örne in bu bakõ açõsõnda “ya an ya mur veya kar” bile gürültü olarak görülebilen bakõ açõlarõnõ do urabilmektedir. – Ortam: Ki ilerarasõ, grup ve araçsal olarak ileti imin gerçekle me noktasõnda kar õla õlan gürültü türünden farklõ olarak ortam ko ullarõnõ etkileyen bir türdür. Kapsamõnõn geni olmasõ nedeniyle bu türle ilgili verilebilecek en somut örnek duygu ve ruh bütünlü üyle direk ilgili olan ve özellikle araçsal ileti imde daha yaygõn görüldü ü gözlemlenmektedir. Örne in kullanõlmasõ amaçlanan bir ileti im aracõnõn an itibari ile ortam ko ullarõndan dolayõ fonksiyonellik i levini kaybetmesidir. Oturulan yerde radyonun çekmemesi bu durum için somut bir örnektir.
– Kanaat Önderi: Özellikle ileti im biliminin yöntembilimsel alanda geli mesinde kanaat önderleri ve kitle ileti im araçlarõ üzerinden hedef kitlelere gönderdikleri iletiler özellikle Amerika’nõn siyasi hayatõnda önemli bir yer alõrken bu konu daha sonra ara tõrmalarõ da beraberinde getirmeye ba lamõ tõr. Toplumun fikir ve görü lerine de er verdikleri ahõslarõn kitle ileti im araçlarõ aracõlõ õ ile verdi i iletiler önceden ise fikir ve duygularõnõ retorik olarak gerçekle tiren önemli ahõslarõn gruplara sesleni leri ile gözlemlenen kanaat önderli i etkili bir aracõ ö edir. Tartõ ma programlarõnda yer alan ahõslarõn hitap ettikleri kitleleri kendi fikirleri do rultularõnda yönlendirdikleri bugünde görülebilmektedir.
– Grup li kileri: Bireylerin bireysel olarak ba ladõklarõ herhangi bir süreçle grup içerisinde yer aldõklarõ süreçte, de i meye ba ladõklarõ kendilerini gruba ait hareket etme ve o yönde dü ünme etkisi içinde olduklarõ yapõlan ara tõrmalarla gözlemlenmektedir.
– Ya am Deneyim Alanõ: nsanlarõn içinde ya amakta olduklarõ toplumla e de erli olarak kendi deneyimlerinin bir bütünüdür. Bu do rultuda birey ne kadar donanõmlõ veya kültürlü ise kar õla makta oldu u çevreyle kendi deneyimlerinden yola çõkarak ba kurup etkile im haline geçmektedir.
– Algõ ve Algõ Seti: Bir bireyin sahip oldu u bilgi ve birikim do rultusunda kar õsõna çõkan her hangi bir durumda bu durum do rultusunda hareket etmesidir. Birey e er kar õsõndaki insanõn ya adõ õ süreçten geçmedi ise kar õ tarafõ do ru anlamasõ mümkün olmaz (Güngör, 2011: 24 – 35).
leti imin tanõmlamalarõnõn sayõsõ neredeyse 200 rakamõnõ bulmu tur. Buna ili kin önemli bir veri olarak, E. X. Dance ve Carl E. Larson tarafõndan ara tõrõlan ileti im alanõndaki tanõmlamalar da 126 rakamõna ula õlmõ tõr (Mutlu, 2008a: 141). Bu tanõmlardan birkaç tanesi a a õdaki ekildedir.
__ leti im, sayesinde dünyayõ anlamlõ kõldõ õmõz ve bu anlamõ ba kalarõ ile payla tõ õmõz insani bir süreçtir ( Mutlu , 2004 ).
__ leti im, katõlanlarõn bilgi/sembol üreterek birbirlerine ilettikleri, bu iletileri anlamaya, yorumlamaya çalõ tõklarõ bir süreçtir ( Dökmen, 1995 ).
__ leti im, insanlarõn toplu olarak ya amaya ba lamalarõndan itibaren, toplumsal etkile imlerde rol oynayan, sembolik mesajlarõn kar õlõklõ ula tõrõlmasõyla bazõ anlamlarõ aralarõnda payla ma sürecidir (Telman ve Ünsal, 2009).
__ leti im, iki birim arasõnda birbiriyle ili kili mesaj alõ veri idir ( Cücelo lu, 2002). __ leti im, iki ki iyi ili ki içine sokan psiko – sosyal bir süreçtir ( Cücelo lu, 2002).
__Ki ilerarasõ ileti im, bilgi, duygu, dü ünce, tutum ve kanõlarla, davranõ biçimlerinin kaynak ile alõcõ arasõndaki bir ili kile me yoluyla bir insandan ( insanlardan) di erine ( di erlerine) bazõ oluklar kullanõlarak ve de i im amacõyla aktarõlmasõ sürecidir (Yüksel, 2009).
__Duygu, dü ünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla ba kalarõna aktarõlmasõ, bildiri im, haberle me, komünikasyon ( TDK Büyük Sözlük, 2010 ).
__ Bir dü üncenin, bir duygunun yüz anlatõmõ, el kol ve ba hareketleri, konu ma yoluyla ya da yazõ, telefon, radyo, televizyon gibi bildiri im araç ve gereçlerinden yararlanarak bir kimseden ba ka kimseye iletimi ( O uzkan, 1974).
(aktaran Kaya, 2012: 4 -5)
Çok fazla ve çe itli tanõmlamalarõn yapõldõ õ bir alan olan ileti im, disiplinler arasõ bir geçmi ten geldi i için herkese ileti imin tanõmõnõ kendi perspektifinden anlatabilme olana õ vererek tanõmlamalarõnõ ço altmõ tõr. Örnek olarak toplum bilimi kökeninden gelen bir ki inin tanõmlamalarõ ileti imi toplum bilimi üzerinde tanõmlamaya yönlendirirken, gösterge bilim alanõndan gelen bir ki i, tanõmlamasõ gösteren ve gösterilen arasõndaki ili ki üzerinden tanõmlamakta ya da ileti imi retorik bir yapõdan gelen bir birey ise söylem üzerinden analiz etmektedir (Güngör, 2011: 19).
