Dış Kaynak Kullanımı Sözleşmelerinin Gerçek Opsiyon Yaklaşımı İle Değerlendirilmesi

(1)

DIġ KAYNAK KULLANIMI SÖZLEġMELERĠNĠN GERÇEK OPSĠYON YAKLAġIMI ĠLE DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

DOKTORA TEZĠ Doğan Necip MERSĠN

Anabilim Dalı : Endüstri Mühendisliği Programı : Mühendislik Yönetimi

MART 2010

(2)

(3)

DOKTORA TEZĠ Doğan Necip MERSĠN

(507002205)

Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 4 Eylül 2009 Tezin Savunulduğu Tarih : 31 Mart 2010

Tez DanıĢmanı : Prof. Dr. Seçkin POLAT (ĠTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Haluk ERKUT (ĠTÜ)

Prof. Dr. Yasemin CLAIRE ERENSAL (DOÜ) Prof. Dr. Alpaslan FIĞLALI (KOÜ)

Yrd. Doç. Dr. Ayberk SOYER (ĠTÜ)

MART 2010

(4)

(5)

ÖNSÖZ

Bu çalışmanın oluşturulmasında bana yol gösteren ve desteğini esirgemeyen tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Seçkin Polat‘a ve Tez İzleme Komitesi‘ndeki hocalarım Sayın Prof. Dr. Haluk Erkut ve Sayın Yasemin Claire Erensal‘a teşekkürlerimi sunarım.

(6)

(7)

ĠÇĠNDEKĠLER

Sayfa

ÖNSÖZ ... iii

ĠÇĠNDEKĠLER ... v

KISALTMALAR ... xi

ÇĠZELGE LĠSTESĠ ... xiii

ġEKĠL LĠSTESĠ ... xv

ÖZET ... xix

SUMMARY ... xxiii

1. GĠRĠġ ... 1

2. DIġ KAYNAK KULLANIMI ... 7

2.1Dış Kaynak Kullanımının Tanımı ... 7

2.2Dış Kaynak Kullanımının Gelişimi ... 12

2.2.1İşlem maliyetleri ekonomisi ... 15

2.2.2Organizasyon teorisi ... 18

2.2.3Stratejik yaklaşım ... 19

2.3Dış Kaynak Kullanımına Yönlendiren Etmenler ... 28

2.3.1Küreselleşme ... 28

2.3.2Hızlı değişim... 29

2.3.3Teknolojik gelişmeler ... 29

2.3.4Rekabetin artması ... 30

2.3.5Dış kaynak kullanımının faydaları ... 30

2.3.6Temel yetkinliğe odaklanmak ... 31

2.3.7Operasyon maliyetlerinin azaltılması ... 31

2.3.8Yatırım maliyetlerinin azaltılması ve sabit maliyetin değişkene dönüştürülmesi: ... 33

2.3.9Kalitenin iyileştirilmesi ... 33

2.3.10 Maliyetlerin önceden bilinmesi ... 33

2.3.11 Belirlenmiş hizmet düzeyleri ... 34

2.3.12 Bilgi teknolojilerini doğru kullanmak ... 34

2.3.13 Risklerin azaltılması ... 34

2.3.14 Piyasadaki değişime karşı esneklik kazanma ... 35

2.3.15 Geniş ve esnek kaynak havuzu ... 35

2.3.16 Kaynak sürekliliği ... 36

2.3.17 Maliyet ve teknoloji risklerinin azalması ... 36

2.4Dış Kaynak Kullanımının Dezavantajları ve Riskleri ... 36

2.4.1Hazırlık maliyetleri ... 37

2.4.2Kontrol maliyetleri ... 37

2.4.3Çalışanlar üzerindeki etkileri ... 38

2.4.4Uygun olmayan tedarikçi seçimi ... 38

2.4.5Sözleşmelerdeki hatalardan kaynaklanan riskler ... 38

2.4.6Ana yetkinliğin kaybedilmesi ... 39

(8)

2.4.8Gizli bilgilerinin rakiplere sızdırılması ... 43

2.4.9Nitelikli personelin kaybedilmesi ... 43

2.5Dış Kaynak Kullanımı Pazarında Güncel Yönelimler ... 44

3. DIġ KAYNAK KULLANIMI SÖZLEġMELERĠ ... 49

3.1Dış Kaynak Kullanımı Sözleşmelerinin Hazırlık Aşaması... 49

3.2Dış Kaynak Kullanımı Sözleşmeleri Genel Yapısı ... 50

3.3Ana Hizmet Sözleşmesi Temel Maddeleri ... 54

3.3.1Temel ilkeler ... 54

3.3.2Hizmet kapsamı ... 55

3.3.3Tarafların sorumlulukları ... 57

3.3.3.1Hizmet sağlayıcının sorumlulukları ... 57

3.3.3.2Hizmet alanın sorumlulukları ... 59

3.3.4Hizmet düzeyi anlaşmaları (performans hedefleri) ... 60

3.3.5Çalışanlar ... 63

3.3.6Varlıklar ve üçüncü taraf sözleşmeleri ... 65

3.3.7Devredilmeyen yetkiler ... 66

3.3.8Fiyatlandırma ve ödeme hükümleri ... 67

3.3.9Sözleşme yönetimi ... 68

3.3.10 Kayıt ve denetim hakları ... 70

3.3.11 Beyanlar, garantiler ve taahhütler ... 71

3.3.12 Süre ... 71

3.3.13 Fesih ... 73

3.3.14 Geriye devir ... 74

3.3.15 Yükümlülüklerin sınırlandırılması... 75

3.3.16 Mülkiyet hakları ... 76

3.3.17 Bilgi güvenliği ve gizlilik ... 76

3.3.18 Yasalara uygunluk ... 78

3.3.19 Tazminat ... 78

3.3.20 Sigorta ... 79

3.3.21 İhtilafların çözümü ... 79

3.3.22 Alt yüklenicilerin kullanımı ... 80

3.3.23 Uluslararası sözleşmelere özgü koşullar ... 80

3.3.24 Diğer hususlar ... 81

3.4Ana Hizmet Sözleşmesinin Ekleri ... 81

3.5DKK Sözleşmelerinin İçerdiği Esneklikler ... 82

3.5.1DKK sözleşmesinin yapısı ile ilgili esneklikler ... 84

3.5.2Standart çözümlerin sağladığı esneklik ... 85

3.5.3Fiyatlama modelleri ile ilgili esneklikler ... 86

3.5.4Kıyaslama (Benchmark) koşullarının sağladığı esneklikler ... 87

3.5.5Fesih (sözleşmeden çıkış) koşuları ile ilgili esneklikler ... 88

3.5.6Talep (işlem hacmi) yönetimi ile ilgili esneklikler ... 88

3.5.7Esnekliğin yönetiminde yöneticilerin rolü ve sorumlulukları ... 89

3.6DKK Sözleşmeleri ile İlgili Sonuç ve Değerlendirme... 90

4. GERÇEK OPSĠYON TEORĠSĠ ... 93

4.1Opsiyon Tanımı ve Çeşitleri ... 93

4.2Taraflarına Göre Opsiyonlar ... 94

4.2.1Alım opsiyonu (call options): ... 94

4.2.2Satım opsiyonu (put options) ... 95

4.3Vadelerine Göre Opsiyonlar ... 96

(9)

4.3.2Avrupa tipi opsiyonlar ... 96

4.4Konusuna Göre Opsiyonlar ... 96

4.4.1Döviz opsiyonları ... 96

4.4.2Hisse senedi opsiyonları ... 97

4.4.3Faiz opsiyonları ... 97

4.4.4Gelecek sözleşmesi üzerine opsiyonlar ... 98

4.4.5Endeks opsiyonlar... 98

4.5Kârlılık Açısından Opsiyonlar ... 98

4.5.1Paralı opsiyonlar ... 98

4.5.2Parada opsiyonlar ... 99

4.5.3Parasız opsiyonlar ... 99

4.6Gerçek Opsiyon Kavramı ... 100

4.7Belirsizlik Kavramı... 102

4.7.1Belirsizlik kavramına giriş... 102

4.7.2İçsel belirsizlikler ... 103

4.7.3Dışsal belirsizlikler ... 107

4.7.4Belirsizliği etkileyen bazı küresel parametreler ... 111

4.8Toplam Risk ve Opsiyon Değeri ... 113

4.9Gerçek Opsiyon Yaklaşımı ... 114

4.10Gerçek Opsiyon Teorisinin Tarihsel Gelişimi ... 120

4.11Gerçek Opsiyon ile Klasik Yöntemlerin Karşılaştırılması... 122

4.11.1 İndirgenmiş nakit akışı yöntemi ... 122

4.11.2 Gerçek opsiyon yaklaşımı ve İNA yaklaşımının karşılaştırılması .... 125

4.12Gerçek Opsiyonların Çeşitleri ... 127

4.12.1 Erteleme (defer) opsiyonu ... 128

4.12.2 Durdurma (vazgeçme) (abondon) opsiyonu: ... 128

4.12.3 Genişleme (expand) /küçülme opsiyonu: ... 128

4.12.4 Değiştirme (geçiş) opsiyonu: ... 130

4.12.5 Büyüme opsiyonu: ... 130

4.12.6 Şalter indirme (shut down) opsiyonu: ... 130

4.12.7 Bileşik (compound) opsiyonlar ... 131

4.13Gerçek Opsiyon Değerleme Yöntemleri ... 131

4.13.1 Ağaç yaklaşımı ... 131

4.13.2 Kapalı form denklemler ... 133

4.13.3 Stokastik diferansiyel denklemler ... 133

4.13.4 Simülasyon ... 134

4.13.5 Black&Scholes opsiyon değerleme modeli ... 135

4.13.6 Binom ağacı yöntemi ... 137

4.13.7 Monte Carlo simülasyonu ... 141

4.14Gerçek Opsiyon Teorisinin Uygulanabilirliği ... 143

5. DIġ KAYNAK KULLANIMI SÖZLEġMELERĠNĠN GERÇEK OPSĠYON TEORĠSĠ ĠLE DEĞERLENDĠRĠLMESĠ ... 147

5.1Dış Kaynak Kullanımının İncelenmesinde Kullanılan Yaklaşımlar ... 149

5.2Dış Kaynak Kullanımı Projelerinde Hizmet Sağlayıcı Seçim Yaklaşımları . 156 5.3DKK Projelerinin İçerdiği Gerçek Opsiyonlar ... 158

5.4Gerçek Opsiyonlara Dayalı bir Değerleme Modeli ... 162

5.4.1Model temel değişkenleri ... 162

5.5Örnek Problem Tanımı ... 164

5.5.1Örnek probleme ilişkin temel veriler ... 165

(10)

5.7Örnek Problemle İlgili Deney Sonuçları ... 179

5.7.1Deney 1. Genişleme esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 179

5.7.1.1Deney 1.1 İşlem hacmi belirsizliği yüksek pazar ... 179

5.7.1.2Deney 1.2 İşlem hacmi belirsizliği düşük pazar ... 181

5.7.1.3Deney 1.3 İşlem hacmi genişleyen pazar ... 182

5.7.1.4Deney 1.4 İşlem hacmi daralan pazar ... 184

5.7.1.5Deney 1.5 Genişleme esnekliği - işlem hacmi belirsizliği ilişkisi duyarlılık analizi ... 185

5.7.2Deney 2. Değiştirme esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 188

5.7.2.5Deney 2.5 Genişleme esnekliği - işlem hacmi belirsizliği ilişkisi duyarlılık analizi ... 193

5.7.3Deney 3. Durdurma esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 195

5.7.3.5Deney 3.5 Durdurma esnekliği - işlem hacmi belirsizliği ilişkisi duyarlılık analizi ... 201

5.7.4Deney 4. Toplam esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 203

5.7.4.3Deney 4.3 İşlem hacmi belirsizliği genişleyen pazar ... 207

5.7.4.4Deney 4.4 İşlem hacmi belirsizliği daralan pazar ... 208

5.7.4.5Deney 4.5 Toplam esneklik - işlem hacmi belirsizliği ilişkisi duyarlılık analizi ... 210

5.7.5Deney 5. Fiyat farkı ve toplam esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 212

5.7.5.1Deney 5.1 Fiyat farkı – toplam esneklik ilişkisinin işlem hacmi belirsizliği yüksek pazarda duyarlılık analizi ... 212

5.7.5.2Deney 5.2 Fiyat farkı – toplam esneklik ilişkisinin işlem hacmi belirsizliği düşük pazarda duyarlılık analizi ... 214

5.7.5.3Deney 5.3 fiyat farkı – toplam esneklik ilişkisinin genişleyen pazarda duyarlılık analizi ... 216

5.7.5.4Deney 5.4 Fiyat farkı – toplam esneklik ilişkisinin daralan pazarda duyarlılık analizi ... 218

5.7.5.5Deney 5.5 fiyat farkı – toplam esneklik ilişkisinin işlem hacmi belirsizliği orta düzeyde pazarda duyarlılık analizi ... 220

5.7.6Deney 6. Hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 222

5.7.6.1Deney 6.1 hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğinin belirsizliği yüksek pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi .... 223

(11)

5.7.6.2Deney 6.2 Hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğinin belirsizliği

düşük pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 224

5.7.6.3Deney 6.3 Hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğinin genişleyen pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 227

5.7.6.4Deney 6.4 Hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğinin daralan pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 228

5.7.6.5Deney 6.5 Hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğinin orta belirsizlikli pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 230

5.7.7Deney 7. Fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 232

5.7.7.1Deney 7.1 Fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin yüksek belirsizlikli pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 232

5.7.7.2Deney 7.2 Fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin düşük belirsizlikli pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 234

5.7.7.3Deney 7.3 Fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin genişleyen pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 236

5.7.7.4Deney 7.4. fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin daralan pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 238

5.7.7.5Deney 7.5. Fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin orta belirsizlikli pazarda toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi ... 240

6. SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 243

KAYNAKLAR ... 255

EKLER ... 265

(12)

(13)

KISALTMALAR

DKK : Dış Kaynak Kullanımı GO : Gerçek Opsiyon

ĠNA : İndirgenmiş Nakit Akışı NġD : Net Şimdiki Değer

(14)

(15)

ÇĠZELGE LĠSTESĠ

Sayfa

Çizelge 2.1 : Tedarik ve sözleşme yaklaşımları. ... 18

Çizelge 2.2 : Dış kaynak kullanımın riskleri. ... 40

Çizelge 3.1 : Bir çağrı merkezi hizmeti için hizmet seviyeleri örneği. ... 61

Çizelge 3.2 : Bir çağrı merkezi hizmeti için hizmet seviyeleri örneği. ... 67

Çizelge 3.3 : En yaygın kullanılan 8 DKK fiyatlama modeli için risk ve esneklik düzeyleri... 87

Çizelge 4.1 : Gerçek opsiyon türleri ve tanımları. ... 129

Çizelge 4.2 : Belirsizlik alanları çizelgesi. ... 144

Çizelge 4.3 : Gerçek opsiyonların uygulanabilmesi için gerekli unsurlar. ... 145

Çizelge 4.4 : Gerçek opsiyonların uygulandığı sektörler. ... 146

Çizelge 5.1 : Geleneksel satın alma yaklaşımı ile DKK‘nın karşılaştırması. ... 148