Ara tõrmacõlara göre ileti im tanõmõ ve kavramõ iki dü ünce çizgisi altõnda toplanmaktadõr. Bu iki dü ünce çizgisi hakkõnda Mutlu’nun ortaya koydu u bulgular
lk çizgi ileti im sürecinin ileti im yönünü öne çõkarmaktadõr. Bu Gönderici – Mesaj – Kanal – Alõcõ çizgisel modeliyle karakterize olan bir yakla õmdõr. Bu tür modeller bir fikrin, duygunun, tutumun v.b’nin birinden bir ba kasõna nasõl aktarõldõ õnõ ortaya koymaktadõrlar. Di er yakla õm ise kar õlõklõlõk ve ortak algõlama, payla ma gibi unsurlarõn altõnõ çizmektedir. leti im kavramõnõn tarihine bakõldõ õnda, iletimsel / mekanik çizgisel tür ileti im tanõmõndan kar õlõklõk / ortak algõlamalar türünde ki ileti im tanõmõna do ru bir e ilimin bulundu unu saptamak olanaklõdõr (Mutlu, 2008a: 141 –142).
leti im biliminin ortaya çõkmasõ ileti im teknolojilerinin ortaya çõkmasõ ile birlikte önem kazanmõ ve akademisyenler tarafõndan bir çalõ ma alanõ haline getirilmi tir. 1920’ler ve devamõnõ kapsayan bu süreç daha çok ileti im çalõ malarõ olarak de il di er disiplinlerin içinde bir konuymu gibi irdelenmi ve tanõmlanmõ tõr. leti im ile ilgili yapõlan ilk çalõ malar fizik, kimya, matematik, sosyoloji, psikoloji, kültürel antropoloji, dil bilimi fonetik gibi alanlarda ba lamõ ve giderek zenginle erek bir alan halini almõ tõr.
leti im alanõnõn disiplinler arasõ bir alan olu u onun belirli kalõplar arasõnda tarif edilebilmesini olanaksõzla tõrmaktadõr. çeri inde birçok alanõ barõndõrmasõ kapsam olarak çok geni bir içeri e sahip olmasõnõ sa lamaktadõr. leti im kavramõnõn tanõmõ konusunda çe itli bilim dallarõ kendi alanlarõna yakõnlõklarõ do rultusunda birbirine yakõn ama bir o kadarda ayrõ tõrõcõ farklõ tanõmlarda bulunmu lardõr.
leti im kelimesi Türkçe’ye ngilizcede ki "Communication" sözcü ünün kar õlõ õ olarak girmi tir. “Commun” sözcü ünden yani ortak kõlmak kelimesinden türemi tir. (Kazaz, 2007: 83) Bu kavramdan hareketle ileti im sözcü ünün özünde, yalõn bir ileti alõ veri inden çok, toplumsal nitelikli bir etkile imi ve payla õmõ dile getirdi i söylenebilir. leti im yeni bir kavram olmadõ õ gibi tarihsel bir döneme ait toplumsal yapõ ve birliklerin sahip oldu unu sosyolojik yapõlardan ayrõda incelenebilecek bir alan de ildir. leti imi insano lunun birbirleri ile ili kiye ba ladõ õ andan itibaren olarak tanõmlamak belki en do ru yakla õmdõr. Tüfekçio lu’na (1997) göre; ileti imin sosyolojik olarak tanõmõ “ileti im, ba langõcõndan günümüze kadar toplumsal ya amõn
her safhasõnda, her ko ul ve ili kide görülen toplumsal bir eylemdir” eklinde
sonuçlarõ ba armak ve davranõ larõ etkilemek amacõyla insanlarõn arasõnda ya sözlü ya da sözlü olmayan di er araçlarla anlayõ sa lamadõr”(aktaran Kazaz, 2007: 240)
olarak tanõmlamõ tõr.
leti im ba ka canlõ türleri içinde geçerliyken ço u kuramcõ tarafõndan ileti im sadece“ insana özgü ” olarak görülmü tür.“ leti im di er insanlarla birlikte ya amanõn, sosyal
bir varlõk olmanõn “ olmazsa olmaz ” ko uludur ”(Kaya, 2012: 27)
leti im insanlarõn toplum içinde sosyalle ebilmesi için temel olarak alõnan olgularõn içinde yer aldõ õndan, tüm bu anlatõlanlar õ õ õnda ileti im tanõmlarõ ile birlikte toplumsalla ma ile ilgilide ileti im yakla õmlarõna de inmek çok yararlõ olacaktõr. leti im kavramõ sayesinde bireyler kendilerini ba ka birey veyahut topluluklara ifade edebilmekte bireysel geli imlerini idame ettirmektedirler. leti im disiplinler arasõ bir alandan gelir. Yöntembilimsel olarak ortaya çõkan ileti im bilimi insan odaklõ ihtiyaçlar do rultusunda ortaya çõkmõ tõr. Örne in eski ça lara dair kabile anlayõ larõnda veya her hangi bir feodal yapõda sõklõkla gözlenen bir kabile efinin veya ba taki bir yöneticinin kendisine bir yaver üzerinden ileti im zemini hazõrladõ õ görülmektedir. Bu noktada insano lu ileti im tarihi içerisinde kendi geli imini belli ihtiyaçlar do rultusunda sürdürürken çevresel faktörler ve ya am zorunluluklarõ onu ileti ime sevk etmi ve böylelikle ileti im edimini gerçekle tirmeye yönlendirmi tir. Ba ka bilim alanlarõ özellikle de sosyoloji alanõndan gelen Chicago Okulu mensuplarõnõn kitleler üzerine yo unla masõ ile ileti im bilimi dikkat çekmi daha sonrasõnda ise farklõ alanlardan dahil olan kuramlarõnda etkisi ile bugünkü halini almaya ba lamõ tõr.