Çizelge 5.2 : DKK ile hizmet sağlayıcı seçim biçimleri. ... 157

Çizelge 5.3 : DKK projelerinin içerdiği gerçek opsiyonlar. ... 160

Çizelge 5.4 : t dönemi için geçerli işlem hacmi için geçerli fiyat tablosu. ... 169

Çizelge 5.5 : t dönemi için i firmasının hizmet düzeyi/kalitesine göre performans bonusu. ... 172

Çizelge 5.6 : t dönemi için i firmasının hizmet düzeyi/kalitesine göre performans cezası. ... 172

Çizelge 5.7 : t dönemi için i firmasının hizmet düzeyi/kalitesindeki düşüklük nedeniyle oluşan kayıp Kypti(HDti). ... 173

Çizelge 5.8 : t dönemi için i firmasının hizmet düzeyi/kalitesindeki yükseklik nedeniyle oluşan kazanç Kznti(HDti). ... 173

Çizelge 5.9 : t dönemi için i firmasının sözleşmesini durdurma opsiyonu maliyeti (haksız fesih). ... 175

Çizelge 5.10 : t dönemi için i firmasının sözleşmesini bitirip hizmet sağlayıcı firmayı değiştirme opsiyonu maliyeti (haklı fesih). ... 176

Çizelge 5.11 : Deney 1 temel parametreleri. ... 179

Çizelge 5.12 : Deney 1 pazardaki belirsizlik durumları. ... 179

Çizelge 5.13 : Deney 1.1. toplam proje maliyeti. ... 180

(16)

Çizelge 6.1 : Pazar tiplerine göre A ve B toplam proje maliyeti farkları. ... 246

Çizelge 6.2 : Pazar tiplerine göre seçilen firma dağılımı. ... 246

Çizelge 6.3 : Geleneksel NŞD – gerçek opsiyon karşılaştırması – A firması. ... 248

Çizelge 6.4 : Geleneksel NŞD – gerçek opsiyon karşılaştırması – B firması. ... 248

Çizelge 6.5 : B firması toplam esneklik - fiyat farkı – seçilme oranı ilişkisi. ... 248

Çizelge 6.6 : B firması toplam esneklik - fiyat farkı – toplam proje maliyeti farkı ilişkisi. ... 249

Çizelge 6.7 : B firması hizmet düzeyi farkı - toplam esneklik - fiyat farkı – seçilme oranı ilişkisi. ... 251

Çizelge 6.8 : B firması hizmet düzeyi farkı - toplam esneklik - fiyat farkı – toplam proje maliyeti farkı ilişkisi. ... 252

(17)

ġEKĠL LĠSTESĠ

Sayfa

ġekil 2.1 : Dış kaynak kullanım alanları. ... 11

ġekil 2.2 : Farklı yönetişim biçimlerinde üretim ve işlem maliyetleri. ... 16

ġekil 2.3 : Yap-satın al kararları için temel kriterler. ... 17

ġekil 2.4 : Rekabet avantajı-stratejik zarar matrisi. ... 24

ġekil 2.5 : Stratejik kaynak kullanımı süreci. ... 27

ġekil 2.6 : Dış kaynak kullanımına yönlendiren etmenler. ... 32

ġekil 2.7 : Mega projeler hariç yıllara göre toplam ve yıllık DKK sözleşme bedeli. ... 45

ġekil 2.8 : BT ve iş süreçleri DKK projeleri ortalama sözleşme süreleri. ... 46

ġekil 2.9 : DKK projelerinin sözleşme süresine göre yüzdesel dağılımı. ... 47

ġekil 3.1 : Esnek dış kaynak kullanımı sözleşmesi yapısı. ... 53

ġekil 3.2 : Hizmet sağlayıcı ve hizmet alanın beklenti ve algılamasına göre kapsam tanımı. ... 56

ġekil 3.3 : Sözleşme geçerlilik süresi içinde dönemsel bazda iyileşen hizmet seviyesi tanımı. ... 62

ġekil 3.4 : Hizmet seviyesi ve ceza-ödül sınırları... 63

ġekil 3.5 : Farklı fiyatlandırma modellerine örnekler. ... 68

ġekil 3.6 : Sözleşme evreleri. ... 72

ġekil 4.1 : Belirsizlik kaynakları – İçsel belirsizlikler. ... 106

ġekil 4.2 : Belirsizlik kaynakları – Dışsal ve Bilinmeyen Belirsizlikler. ... 109

ġekil 4.3 : Belirsizlik konisinin sonuçların dağılımına etkisi. ... 110

ġekil 4.4 : Opsiyonların değer artırıcı etkisi. ... 111

ġekil 4.5 : ABD Enerji Bakanlığı petrol fiyatı tahminleri – Mayıs 2007. ... 112

ġekil 4.6 : ABD Enerji Bakanlığı petrol fiyatı tahminleri – Mayıs 2008. ... 112

ġekil 4.7 : Riske bağlı opsiyon değeri değişimi. ... 114

ġekil 4.8 : Opsiyon değerlemede kullanılan modelleme yaklaşımları ... 132

ġekil 4.9 : Binomial Model. ... 138

ġekil 4.10 : Zaman Adımlı ve 4 Düğümlü Binom Ağacı. ... 139

ġekil 5.1 : Karmaşıklık/iş sonuçlarına etki/pazarın sözleşme üzerine etkisi ilişkisi. ... 147

ġekil 5.2 : Stratejik yönetimin gelişimi. ... 150

ġekil 5.3 : Yönetim kararlarının proje maliyetine etkisi. ... 153

ġekil 5.4 : Deney 1.1. toplam proje maliyeti. ... 180

ġekil 5.5 : Deney 1.1. seçilen firma dağılımı. ... 181

(18)

ġekil 5.42 : Deney 5.5. toplam esneklik – işlem hacmi belirsizliği ilişkisi. ... 211

ġekil 5.44 : Deney 5.1. Fiyat Farkı – Toplam Proje Maliyeti İlişkisi. ... 213

ġekil 5.48 : Deney 5.3. fiyat farkı – toplam proje maliyeti İlişkisi. ... 217

ġekil 5.52 : Deney 5.5. fiyat farkı – toplam proje maliyeti ilişkisi. ... 221

(19)

ġekil 5.66 : Deney 7.2 fiyat farkı - toplam proje maliyeti ilişkisi. ... 235

ġekil 6.2 : Deney 5.5. toplam proje maliyeti farkı... 250

ġekil 6.4 : Deney 7.5. toplam proje maliyeti farkı dağılımı. ... 252

ġekil B.1 : Gerçek opsiyonlara dayalı toplam proje maliyetini hesaplamak için Monte Carlo simülasyonu akış şeması – ana modül. ... 269

ġekil B.2 : Gerçek opsiyonlara dayalı toplam proje maliyetini hesaplamak için Monte Carlo simülasyonu akış şeması – işlem hacmine bağlı maliyetleri hesaplama modülü. ... 270

ġekil B.3 : Gerçek opsiyonlara dayalı toplam proje maliyetini hesaplamak için Monte Carlo simülasyonu akış şeması – hizmet düzeyine bağlı maliyetleri hesaplama modülü. ... 271

(20)

(21)

ÖZET

Günümüzde pazardaki değişimin hızı gittikçe artmakta, buna bağlı olarak yöneticiler birçok belirsizliğin olduğu ortamlarda karar almak zorunda kalmaktadır. Bu belirsizliklerin olumsuz etkilerinden korunmak, maliyetlerini öngörülebilir hale getirmek, uzman firmaların bilgi birikiminden yararlanmak ve kendi ana işlerine odaklanmak için birçok firma ―dış kaynak kullanımı (outsourcing)‖ yöntemini yaygın olarak uygulamaktadır.

Dış Kaynak Kullanımı (DKK) kısaca, daha önce firmanın kendisi tarafından gerçekleştirilen fonksiyonlarının başka bir firmadan temin edilmesi olarak tanımlanabilir. Ancak DKK sürecini geleneksel satın almadan ayıran özellikler vardır. Fonksiyon ya da hizmeti satın alan firma ile tedarikçi arasında ―iş ortaklığı‖ denilebilecek stratejik bir ilişki söz konusudur. Bu ilişkide daha yüksek performans ve/veya düşük maliyet hedefine yönelik olarak bağımsız iki firmanın ortak çabası söz konusudur. Riskin paylaşılıyor olması, bu ilişkiyi geleneksel müşteri-tedarikçi ilişkisinden ayırmaktadır.

DKK ilk ortaya çıktığında firmaların toplam çalışan sayısını azaltmak ve maliyet avantajı yaratmak için kullandıkları bir araç olarak algılanıyordu. Ancak günümüzde DKK yalnız maliyet azaltma amaçlı değil, operasyonel etkinliği artırmak yeni gelir kaynakları yaratmak için de kullanılan stratejik bir iş yapma biçimi halini almıştır. Bilgi teknolojileri, lojistik gibi süreçlerin konusunda uzman bir hizmet sağlayıcıya uzun süreli olarak devredilmesi gibi kapsamlı DKK projelerinde, pazardaki değişiklikler ve hizmet sağlayıcının performansının düzeyi, firmalar arasındaki ilişkiyi de doğrudan etkiler hale gelmiştir. Bu nedenle firmalar arasındaki ilişkinin ve bu ilişkiyi tanımlayan sözleşmenin bu değişimleri de kapsayacak biçimde esnek olarak tanımlanması büyük önem taşımaktadır.

İyi bir hazırlık aşamasından geçilmeden ve çok katı kurallarla tanımlı bir DKK sözleşmesi ana firmayı değişikliklere yanıt veremez hale getirebilir ya da yüksek maliyetlere katlanmak zorunda bırakabilir. Bunun tam tersi olarak da esnek bir sözleşme ana firmayı pazardaki değişime daha hızlı uyum sağlayabilir ve değişim durumundaki belirsizlikleri en aza indirir hale getirebilir. Bu nedenle DKK‘nın basit bir satın alma süreci gibi görülmeyip uzun vadeli bir ilişki olarak ele alınması ve bu

(22)

ilişkide karşılaşılabilecek farklı durumları da baştan modelleyecek biçimde bir sözleşme oluşturulması büyük önem taşımaktadır.

Pazarın büyümesi, daralması, alt yüklenicinin performansının iyi ya da kötü olması, ana firmanın sözleşmeyi feshetmesi ya da yeni alanlara genişletmesi gibi durumlarda her iki tarafın da nasıl davranacağının baştan belirlenmesi, ana firmanın bu ilişkiyi belirsizlikten korunmak için bir araç olarak kullanmasını da sağlayacaktır.

Günümüzde özellikle finansal piyasalardaki belirsizliklerden korunmak için finansal opsiyon kavramı gelişmiş ve finansal opsiyon borsaları oluşturulmuştur. Finansal opsiyonu, herhangi bir varlığı anlaşılan bir tarihte sabit bir fiyattan satma ya da alma hakkı veren araçlar olarak tanımlayabiliriz. Opsiyonun en önemli özelliği, opsiyonu elinde tutan tarafın, işlemin vadesi geldiğinde, bu hakkından vazgeçebilmesidir. Finansal opsiyon kavramının gerçek yatırım kararlarına uygulanması ile gerçek opsiyon kavramı ortaya çıkmıştır. Gerçek opsiyon ileride bir ya da birden fazla zaman noktasında herhangi bir kararı alma hakkımızın olduğu durumlarda ortaya çıkar (yatırım yapıp yapmama, satma ya da satmama kararları gibi.). Şimdiki zaman ilerideki karar alacağımız tarih arasında, pazar koşulları bugünden öngörülemeyecek biçimde değişecektir. Bu koşullar farklı karar alternatiflerinden birini daha uygun hale getirebilir ve biz de karar verici olarak o günkü koşullara göre elimizdeki alternatiflerden uygun olanı seçme hakkına sahip oluruz.

Bu tez kapsamında dış kaynak kullanımı sözleşmelerinin yapısı, içerdiği esneklikler ve gerçek opsiyon teorisine uygunluğu incelenmiştir.

Dış kaynak kullanımı projelerinin pazardaki değişimlere uyumlu, sürdürülebilir bir biçimde olması için proje başlangıcında yapılacak sözleşmenin önemi büyüktür. Dış kaynak kullanımı sözleşmeleri klasik satın alma yaklaşımı ile değil, her iki tarafa değişimlere uyum sağlayacak esnekliği sağlayacak bir biçimde tasarlanmalıdır. Bu nedenle imzalanacak bir ana hizmet sözleşmesinin kapsamında nelerin olması gerektiği, hangi konularda esnekliklerin sözleşmeye konulacağı, yöneticilerin sözleşmenin yönetimi konusundaki rolü ve sorumlulukları bu bölümde ayrıntıları ile tanımlanmıştır.

Projelerin içerdiği çok sayıda farklı gerçek opsiyonu içerebilir. Bu gerçek opsiyonların türleri tanımlanmış ve gerçek opsiyonların değerlemesine ilişkin matematiksel yöntemler özetlenmiştir.

Dış kaynak kullanımı sözleşmelerinin gerçek opsiyon ile değerlenmesine ilişkin bir model önerilmiş ve sayısal bir örnek problem üzerinde bu modelin sonuçları simülasyon yöntemi ile hesaplanmıştır.

Yapılan deney planına göre

 Genişleme esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

(23)

 Değiştirme esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

 Durdurma esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

 Toplam esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

 Fiyat farkı ve toplam esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

 Hizmet düzeyi farkı ve değiştirme esnekliğinin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

 Fiyat farkı, hizmet düzeyi farkı ve toplam esnekliğin farklı pazar durumlarında toplam proje maliyetine ve firma seçimine etkisi

Yüksek ya da düşük belirsizlikli pazar koşullarında vegenişleyen ya da daralan pazar koşullarında simülasyon yardımı ile hesaplanmıştır.

Geleneksel net şimdiki değer yaklaşımı ile gerçek opsiyon teorisi yaklaşımları karşılaştırılmış ve sonuçlar analiz edilmiştir. Pazar koşullarına göre hangi esnekliklerin toplam maliyet ve firma seçiminde ne kadar etkili olduğu belirlenmiştir.

(24)

(25)

EVALUATION OF OUTSOURCING AGREEMENTS THROUGH THE REAL OPTIONS APPROACH

SUMMARY

Nowadays the rate of change in the market is ever increasing; therefore the executives are obliged to take decisions in environments where several uncertainties are present. In order to be protected from the negative effects of these uncertainties, to render the costs foreseeable, to benefit from the knowledge of specialized firms and to focus on their main business, many firms commonly practice the method of outsourcing.

Outsourcing may briefly be defined as the provision of particular functions, which were previously carried out by the firm, from another firm. However, there are characteristics that distinguish outsourcing process from traditional purchasing. There is a strategic relationship in effect between the firm that purchases the function or the service and the supplier. In this relationship, common endeavoring towards achieving higher performance and/or lower costs by two independent firms is present. The fact that the risk is shared differentiates this relationship from the traditional customer-supplier relationship.