leti im tarihi ve çalõ malarõ on dokuzuncu yüzyõlõn son evrelerinden itibaren ba layan ve bugüne kadar devam eden bir süreci içermektedir. O dönemki yapõlan ara tõrmalar da öne çõkan en net sonuç ileti imin süreç olarak görülmesidir. kinci Dünya Sava õ sonrasõ insan odaklõ etki özellikle yirminci yüzyõlõn ilk çeyre inden sonraki süreçte farklõ alanlardan ara tõrmacõlarõnda katõlõmlarõ ile ileti imin geçi ken bir yapõya sahip oldu u yani salt çizgisel bir süreç olmaksõzõn kar õlõklõ etkile imin fazlasõ ile olu tu u bütünlü ü içerisinde ele alõnmõ tõr. Bu süreç 1920-30’lu yõllarda
gönderici, mesaj, alõcõ modeline dayanan propaganda çalõ malarõ ile ba lamõ ve geli imine devam ettirmi tir. Daha sonralarõ 1940’lõ yõllarda ortaya atõlan yeni dü ünce ve yakla õmlarla çe itli okullarõn ve enstitülerin etkisiyle ileti im alanõ kendi içinde büyük ve önemli de i imlerle ekillenmeye ba lamõ tõr.
leti im kavramõnõn toplumsal düzen içinde bulundu u sistemin en küçük noktalarõna kadar ula abilmek için ihtiyaç duydu u ileti im alanõnõ kuramsal olarak çok fazla bilim dalõ ile i birli i yaparak ekillendirmi tir. Bu durumda ileti im alanõnda yapõlan çalõ malarõn çoklu unu ve kuramcõlarõn fazla olu unu açõklamak için önemli bir nedendir. Ancak ne kadar çok çalõ ma yapõlõrsa yapõlsõn ne kadar çok tanõm olu turulmaya çalõ õlõrsa çalõ õlsõn ileti im alanõnõn kolay de i ebilen ve geli ebilen formu neticesinde ileti im hep tartõ õlacak bir dal olarak önemini koruyacaktõr. Kitle Kültürü ve leti imi gibi kavramlar tezin ileriki bölümlerinde irdelenecek olan televizyon ve futbol ile ba lantõlarõ kõsmõnda toplumsal çõkarõmlara ula abilmek adõna en önemli kaynak olgular olarak görülmektedir. Bundan dolayõ tezin bu a amasõnda Kitle, Kitle Kültürü ve Kitle ileti imi gibi kavramlarõ net bir ekilde açõklanmasõ kavramsal anlamda çok önemlidir.
1.2.Kitle Kavramõ
Batõ’da on altõncõ yüzyõlda gücünü yava yava devretmeye ba layan feodal yapõnõn gitgide gücünü ondan devralan modernizmin ekseninde kapalõ toplumu kaybetmeye ba lamasõ, onun ve beraberindeki kültürü kentle menin hõzla arttõ õ süreçte tamamen kaybetmesine yol açacaktõr. On dokuzuncu yüzyõlda olu ma a amasõndaki modern yapõ içindeki en büyük gücü üretti i kültür üzerinden yayarak güç alanõnõ geni letmi tir. Bu durumu seçkinci yakla õmdan gelen dü ünürler ve sol akõmdan gelen Frankfurt Okulu temsilcilerinin yeni çõkarõmlarda bulabilece i bir dünya yaratarak “ kitle “ kavramõ üzerine ele tirilerde bulunmu lardõr. Özellikle seçkinci yakla õm üyeleri “kitle” kavramõna kar õ a a õlayan bir bakõ açõsõnõ
benimsemekteydi. Frankfurt Okulu dü ünürleri ise kitle kavramõnõ daha çok yaratmõ oldu u i çi ve i çi sõnõfõ üzerine odaklanarak çözümlemeye gitmeye çalõ mõ tõr. “ Kitle (kalabalõk, yõ õn) kelimesi, basit ve alelâde mânasiyle, milliyetleri, meslekleri,
cinsiyetleri ve kendilerini bir araya toplayan tesadüf her ne olursa olsun, rasgele bir fertler toplulu unu ifade eder ” ( Le Bon, 1974: 31).
Kitle kavramõnõn psikoloji üzerine kurulu bir yapõsõ söz konusudur. Kitle ara tõrmalarõnõn ço u psikolojik etmenler üzerinde durmaktadõr. Özellikle kitle kavramõnõn psikolojik açõdan de erlendirilmesinde iki noktaya vurgu yapõlõr. lk vurgu yapõlan nokta birbirleriyle aynõ dinamizm ve dü ünceye sahip olan kalabalõ õn etki yaratabilme gücü ve yine belli bir noktada toplanan insan gruplarõnõn birbirlerinden haberdar olmadan sadece görüntüde bir kalabalõ õn olu up, ba õmsõz insanlara dönü meleri olarak açõklanmaktadõr. Resmin bütününe bakõldõ õnda kitle kavramõndan ve nasõl olu maya ba ladõ õndan bahsetmek gerekmektedir.