When outsourcing had initially emerged, it was perceived as a tool that firms use to decrease their total number of employees and to create cost advantage. However, outsourcing has become a way of doing strategic business that is also used for boosting operational efficiency and create new sources of income, rather than merely decreasing costs.

In extensive outsourcing projects such as long term assignment of processes like information technologies and logistics to a service provider that is specialized in its field, changes in the market and the performance level of the service provider has come to directly affect the relationship between the firms. Consequently, it of great importance that the relationship between the firms and the agreement that defines this relationship should be determined in a flexible manner such that would incorporate these changes as well.

An outsourcing agreement prepared without subjection to a thorough preparation phase and defined with very inflexible articles and provisions could render the main firm dysfunctional against changes or expose it to high cost burdens. Just in contrary, a flexible agreement can make the firm adapt the changes in the market faster and minimize uncertainties in case of fluctuations. Hence, it is of capital importance that

(26)

rather than considering outsourcing to be a purchasing process, it should be handled as a long term relationship and an agreement that will also take account of different situations that could be encountered during this relationship beforehand should be devised.

Determining from the very beginning how each firm will act in case of market expansion, shrinkage, performance of the subcontractor being adequate or poor, the main firm revoking the agreement or extending it to new areas will enable the main firm to use the relationship as a vehicle for protection from uncertainties as well.

In our day, especially to seek protection from uncertainties in the financial markets, the concept of financial options has been developed and exchanges for financial options have been created. We can define financial options as tools that entitle someone with the right to buy or sell an asset at a predetermined date at a fixed price. The most important feature of an option is that the party holding the rights of the option can renounce this right.

The concept of real options has emerged with the application of financial options concept to actual investment decisions. Real options arise in cases that we have the right to take a decision in the future at one or multiple points of time (decisions such as whether to invest or not, to sell or not to sell). The market conditions will change in an unpredictable manner between the current moment and the future date that we will take the decision at. These conditions may single out one the alternatives as the more preferable one and we own the right to choose the optimum alternative according to that day‘s conditions as the decision makers.

Within the scope of this thesis, the structure of outsourcing agreements, the flexibilities they incorporate and their appropriateness with respect real options theory has been analyzed.

The agreement that will be entered into at the beginning of the project is of great importance for the outsourcing project to be compatible with the changes in the market and to be sustainable. Outsourcing agreements should not be prepared with a classical purchasing approach; they should be devised in a way that would provide both parties with the flexibility to adapt to changes. Thus, what should be included within the scope of a principal agreement, in which topics flexibilities will be included in the agreement, the roles and responsibilities of the executives about the execution of the agreement are defined in detail in this section.

There may be several different real options contained by projects. The types of these real options have been defined and the mathematical methods pertinent to the valuation of these options have been summarized.

A model regarding the valuation of outsourcing agreements with real options has been proposed and the results of this model on a hypothetical quantitative problem have been calculated by simulation method.

(27)

According to the conducted experiment plan, with the assistance of simulation, the following effects have been calculated in market conditions involving high or low uncertainty, and that are expanding or shrinking:

 The effect of expansion flexibility in different market cases over total project cost and firm selection

 The effect of swithching flexibility in different market cases over total project cost and firm selection



 The effect of termination flexibility in different market cases over total project cost and firm selection

 The effect of total flexibility in different market cases over total project cost and firm selection

 The effect of price difference and total flexibility in different market cases over total project cost and firm selection

 The effect of service level difference and total flexibility in different market cases over total project cost and firm selection

 The effect of price difference, service level difference and total flexibility in different market cases over total project cost and firm selection

Valuation of outsourcing agreements by the traditional net present value approach and the real options theory approach have been compared and analyzed. According to the market conditions, which flexibilities are effective to what extent over total costs and firm selection has been determined.

(28)

(29)

1. GĠRĠġ

Küreselleşme ve teknolojideki hızlı gelişmelerin etkisindeki şirketlerin, bu yoğun rekabet ortamında ayakta kalabilmeleri için üç temel özelliği sağlamaları gerekmektedir: hız, esneklik ve maliyet avantajı.

Günümüzde müşteri bilinçlenmiş, kendi beklentilerine göre özelleştirilmiş ürünlerin uygun miktar ve hızda sağlanmasını talep etmektedir. Bunun yanı sıra ülke ekonomisinde ve küresel ekonomideki ani dalgalanmalar da şirketler açısından önemli riskler oluşturmaktadır.

Tüm bu etkenlere bağlı olarak firmalar yönetim ve üretim yapılarında radikal değişimler yapmaya başlamışlardır. Değişim ve değişkenliğe uyum sağlayabilmek, dalgalanmalardan daha az etkilenmek, güncel ve en son teknolojilerden, bilgi birikiminden hızla yararlanabilmek amacıyla ―dış kaynak kullanımı (outsourcing)‖ yöntemi yaygın olarak uygulanmaktadır.

Dış Kaynak Kullanımı (DKK) kısaca, daha önce firmanın kendisi tarafından gerçekleştirilen fonksiyonlarının başka bir firmadan temin edilmesi olarak tanımlanabilir. Ancak DKK sürecini geleneksel satın almadan ayıran özellikler vardır. Fonksiyon ya da hizmeti satın alan firma ile tedarikçi arasında ―iş ortaklığı‖ denilebilecek stratejik bir ilişki söz konusudur. Bu ilişkide daha yüksek performans ve/veya düşük maliyet hedefine yönelik olarak bağımsız iki firmanın ortak çabası söz konusudur. Riskin paylaşılıyor olması, bu ilişkiyi geleneksel müşteri-tedarikçi ilişkisinden ayırmaktadır.

Özetle bir şirket bir iş sürecinin sahipliğini dışarıya transfer ettiğinde DKK uyguluyor denilebilir. DKK yaklaşımında hizmeti alan firma, hizmeti sunan firmaya işini nasıl yapacağını değil, hangi iş sonuçlarına ulaşmasını istediğini bildirir.

DKK ilk ortaya çıktığında firmaların toplam çalışan sayısını azaltmak ve maliyet avantajı yaratmak için kullandıkları bir araç olarak algılanıyordu. Ancak günümüzde DKK yalnız maliyet azaltma amaçlı değil, operasyonel etkinliği arttırmak yeni gelir kaynakları yaratmak için de kullanılan stratejik bir iş yapma biçimi halini almıştır.

(30)

Dış kaynak kullanımı geçmişte daha çok bordro, güvenlik, temizlik, personel taşımacılığı gibi destek süreçlerinde uygulanırken, gittikçe daha kapsamlı ve firmaların iş sonuçlarına doğrudan etki eden süreçlerde uygulanmaya da başlamıştır. Bunun sonucu olarak projelerin büyüklükleri ve karmaşıklığı da artış göstermektedir. Bilgi teknolojileri, lojistik gibi süreçlerin konusunda uzman bir hizmet sağlayıcıya uzun süreli olarak devredilmesi gibi kapsamlı DKK projelerinde, pazarda değişiklikler ve hizmet sağlayıcının performansının düzeyi firmalar arasındaki ilişkiyi de doğrudan etkiler hale gelmiştir. Bu nedenle firmalar arasındaki ilişkinin ve bu ilişkiyi tanımlayan sözleşmenin bu değişimleri de kapsayacak biçimde esnek olarak tanımlanması büyük önem taşımaktadır.

İyi bir hazırlık aşamasından geçilmeden ve çok katı kurallarla tanımlı bir DKK sözleşmesi ana firmayı değişikliklere yanıt veremez hale getirebilir ya da yüksek maliyetlere katlanmak zorunda bırakabilir. Bunun tam tersi olarak da esnek bir sözleşme ana firmayı pazardaki değişeme daha hızlı uyum sağlayabilir ve değişim durumundaki belirsizlikleri en aza indirir hale getirebilir. Bu nedenle DKK‘nın basit bir satın alma süreci gibi görülmeyip uzun vadeli bir ilişki olarak ele alınması ve bu ilişkide karşılaşılabilecek farklı durumları da baştan modelleyecek biçimde bir sözleşme oluşturulması büyük önem taşımaktadır.

Pazarın büyümesi, daralması, alt yüklenicinin performansının iyi ya da kötü olması, ana firmanın sözleşmeyi feshetmesi ya da yeni alanlara genişletmesi gibi durumlarda her iki tarafın da nasıl davranacağının baştan belirlenmesi ana firmanın bu ilişkiyi aynı zamanda belirsizlikten korunmak için bir araç olarak kullanmasını da sağlayacaktır.

Günümüzde özellikle finansal piyasalardaki belirsizliklerden korunmak için finansal opsiyon kavramı gelişmiş ve finansal opsiyon borsaları oluşturulmuştur. Finansal opsiyonu, herhangi bir varlığı anlaşılan bir tarihte sabit bir fiyattan satma ya da alma hakkı veren araçlar olarak tanımlayabiliriz. Opsiyonun en önemli özelliği, opsiyonu elinde tutan tarafın, işlemin vadesi geldiğinde, bu hakkından vazgeçebilmesidir. Finansal opsiyon kavramının gerçek yatırım kararlarına uygulanması ile gerçek opsiyon kavramı ortaya çıkmıştır. Gerçek opsiyon ileride bir ya da birden fazla zaman noktasında herhangi bir kararı alma hakkımızın olduğu durumlarda ortaya çıkar (yatırım yapıp yapmama, satma ya da satmama kararları gibi). Şimdiki zaman

(31)

ileride karar alacağımız tarih arasında, pazar koşulları bugünden öngörülemeyecek biçimde değişecektir. Bu koşullar farklı karar alternatiflerinden birini daha uygun hale getirebilir ve biz de karar verici olarak o günkü koşullara göre elimizdeki alternatiflerden uygun olanı seçme hakkına sahip oluruz.

Belirli bir projenin değerlendirilmesinde gerçek opsiyon teorisinin uygunluğunun araştırılması için aşağıdaki temel niteliklerin varlığına bakılmalıdır (Dixit ve Pindyck, 1994):

 Çıktı hakkında belirsizlikler olması ancak

 Bu belirsizliklerin yönetsel aksiyonlarla sınırlanabilir olması

 Yine de geri alınamaz bazı yatırımlar içermesi ve

 Gelirlerin düzensiz (asimetrik) oluşuyor olması.

Bu tez kapsamında dış kaynak kullanımı sözleşmelerinin yapısı içerdiği belirsizlikler ve gerçek opsiyon teorisine uygunluğu incelenmiştir.

DKK sözleşmelerinde, taraflar sözleşme süresi başında birim fiyatlar üzerinde anlaşıyor olmasına karşın işlem hacmindeki değişimlere bağlı olarak proje maliyeti değişebilmektedir. Bu anlamda çıktı hakkında belirsizlikler söz konusudur. Ancak maliyet belirsizliklerden sadece bir tanesidir. Hizmet sağlayıcının performansı, pazardaki değişikler çıktıyı etkileyebilecek diğer belirsizliklere örnek olarak verilebilir.

Bu belirsizliklerin varlığına karşın, uzun vadeli sözleşmelerde yönetim bu belirsizliklere karşı sözleşme kapsamında belirlenecek yöntemlere göre aşağıda belitilen çeşitli önlemleri alabilmektedir:

 İşlem hacmindeki değişime bağlı olarak dönem bazındaki taahhütleri değiştirebilme

 Kalitedeki sorunlara karşı cezai yaptırım uygulayabilme ya da sözleşmeyi sonlandırma

 Dönem sonunda aynı koşullarla uzatabilme

Genel yaklaşım olarak sözleşmelerde servis sağlayıcı firma uzun vadeli olarak kaynaklarını bu projeye hazır hale getirme ve belirli bir kaynağı hazır etme karşılığı dönem bazında belirli oranlarda işlem hacmi taahhüdü talep etmektedir. Bu miktarda

(32)

işlem gerçekleştirilmese bile bu tutarın ödenmesi zorunludur. Yani %100 bir esneklik de söz konusu değildir. Çünkü böyle bir esneklik yüksek maliyet getirecektir. Bu ödenmesi gerekli minimum tutarlar ya da nedensiz yere sözleşmeyi sonlandırma durumunda ödenecek tutarlar geri dönülemez yatırım olarak değerlendirilebilir.

Kimi durumlarda işin kapsamı sözleşme süresi boyunca sabit ise gelirler de düzenli ve sabit olabilmektedir. Ancak belirsizlik altındaki esnek sözleşmeleri düşündüğümüzde gelirler belirsizlik durumuna göre asimetrik olarak oluşabilmektedir. Firmalar belirli bir birim fiyatta anlaşmalarına karşın, hacim ve buna bağlı olarak toplam maliyet pazar talebine göre şekillenmektedir. Taraflar sözleşme süresi başında birim fiyatlar üzerinde anlaşıyor olmasına karşın işlem hacmindeki değişimlere bağlı olarak proje maliyeti değişebilmektedir.

Tüm bu temel nitelikler göz önüne alındığında DKK sözleşmeleri gerçek opsiyon yaklaşımı ile değerlendirilmeye uygun projeler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu tez kapsamında Giriş bölümünde dış kaynak kullanımı yaklaşımının kendine özgü koşulları ve içerdiği belirsizlikler özetlenmiştir. Belirsizliğin yüksek olduğu projelerin değerlemesinde kullanılan gerçek opsiyon yaklaşımından söz edilmiş ve bu yaklaşımın DKK sözleşmelerinin değerlemesinde kullanılabilmesi için gerekli temel nitelikler belirtilmiştir. DKK sözleşmelerinin bu niteliklere uygunluğu özetlenmiştir.

İkinci Bölümde dış kaynak kullanımının tanımı verilmiş, literatürde yer alan temel teori ve yaklaşımlar özetlenmiştir. Dış kaynak kullanımına yönlendiren etmenler, dış kaynak kullanımının riskleri, dezavantajları ve pazardaki güncel yönelimler özetlenmiştir.

Dış kaynak kullanımı projelerinin pazardaki değişimlere uyumlu, sürdürülebilir bir biçimde olması için proje başlangıcında yapılacak sözleşmenin önemi büyüktür. Dış kaynak kullanımı sözleşmeleri klasik satın alma yaklaşımı ile değil, her iki tarafa değişimlere uyum sağlayacak esnekliği sağlayacak bir biçimde tasarlanmalıdır. Bu nedenle imzalanacak bir ana hizmet sözleşmesinin kapsamında nelerin olması gerektiği, hangi konularda esnekliklerin sözleşmeye konulacağı, yöneticilerin sözleşmenin yönetimi konusundaki rolü ve sorumlulukları bu bölümde ayrıntıları ile tanımlanmıştır.

(33)

Dördüncü bölümde gerçek opsiyon teorisi ayrıntıları ile anlatılmıştır. Gerçek opsiyon yaklaşımını anlatmak için öncelikle finansal opsiyon kavramının tanımlanması gereklidir. Finansal opsiyonların ve çeşitlerinin tanımın ardından özellikle belirsizlik kavramına değinilmiş, belirsizlik türleri ve belirsizliği etkileyen küresel parametreler tanımlanmıştır. Belirsizlik ile gerçek opsiyon kavramının ilişkisi kurulduktan sonra gerçek opsiyon ile klasik proje değerleme yöntemlerinin karşılaştırılması verilmiştir. Projelerin içerdiği çok sayıda farklı gerçek opsiyonlar olabilmektedir. Bu gerçek opsiyonların türleri tanımlanmış ve gerçek opsiyonların değerlemesine ilişkin matematiksel yöntemler özetlenmiştir.