leti im alanõnda kitle kavramõna olan bakõ kitle ileti im araçlarõnõ kullanan ki iler üzerinden belirlenmi ve kullanõlmõ tõr. Radyo, televizyon, sinema, gazete gibi kitle ileti im araçlarõ kullanan bireyler birle erek kitleleri olu turmaktadõr. Bir nevi izler kitle tanõmõna ula an bu ki iler birbirlerinden habersiz, tanõmayan farklõ politik dü üncelere sahip ki ilerden olu tu u gibi tam tersi aynõ grubu temsil eden ki ilerden de olu abilmektedir. Bu noktada kitleleri temsil edenler bütünüyle kitle ileti im örgütleri kitle ileti im üreticileri irket veya kurumlarõdõr. ” Bu örgütlerin ula mak
istedi i hedef “okuyucu, izleyici, alõcõ, seyirci ve tüketici ” gibi nitelendirmelerle adlandõrõlan insanlardõr. Bu insanlar kitle ileti iminin kitlesini olu tururlar”
( Erdo an ve Alemdar, 2005a: 17). Günümüz toplumlarõnõ ele alõrken gözden geçirilmesi gereken en önemli kavram kitledir. Toplumun temsilini belli eden kamuoyu kavramõ ise demokratik toplum düzenine geçildikten sonra kullanõlmaya ba lanmaktadõr. Burada üzerinde durulmasõ gereken nokta dinamik bir yapõya sahip olan sürekli biçim de i tirebilme özelli iyle sanayi toplumunun ortaya çõkõ õ ile birlikte toplumu kökten de i tirebilecek olan kitle
kavramõdõr. Kitle kavramõnõn bu homojen ve toplumu bir araya getirebilen bütünlükçü etki yaratabilme durumu kitle kavramõ beraberinde ça rõ õm yapan araçlardan en çok televizyonla ba da tõrõlmaktadõr. Bu nedenledir ki sanayile me, kentle me ve modernle me ekseni geleneksel yapõyõ çökertirken, insanlarõn bu geçi i yaparken kitle ileti im araçlarõndan asla kopamadan bir bakõma onlara muhtaç hale getirerek kitle toplumuna yava yava dönü tü ü gözlemlenmektedir (Mutlu, 2008b: 22).
Erdo an’a göre kitle geni tanõmõyla kalabalõk ve belirsizli i i aret eder. Yöneten sõnõf için hor görülen bir grup iken, i çi sõnõfõnõn kendisiyle olumlu bir ba kurdu u bir anlam ta õmaktadõr. Kitlelerin olu turdu u hareketlilik ortaya mücadele kavramõnõ çõkarmaktadõr (Erdo an, 2015).
On dokuzuncu yüzyõlla beraber netle en kitle kavramõ, kalabalõk anlamõna gelirken altõnda yatan en önemli özelliklerden birisi olarak kültür transferine tanõklõk eden ilk insan gruplarõnõn bir bakõma isimlendirilmesidir. Çünkü bu kavramõn olu masõ ve bu grubun git gide toplum içinde nesneden özneye dönü ebilmesi ortaya yeni kuramlarõn çõkmasõna sebep olurken geçmi te oldu u gibi gelecekte de olumlu taraflarõ veya olumsuz taraflarõ yine ortaya konmaya devam edecektir.
1.3.Kitle Kültürü
Williams, kültürün genel tanõmõn ana hatlarõ ile üçe ayrõldõ õnõ söyler. Birincisi ideal olan yani mükemmel odaklõ olan kültürdür. kinci olan ise dökümanter kültür yani entelektüel seviye kritik edebilen kültür. Üçüncü olarak ise sosyal kültür olan bireyin çevresinde ya adõ õ toplum odaklõ kültür(Storey, 2006: 52). Toplumsal kültürü üzerinde en çok konu ulan kültürdür çünkü yirminci yüz yõl ve sanayi devrimi artõk kültürü kitle kültürü haline getirmi tir.
Modern toplum içerisinde kendi iç dinami ini olu turan kitle bunu yaparken kendisini araçsal ileti imle biçimlendirebilir. Hem ideolojik hem de toplumsal geli melerin olu masõ ve yayõlmasõnda kitleyi etkileyebilmenin öneminin anla õlmasõyla birlikte
kitle olu turma ve kitle kavramõ bir kültüre dönü mü tür. Kitle kültürü, çe itli geli imler ve de i imler neticesinde kitle ileti im araçlarõnõn kullanõmõ ve yaygõnlõ õnõn da giderek artmasõ ile birlikte geli meye ve olgunla maya ba lamõ tõr. nsan gücünün yerini yava yava makinalara devretmesi ve devamõnda makinelerin insanlarõn önüne geçmeye ba lamasõ ve insanlõ õn kitle kültürüne ba õmlõ hale gelmesi kitle ve toplum üzerine kuramlarõn geli mesine neden olmu tur Bu konudaki ba langõç noktasõ sayõlan “ aydõnlanmanõn diyalekti i ” eserinde geçen bir cümlede u denmektedir; “ Kitleler yönetenlerin isteklerini benimsemekte köle haline gelmelerine neden olan ideolojiye inatla sarõlmaktadõr”(Horkheimer ve Adorno, 1996: 23)
Modernle me beraberinde kapitalist düzeni getirerek her eyin bir meta pazarlanma alanõna dönü türmü tür. Burada metala ma olarak betimlenen kültürün “ ey”le mesi ve pazar ko ullarõna uygun hale getirilerek bir mala dönü türülmesi söz konusu olmaktadõr Kitlesellik özelli i ile birlikte yaygõnlõ õnõn artmasõ açõsõndan bakõldõ õnda konu edilmesi gerek bir di er konuda kitle ileti imidir. Medyanõn günümüzde çok etkin bir etkileme aracõ olmasõ modern toplumlarõn kültüre yakla õmlarõnõn ekonomik– kültürel üretim-bilinç endüstrisi ve bilgi edinme ve sa lama düzeninde bütünle mektedir. Bununla birlikte ekonomik sistem kendi çõkarlarõ do rultusunda ihtiyacõ olan kültürü kendi ko ullarõnda üreterek kendi pazarõnda güç sahibi olmayõ hedeflemektedir. Aynõ ekilde medyada geni kitlelere seslenme özelli ini kullanarak çe itli kültürel formlar içinde üretti i medya içeri ini ileti olarak göndermektedir. Televizyon kitle kültürünün üretici kurumlarõndan bir tanesidir. Televizyon kurulu larõ sadece kazanç odaklõ oldu u için kendisini izler kitlenin istekleri do rultusunda biçimlendirir. Böylelikle izler kitleye ula õr. Talepler ise a õrlõklõ olarak e lence a õrlõklõ, dü ük kalite denilebilecek ürünlerdir. (Mutlu, 2008b: 23)
Kültür endüstrisi kavramõ geleneksel toplumdan özellikle sanayi devrimi sonrasõnda modern topluma geçi yapan kitleler tarafõndan sancõlõ bir süreç olarak hatõrlanacaktõr. Çünkü insan o ana kadar ki alõ mõ oldu u bütün ritüelleri yava yava kaybederek ba kala masõna tanõk olmaktadõr. Araç geli imi teknoloji ile hõz kazanõrken insan ve ya adõ õ çevre onu sõradanla tõrmaktadõr. Jay’e göre; teknolojinin geli mesi sistemi hâkim kõlmaktadõr.( 1989:313)
Popüler kültür ile kitle kültürü modernizm bakõ açõsõyla biçimlenen, günümüz kültürel üretim ko ullarõnõn teknolojik bakõmõndan tekelci bir yakla õma sahip oldu u söylenebilecek olan bir kültür ba lõ õdõr. Kitle ileti im araçlarõnõn geli imiyle birlikte toplumun istedi i halkõn kültürü olarak empoze edilmeye çalõ õlan popüler kültür medya alanõndaki geli melerle birlikte bir ortamda çok önemli bir ta õyõcõ haline dönü mü tür (Güne , 1996: 138).