Beşinci bölümde dış kaynak kullanımı sözleşmelerinin gerçek opsiyon ile değerlemesine ilişkin bir model önerilmiş ve sayısal bir örnek problem üzerinde bu modelin sonuçları simülasyon yöntemi ile hesaplanmıştır.

DKK sözleşmeleri genel olarak birim fiyatların karşılaştırılması ya da indirgenmiş nakit akışı ile yöntemleri ile değerlendirilmektedir. Oysa hizmet sağlayıcının kalitesi, işlem hacmini büyütüp küçültebilme esnekliği, fesih koşulları gibi çok sayıda esnekliğe ilişkin parametre firma seçiminde ve proje maliyetinin hesaplamasında dikkate alınmalıdır.

Geliştirilen modelde öncelikle bir DKK sözleşmesinin içerdiği temel gerçek opsiyonlar listelenmiştir. Bu opsiyonları dikkate alacak biçimde bir Monte Carlo simülasyon modeli oluşturulmuştur. Hizmet düzeyi, pazardaki talebin değişimi, firmalar arasındaki fiyat farkının düzeyi gibi birçok parametreye göre sonuçlar elde edilip grafiksel olarak incelenmiştir.

Altıncı bölüm olarak sonuçlar ve değerlendirme bölümünde klasik indirgenmiş nakit akışı yaklaşımı ile dış kaynak kullanımı sözleşmelerinin gerçek opsiyon teorisi ile değerlendirilmesi yaklaşımları karşılaştırılmış ve analiz edilmiştir.

(34)

(35)

2. DIġ KAYNAK KULLANIMI

2.1 DıĢ Kaynak Kullanımının Tanımı

Dış kaynak kullanımı, kısaca bir işletmenin sunmayı düşündüğü bir servisi kendi bünyesinde üretmeyip, bu servisin yapılmasını bu konuda uzmanlaşmış olan başka bir firmaya bırakması olarak tanımlanabilir. Bu kavram her ne kadar ilk olarak 1980‘li yıllardan itibaren kullanılmaya başlansa da bir yönetim stratejisi ve iş modeli olarak 1990‘lı yıllardan itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Firmalar dış kaynak kullanımına giderek büyük oranda zaman ve maliyet tasarrufu sağlamayı amaçlarlar. Günümüzün fazlaca rekabetçi ortamında dış kaynak kullanımı şirketlere ana faaliyet konularına odaklanma imkânı sunmaktadır. Ana faaliyet alanı dışında kalan fakat firmalar için oldukça önemli olan diğer alanlarda dış kaynak kullanımı yönetim ve üretim açısından birçok faydalar sağlamaktadır.

Lacity ve Hirschheim, dış kaynak kullanımını en basit haliyle daha önce şirket içinde üretilen bir mal ya da hizmetin dışarıdan tedarik edilmesi olarak tarif etmişlerdir (Lacity ve Hirschheim, 1993). Greaver‘a göre ise dış kaynak kullanımı, ―şirketin devamlılık arz eden bazı içsel faaliyetlerini ve karar haklarını, bir anlaşmaya bağlı olarak, dışarıdaki tedarikçi firma veya firmalara devretmesi‖ olarak ifade edilmektedir (Greaver, 1998, s:3). Ayrıca yine aynı terim Oxford English Dictionary‘de ilk kez 1979 yılında yer almıştır. Oxford English Dictionary dış kaynak kullanımını, ―bazı mal ya da hizmetleri, bir sözleşme kapsamında organizasyonun dışındaki bir kaynaktan sağlama‖ (Url-1) olarak tanımlamaktadır. Quelin ve Duhamel, dış kaynak kullanımını, daha önce firma içerisinde yapılan veya yönetilen bir işlemin ilgili insan kaynağı ile birlikte uzun süreli bir sözleşme kapsamında bir dış firmaya aktarılması (Quelin ve Duhamel, 2003) olarak görürken Akomode ve diğerleri, dış kaynak kullanımından, organizasyonun içsel faaliyetlerinde amaç ve hedeflerin etkin bir biçimde gerçekleştirilebilmesi için ihtiyaç duyduğu üretim ve hizmetlerin tedarikinde işin bir kısmını veya tümünü dışsal tedarikçi ya da tedarikçilere devretme süreci olarak bahsetmişlerdir (Akomode

(36)

ve diğ., 1998). Tüm bu tanımların ortak noktası şirketlerin dış kaynak kullanımına ana faaliyet kolları dışında tedarikçi firmalarla anlaşmaya vardıkları zamanlarda gittiklerine işaret etmektedir.

Türkçe kaynaklarda dış kaynak kullanımı farklı terimlerle ifade edilmiştir. Bunlardan bazıları; dış kaynaklardan yararlanma, outsourcing, dışsal tedarik ve işi dışarıya verme olarak sıralanabilir. Genellikle Türkçe literatürde dış kaynak kullanımı stratejik bir yönetim yaklaşımı olarak incelenmiş olduğundan stratejik dış kaynak kullanımı kavramı ile aynı anlama gelmektedir. Fakat stratejik olmayan dış kaynak kullanımından bahseden çalışmalar da mevcuttur. Koçel dış kaynak kullanımını, işletmelerin sadece kendi sahip oldukları yetenek ve becerileri esas alan işleri yapmak istemeleri veya temel yetkinliklerinin kullanılmadığı alanlarda başka işletmelerden yararlanma eğilimine gitmeleri olarak belirlemiştir (Koçel, 2001). Başka bir tanıma göre de dış kaynaklardan yararlanma, işletmelerin kendilerine rekabet alanı sağlamak için öz yetenekleri ile ilgili işleri kendilerinin yapması, öz yetenekleri dışında kalan işleri, o konuda uzman işletmelerden tedarik etmeleri biçiminde ifade edilebilir (Ertürk, 1998).

Dış kaynak kullanımının daha geleneksel firma-tedarikçi ilişkisinden farkı bu yöntemde kontrolün de devrediliyor olmasıdır. Daha önce değinildiği gibi bu yaklaşım, bir organizasyonun belirli bir içsel sürecinin sahipliğini bir tedarikçiye aktardığı durumda ortaya çıkar. Ve eski yöntemlerin aksine dış kaynak kullanımına giden firmalar tedarikçiye işleri nasıl yapması gerektiğini değil hangi iş sonuçlarına ulaşmak istediğini söyler ve bu sonuçlara nasıl ulaşılacağını tedarikçiye bırakır (Url-3). Bu tip bir yöntem firmaların ana faaliyet alanlarına yoğunlaşmalarına ve hem üretici hem de yönetsel kaynaklarını bu alanlarda kullanmalarına olanak sağlamaktadır. Geleneksel firma-tedarikçi ilişkisinde firmalar tedarikçileri kontrol ettiklerinden tam olarak kaynaklarını serbest bırakmış olmazlar fakat dış kaynak kullanımında tüm sorumluluk tedarikçi şirkete aittir. Bu yüzden, dış kaynak kullanımı, işletmenin kendisine rekabet avantajı sağlayan faaliyetlere odaklanmasına, kendi uzmanlık alanına girmeyen faaliyetleri ise bu konuda uzmanlaşmış organizasyon dışındaki işletmeler aracılığıyla gerekli kalite standartlarına uygun bir biçimde sağlamasına olanak sağlayan bir yönetim stratejisidir (Url-2).