Kitle kültürü bir yandan çe itlilik, e itlik ve demokratik ho görü dü üncelerini sunarken di er taraftan tekelle meyi meydana getirmektedir. Fraksiyonel bir yapõya sahip olan ve ça da toplumlarda bireyin ya adõ õ fobileri (gruba ait olamama, dõ lanma) ki ilikleri üzerinde çok önemli bir baskõya neden olup idollerin ortaya çõkmasõna neden olmu tur. Çe itli çõkarlar için yaratõlan idol ve semboller gerçe in algõlanmasõnõ hem sõnõrlandõrmakta hem de sõnõflandõrmaktadõr.
Bu tezin çalõ ma alanõ olan televizyon, kitle kültürü için en önemli araçlarõn ba õnda gelmektedir. Kitle kültürünün yerle ti i toplumlarda kültür üretimi sürekli olarak yeniden üretilmekte, toplumlar ise bu de i imden etkilenerek büyük ve devamlõlõ õ olan bir de i ime girmektedir. Kitle kültürünün bu de i im ve dönü üme olan iddetli etkisi ileti im alanõnda çalõ malar yapan ki iler içinde önemli bir çalõ ma alanõ açõlmasõna sebep olmu tur. Kitle kültürü üzerine çalõ malar yapan ara tõrmacõlar kitle ileti im araçlarõnõn etkisiyle birlikte kitlelerin nasõl bir dönü üme girdi ine bakarak çõkarõmlarda bulunmaya çalõ mõ lardõr. Kuramcõlar kitle toplumunun bir süreçten geçti ini ve bu sürecinde kentle me, sanayile me ve modernle me oldu unu savunmu turlar (Mutlu, 2008b:22).
Bu üçlü sistemin bu kadar önemli olmasõnõn nedeni toplumlar üzerinde yozla tõrõcõ, ayrõ tõrõcõ etkilere sebep olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Eski toplumlarõn öncelikleri ve gelenekleri kitle toplumunun geçirdi i de i imlerle birlikte yerini yeni adet, gelenek ve kültürlere bõrakmakta bu durumda toplumun hem dü ünce hem de üretme pratiklerinde büyük bir de i ime girmesine sebebiyet vermektedir. Genelden bireye
sistematik olarak farklõ bir sistem içerisinde yer alan birey ya amõnõ bu farklõlõklara ayak uydurma zorunlulu unda kalmõ tõr.
“Kitle ve Kitle Kültürü” kavramlarõnõn incelenmesinin ardõndan “Kitle leti imi”nin irdelenmesi bu tez için gerekli bir çerçeve olarak dü ünüldü ünden bu bölümden sonraki kõsõm “Kitle leti imi” üzerine yo unla acaktõr.
1.4. Kitle leti imi
Kitle ileti imi araçlarõndan verim alõnabilmesi için temel ko ul ço ulcu yakla õma ait bilgilerden bahsedilmelidir. Her ne kadar homojen bir yapõya hitap etse de kitleler de kendi içerisinde bireylere ayrõlabilmektedir. Kitle ileti imi kullandõ õ yolla toplumun her kesimine ula abilmek için be temel prensip üzerinden ilerlemelidir. Bunlar a a õdaki etmenlerden olu maktadõr.
Yansõtmada Çe itlilik: Kitle ileti imi araçlarõ vasõtasõyla homojenle en kültüre ra men bazõ ayrõmlar göz ardõ etmeden farklõ görü ve kültürü ta õyanlar için temsili bir çe itlili e ihtiyacõ vardõr. Ortak kültüre odaklanan kitle ileti imi farklõ kültürlere de hitap etme durumundadõr.
Geçi zni Vermek: Toplum bünyesinde yeteri kadar söz sahibi olamayan kesimlerin kendilerini ifade etme olanaklarõnõn arttõrõlmasõ anlamõnõ ta õmaktadõr.
Dõ sal Çe itlilik: Siyasi ve kültürel anlamda geçi izni vermek maddesinin bir bakõma benzerliklerini ta õyan, toplumda azõnlõk sayõlabilecek kesimin kitle ileti imi araçlarõnõ e itlikçi kullanma hakkõnõ içermektedir.
çsel Çe itlilik: Sistem içerisinde etkin yayõn yapan kurumun yayõnõn akõ õnda çe itlili e açõk olup, e itlikçi yakla masõnõn beklenmesi.
Geçi E itli i: Bütünüyle sistemin tüm seçeneklere açõk olmasõdõr. Objektif da õlõmõ gerektirir (McQuail’ den aktaran Türko lu, 2004: 75 – 81).
Genel ileti im kavramõ ile kitle ileti imi arasõnda benzerlikler oldu u gibi ayrõ tõrõcõ çok önemli noktalarda bulunmaktadõr. Ama genel anlam itibari ile birbirinden iki ayrõ kavramõ nitelemektedirler. Bunun nedenini ilk ba ta kullandõ õ ileti im araçlarõnda ve hedef kitle ba lamõnda incelemek gerekmektedir.
Kitle ileti imi en basit anlamõ ile çe itli grup veyahut ki ilerin görü ve dü üncelerin kitle ileti im araçlarõ vasõtasõ ile yaymak olarak açõklanõr. (Girgin, 2000: 43-44 ). Burada kaynak ve alõcõ normal ileti im sürecinin aksine hiçbir zaman yüz yüze veyahut ba ka bir yönteme kar õlõklõ gelmezler. Bunun neticesinde de bireysel ileti imin aksine, kitle ileti iminde ortak ya am alanlarõ ve mekânlarõna hâkim olmak çok zordur. Kitle ileti iminin kendine ait özellikleri ve yöntemleri bulunmaktadõr. Bu özellikler hem biçimsel olarak hem de araçsal olarak sõnõflandõrõlarak sayõsõz ara tõrmaya konu olmu tur.
Kendine has özellikleri olan bu sürecin çe itli a amalarõ vardõr;
__ Profesyonel ileti imciler sunu için de i ik içerikli ileti iler olu tururlar, __ Bu iletiler mekanik araçlar aracõlõ õ ile hõzlõ ve sürekli bir ekilde da õtõlõr ve yayõnlanõr,
__ leti kitle durumundaki izleyicilere ula õr,
__ Her ileti kitle içerisindeki bireyler tarafõndan kendi deneyimlerine göre yorumlanmaktadõr,
__ Her birey bir yönüyle mutlaka etkiye u ramaktadõr(De Fleur ve Dennis’den aktaran Usluata, 1994: 74, Usluata’dan aktaran Kazaz: 2007: 93).
Kitle ileti iminin özelliklerine bakõldõ õnda ula tõ õ alanõn büyüklü ü dikkat çekmektedir. Uzam olarak çok geni bir kesime ula an kitle ileti im araçlarõ sinyal ve frekanslarla bunu gerçekle tirirler. Kitle ileti iminin olu turulmasõ ve yayõlmasõnda kullanõlan en önemli araç kitle ileti im araçlarõdõr. Kitle ileti im araçlarõ kitleleri bir
araya getirerek bir ileti im ortamõ yaratarak bir birliktelik duygusu yaratmaktadõr. Tek yönlü olan bu ileti im sonucunda kitlelerin bir fikir ve görü birli ine girerek çe itli konular hakkõnda fikir sahibi olarak toplu hareket etmeye ba lamalarõ amaçlanmaktadõr. Bu do rultuda amaçlanan nokta kitlelerin varsayõmda söz sahibi olmalarõnõ gösterebilecek bir özne duygusunu ya atmaktõr
Kitle ileti iminin en belirgin özelliklerinden birisi göndericinin bazõ durumlarda araçsal ileti im kanalõyla hedefledi i alõcõnõn belirgin olmamasõ üzerine kuruludur. Böylelikle kitlesel bir ileti imin en önemli temel unsurlarõndan bir tanesinin aracõn ula aca õ ki i sayõsõna odaklõdõr böylelikle çok geni bir kitleye ileti üretilebilir. Kitle ileti imi toplum üzerinde de i im ve farklõla ma alanõnda çok önemli bir etkiye sahiptir. Kitle ileti iminin üç i levi olan haber verme, yönetime katõlma olana õnõ sa lama, yeni bilgi sunma ve beceri kazandõrma özelli idir.
Kitle ileti imindeki ve toplumundaki de i imler ve dönü ümler kapitalist sistemin getirileriyle birlikte çe itli karga alarõn olu masõna neden olmu tur. Kitle toplumunun egemen sõnõf açõsõndan kontrol altõna alõnabilir bir alan olarak görülmesi endüstrile me ve sanayile me ile birlikte bir tehdit olarak toplumlarõn kar õsõna çõkmõ tõr. ehirle me ve endüstrile me ile birlikte geli en kitle ve kitle ileti imi geleneksel topluluklarõn önemini yitirmesine neden olmu tur (Cantor’dan (1982) aktaran Yaylagül, 2008;16). Yapõlanmõ ve örgütlenmi bir süreç olan kitle ileti imi kentle me ve sanayile me olgularõnõn yarattõ õ kitle ileti imi araçlarõ sayesinde de sõnõr tanõmaz bir hale gelmi tir. Kitle ileti iminin daha iyi açõklanabilmesi için kitle ileti im araçlarõndan da bahsetmek çok önemli ve kaçõnõlmazdõr. Tezin bundan sonraki kõsmõnda tüm anlatõlanlar ekseninde kitle ileti im araçlarõ içinde en yaygõn oldu u bilinen ve kabul edilen televizyon ve bu tezin çalõ ma konusu ba lamõnda kitle ileti iminin kuramsal boyutlarõ ele alõnacaktõr.
1.5 Kitle leti im Teorileri
Kitle ileti im alanõnda yapõlan çalõ malarõn en önemli sorunsalõ kitle ileti im araçlarõnõn bireyler ve toplum üzerindeki etkileri alanõnda olmakta bunun nedeni de kitle ileti im araçlarõnõn toplum ve kitleler üzerindeki etkisinden kaynaklanmaktadõr. lk yapõlan ara tõrmalarda kitle ileti im araçlarõnõn kitleleri nasõl etkiledi i ara tõrõlõrken daha sonraki ara tõrmalarda alõcõlarõn kitle ileti im araçlarõndan ne ölçüde etkilendi i incelenmeye çalõ õlmõ tõr. Bu durumda ileti im sürecindeki ili kinin giderek araçtan çõkarak alõcõ konumuna kaydõ õnõ ortaya koymaktadõr.
Kitle ileti im teorileri genellikle bu etkinin nasõl oldu u üzerine konumlanmakta ve dönemlere göre de i iklikler gösteren çõkarõmlarla zenginle mekte ve de i mektedir. Bu teorilerin bazõlarõ kitle ileti im araçlarõnõn toplumlar ve kitleler veya bireyler üzerinde çok güçlü etkileri oldu unu savunurken bazõlarõ da bu etkilerin sanõldõ õ kadar güçlü olmadõ õ görü ünü savunarak farklõla mõ tõrlar. Her iki görü te de ortak olan kitle ileti im araçlarõnõn toplum ve bireyler üzerindeki etkilerinin çok önemli oldu u ve önemli de i imlerin bu nedenle ortaya çõktõ õdõr.
A a õda yer alan ileti im kuramlarõ tezin ara tõrma kõsmõna uygun olan yakla õmlar arasõndan derlenerek seçilmi ve açõklanmõ tõr.
1.5.1 Sosyalizasyon Teorisi
Toplum içinde ya an bireyler, kitleler sosyal bir yapõ içinde bulunabilmek ve devamlõlõklarõnõ sa layabilmeleri için kendi sosyo - ekonomik dönemlerinde geçerli olabilecek kültür becerileri edinirken kendileri içinde bulundu u toplumu, toplumda bireyi etkilemektedir. (Giddens, 2008: 41-42). Toplumsal bir varlõk olan insan hem kültürel hem de insani gereksinimlerini çe itli güdüler ile birlikte tatmin etmek istemektedir. Bu tatmini bulduklarõnda mutlu ve yeterli hissederken tatmin olamadõklarõnda da bir o kadar yetersiz ve rahatsõz hissetmektedir.
Sosyalizasyon teorisi çerçevesinde sosyalle me kavramõnõn birkaç tanõmõ yapõlacak olursa, sosyalle me; bireylerin çevrelerine olan uyumu ve dõ dünyayla olan etkile im alanõnõ olu turmaktadõr. Sürece dayalõ olarak toplum ve insanõn kar õlõklõ olu turdu u uyum a amasõdõr. Toplumdaki normlar içselle tirilerek birey içinde ya adõ õ toplumsala ait davranõ sal görev biçimini gerçekle tirir. ( Marshall, 1999)
Toplumsalla ma ve bunun devamõnõ konu alan Sosyalizasyon Teorisi, bireylerin toplumsalla malarõnda kitle ileti im araçlarõnõn ne denli önemli oldu unu incelemektedir. Kitle ileti im araçlarõnõn etkisi topluma ait her bireyin tutum davranõ ve inanç bütünlü ünün farklõla masõna ve aynõ zamanda bu etkinin toplumsal kimli in olu masõnda çok önemli bir belirleyici faktör oldu u durumudur (I õk, 2005: 74-75) eklinde tanõmõnõ yapmõ tõr. Televizyonun kültürünün en önemli küresel kültür kayna õ oldu u bilinmektedir. Toplum içinde yalnõzla an bireyler kitle ileti im araçlarõ özelinde de televizyon izleyerek toplumdaki konumundan kaçarak özgürle ir. Bu konuya ili kin yapõlan ara tõrma do rultusunda Amerika Birle ik Devletlerinde 18 ya õndaki bir gencin zamanõnõn büyük bir bölümünü televizyon kar õsõnda geçirdi ini, dolayõsõyla gencin uyuma dõ õnda ki kõsmõ hariç daha fazla süreyi televizyona ayõrdõ õ ortaya çõkmõ tõr (I õk, 2005: 77).
Bu yapõlan ara tõrma ortaya koymaktadõr ki televizyon bireylerin, genel geçer sosyalle me olgusunu yõkarak yeni bir sosyalle me biçimi yaratmõ tõr. Bu yeni tür bireylerin izlemeyi tercih ettikleri tür ve formatlarda televizyon programlarõnõn analizini içeren dü üncelerini ba kalarõyla payla arak sosyalle ebildikleri bir biçime sahiptir. Bu sosyallikte toplum içinde kültürel olarak ki ilerin edindikleri, gönül ba õyla seçtikleri, tercih ettikleri etkinlik ve faaliyetlerde de de i ime neden olmakta ve yeniden üretilerek televizyona uyarlanmalarõna sebep olmu tur.
Bu tezin konusu olan televizyonda yayõnlanan futbol içerikli spor programlarõ da bu açõdan büyük bir de i ime girerek televizyonda yeniden üretim sürecinde ekillenerek
de i im göstermi tir. Tezin ara tõrma kõsmõnda bu de i im ayrõntõlõ bir ekilde incelenecektir.
1.5.2 Kitle leti imi ve Ba õmlõlõk Kuramõ
Ba õmlõlõk Kuramõ; BallRokeach ve DeFleur tarafõndan geli tirilen ve bireylerin toplumda neler oldu unu ö renme güdüleriyle birlikte ve geli en olaylarõn ve durumlarõn içerisinde kendilerinin nasõl bir noktada durmalarõ gerekti ini, karar verme süreçlerini medya sayesinde takip ettiklerini savunmaktadõr. Bu kuramõn ana fikri, medyanõn bireyler üzerinde sosyo-ekonomik ve politik görü lerinin olu umu üzerindeki etkileri oldukça fazladõr” (Mcquail ve Windahl’den (1993) aktaran Yaylagül, 2008: 74).
DeFleur ve Ball Rokeach’a göre ; (…) “ Modern toplumlarda kitle ileti im araçlarõna
maruz kalan bireyler, içinde ya adõklarõ toplumda olan bitenle ilgili olarak bilgi sahibi olabilmeleri ve buna göre kendi duygusal ve dü ünsel yapõlarõnõ yönlendirebilmeleri için bu araçlara ba õmlõ hale gelmi lerdir ”
(aktaran Alemdar ve Erdo an (1990 )’dan aktaran Tekinalp ve Uzun, 2009 : 98).
DeFleur ve Rokeach’õn geli tirdikleri ba õmlõlõk modeli, siyasal, toplumsal ve tarihsel analizi bir araya getirme çabasõnõn örneklerinden biridir. Makro ve mikro toplumsal birimler arasõndaki ili kiyi vurgulayan bu model, izleyici medya ili kisini, bütünsel bakõ açõsõyla tarihsel ko ullarõ göz önünde tutan bir analiz çerçevesi içinde ele alõnmasõ bakõmõndan önemlidir ( nal (1996)’dan aktaran Tekinalp ve Uzun,2009:100 ). Toplumsal ya am içinde hem toplumsal baskõ hem de gündelik hayatõn getirilerinden kaynaklõ, ki isel ihtiyaçlarõnõ gideremedi ini dü ünen ki i ihtiyaçlarõ arttõ õ oranda medyaya yönelecek ve bu yönelim zamanla bir ba õmlõlõk haline gelecektir. Dolayõsõyla medya birey için vazgeçilemez bir de ere kavu acaktõr.
Medya’nõn bu bireyin bilgi edinme sürecinde ki önemli rolü neticesinde izleyicinin toplumsal sistem içerisindeki sosyo-kültürel yapõsõ, ekonomik özgürlü ü, psikolojik yapõsõ, toplumsal ili kileri, dürtüleri, ihtiyaçlarõ, kullandõ õ kitle ileti im araçlarõ ile birlikte belirlenerek ba õmlõ bir birliktelik ortaya çõkmaktadõr.
Ki iler gündelik hayatlarõnõ devam ettirirken de i ik gereksinim ve ihtiyaçlar içerisinde bulunurlar. Bu süreçler neticesinde bireyler farklõ ve birbirlerinden ba õmsõz çe itli davranõ lar içerisine girmekte ve bu davranõ lar bireyleri belli bir kitle ileti im aracõna ba õmlõ olma durumuna itmektedir. Bu ba õmlõlõk izleyicilerde büyük bir tutku ve davranõ de i ikli ine neden olurken aynõ zamanda bireylerin kitleye veya toplumlarda ki di er bireylere yönelik olarak geli tirdi i ileti im türünü de i tirebilmektedir.
Günümüzde kitle ileti im araçlarõ i levlerinden en yaygõn ekilde kabul göreni e lendirme unsurudur. Televizyonda en dikkat çekici noktalardan biride artan tematik kanallardõr. Bu tematik kanallar bireylere oda arkada lõ õ yapmaktadõr. Burada bireyin televizyonun bilgi yönü mü yoksa e lendirme yönünü mü seçmesini yönlendirirken bu durum bireysel haza dayalõdõr. Özellikle Türkiye gibi geli mekte olan toplumlarda da fazlasõyla e lenceye dayalõ bir televizyon karma asõ ya anmaktadõr. Bu durum dünya genelinde özellikle Amerika odaklõ bu yönde ilerlemekte ve tüm dünyaya yayõlmaktadõr. Burada daha çok e lence ön plana çõkmaktadõr. Giderek bilgilendiricilik i levselli i azalõrken, e lendiricilik artmaktadõr. Bu tezin konusu olan “Futbol çerikli Spor Haber/ Yorum Programlarõ” da ” bu durum ile ekillenerek spor gibi disiplinli ve kesin kurallarõ olan bir alanõn bile televizyonda e lence programõna dönü ebilmesinin kanõtõ olarak verilebilir.
“Televizyon programlarõnõn etki ara tõrmalarõ ülkemizde yok denecek kadar azdõr” (Kars, 2010: 33). Kars’õn da belirtti i gibi bu konuda çok fazla ara tõrma yapõlmamaktadõr. Bu do rultuda tezin ana hedeflerinden biri izleyicilerin, televizyonun futbol ekranõnõ de erlendirmelerine olanak sa lamayõ hedef almaktadõr. Televizyon üzerinden futbolu yorumlayan izleyiciler bu tezin sorun alanõn kapsayan ki ileri olu turmaktadõr. Elde edilmek istenen nokta televizyon üzerinden izledi i görüntünün yorumudur. zleyiciyi kapsam alanõna alan ara tõrmalar da tarihsel süreçte
bir süzgeçten geçmi ve geli im kaydetmi tir. Özellikle ilk yapõlan ara tõrmalar telefon, radyo ve sinema üzerinden yapõlõrken ileriki süreçte televizyon üzerine ara tõrmalar yapõlmõ tõr. Geçmi te yapõlan ara tõrmalarõn sõnõrlõlõ õ sürecin ba lamasõnõn sava yõllarõna denk gelmesi sebebiyle kõsõtlõ olarak henüz hâkim olunamayan bir sistematikle yapõlõrken sonuçlarõ üzerinde tartõ malar sürmü tür. Zamanõn ilerlemesine paralel olarak kitle ileti im araçlarõnõn geli imi beraberinde televizyonu en ön plana çõkarõrken üzerine en çok ara tõrma yapõlan araç ise televizyon olmu tur. Bunlar televizyonun kitlelere olan etkileri ve izleyicilerin televizyon üzerinden çevre ve sosyal konumlan üzerine ele almõ tõr.