(37)

Gelişmeye başladığı ilk yıllarda herhangi bir mal ve hizmeti içeride üretme yerine dışarıdan satın alma ile ilgili tüm faaliyetleri kapsayacak biçimde tanımlanan dış kaynak kullanımı özetle firmanın üretmek yerine dışarıdan tedarik ederek daha avantajlı olabileceği durumlarla sınırlıydı. Ancak zaman içerisinde firmalar piyasalarda daha rekabetçi olmak için kendi en iyi yaptıkları işe odaklanıp diğer konularda ise o işi en iyi yapan diğer firmaların kaynaklarından yararlanmaya yönelmişlerdir. Böylelikle dış kaynak kullanımı operasyonel ya da taktik düzeyde basit bir satın alma kararı ve işleminden uzaklaşıp stratejik bir yönetim aracı olarak görülmeye başlanmıştır.

Quinn ve Hilmer, günümüzde iki yeni stratejik yaklaşımın uygun biçimde birleştirildiğinde firmaların yetkinlik ve kaynaklarını diğer stratejilere oranla çok daha etkin biçimde kullanmalarına olanak sağlayacağını belirtmişlerdir (Quinn ve Hilmer, 1994). İlk olarak, firma kaynaklarını firmanın üzerinde uzmanlaştığı ve müşterisine farklılaştırıcı eşsiz bir değer yaratabildiği, belirli sayıdaki temel yetkinlik üzerine odaklanmalıdır. İkinci olarak da bunların dışında kalan uzun süreden beri içeride yapılan ve firmaya entegre olduğu düşünülen bazı işler de dâhil olmak üzere firmanın stratejik olarak kritik ihtiyacı ve özel uzmanlığı olmadığı tüm işlerde dış kaynak kullanımına gitmelidir.

Şirketler dış kaynak kullanımına gitme kararını farklı sebeplerden verebilirler. Bazı firmalar üretim kapasitesi ve üretim avantajları sebepleriyle tedarikçilere başvururken diğer firmalar stratejik nedenlerle bu seçimi yapmaktadırlar. Bu bakımdan stratejik ve stratejik olmayan dış kaynak kullanımını ayırmakta fayda vardır. Alexander ve Young stratejik ve stratejik olmayan dış kaynak kullanımı ayrımında iki kriterin önemli olduğunu vurgulamışlardır. İlk kriter, firmanın stratejik düzeyde bir dış kaynak kullanımı politikası olup olmadığını tespit etmektir. İkinci kriter ise ana faaliyetlerden herhangi birini de dışarıya vermeyi firmanın değerlendirip değerlendirmediğidir (Alexander ve Young, 1996). Bahsedilen ana faaliyetler dört farklı anlamda işler için kullanılmaktadır:

1. Geleneksel olarak çok uzun süreden beri içeride yapıla gelmiş işler

2. İş performansı açısından kritik işler

(38)

4. İşletmenin büyümesini, yeni buluşlar yapmasını ve canlanmasını sağlayacak etkinlikler

Sağladığı yararlar ve günümüz piyasalarının giderek daha rekabetçi bir hal alması sebebiyle birçok firma dış kaynak kullanımı yöntemine başvurmaktadır. Dış kaynak kullanımı hemen hemen her alana yayılmıştır. Bu faaliyetlerden bazıları aşağıdaki gibidir (Greaver, 1998):

 Bilgi sistemleri, bilgi teknolojileri, telekomünikasyon,

 İnsan kaynakları (işe alma, ücretlendirme, danışmanlık, eğitim vb.),

 Hammadde tedariki, stoklama ve dağıtımı, satış ve pazarlama,

 Halkla ilişkiler,

 Pansiyon (yatılı okul) yönetimi,

 Doküman işleme (posta hizmetleri, fotokopi, dosyalama vb.),

 Muhasebe, vergi hizmetleri, iç denetim,

 Tesis yönetimi, güvenlik hizmetleri (sosyal ve fiziksel ihtiyaçlara yönelik),

 Yönetim hizmetleri (inşaat, otel vb.),

 Hastane hizmetleri,

 Kütüphane hizmetleri,

 Tarımsal hizmetler, Müşteri hizmetleri,

 Temizlik hizmetleri,

 Taşıma hizmetleri vb.

Günümüzde dış kaynak kullanımında gözlenen bir eğilim giderek uygulanan süreçlerin hızla idari fonksiyonlardan ana yetkinliği doğrudan destekleyen fonksiyonlara doğru kaymasıdır. Dolayısıyla eskiye oranla firmalar daha fazla stratejik dış kaynak kullanımına yönelmişlerdir ve dış kaynak kullanımını ana faaliyet alanlarına yaklaştırmışlardır. Şekil 2.1‘de şirketlerin hangi etkinliklerinde dış kaynak kullanımına gittiklerini daha açıkça görmek mümkündür.

(39)

ġekil 2.1 : Dış kaynak kullanım alanları.

Firmaların dış kaynak kullanımına gitmesinin en önemli sebeplerinden biri maliyetlerdir. Bu yöntem birçok sabit gideri yapılan işin boyutlarıyla orantılı değişken giderlere dönüştürmektedir (Nembhard ve diğ., 2003). Özellikle üst yönetimlerin dış kaynak kullanımına yönelmesinde bu amaç önem taşır. Dış kaynak kullanımı hizmetleri sağlayan bir şirket, sahip olduğu bilgi birikimi, teknoloji, altyapı ve insan kaynağı varlıklarını çok iyi yöneterek, hem kuruluş çapında standart bir hizmet kalite düzeyini hem de daha düşük birim hizmet maliyetlerini müşterilerine sunabilir. Maliyetlerin yanı sıra dış kaynak kullanımının ana prensiplerinden biri ölçek ekonomisine dayanıyor olmasıdır. Ölçek ekonomisi kısaca bir firmanın iç yapısında meydana gelen değişikliklerin o firmaya getirdiği yararlar olarak tanımlanabilir. Tedarikçiler ölçek ekonomisini birçok firmaya üretim ve yönetim alanlarında yardım ederek sağlayabilirler.

Koszewska dış kaynak kullanımının temel karakteristiklerini aşağıdaki gibi özetlemektedir (Koszewska, 2004). Bu özelliklerin var olduğu firma-tedarikçi ilişkisinde başarılı olma şansı daha yüksektir.

 Dış kaynak kullanım yöntemleri ve sektördeki bir firmanın temel başarı unsurları arasında sıkı ilişki

 Personel ve fiziksel varlıkların da hizmet sağlayana transferini de içerecek şekilde, daha önce içeride yapılan bir işin sahipliğinin devri

(40)

 Klasik bir taşeron anlaşmasından daha uzun ve sağlam küresel bir sözleşme

 Müşteri ve servis sağlayıcı arasında daha uzun ve sağlam uzun dönemli taahhüt

 Herkesin hizmetleri ve yükümlülüklerinin sözleşmeye dayalı tanımı

Yukarıda bahsedilen ve dış kaynak kullanımında başarıya ulaştırmada etkin olan özelliklerin yanı sıra dış kaynak kullanımına ilişkin kapsam ve proje hazırlıkları, aşağıdaki öğeleri kapsamaktadır (Feenstra ve Hanson, 1996). Bu öğeler aşağıdaki gibidir:

 Hizmetlerinin verilme süreci

 Mevcut sistemlerin yüklenici tarafından devralınması

 Yeni sistemler kurulana kadar değişiklik yapılmadan işletilmesi,

 Yeni sistemlerin kurulması,

 Yeni uygulamaların geliştirilmesi,

 Yeni sistemlerin devreye alınması

 Eski sistemlerin devre dışı bırakılması,

 Yeni sistemlerin işletimi, sözleşme ve hizmet düzeyi yönetimini ve yeni gereksinimler doğrultusunda sistemin geliştirilmesi aşamaları.

İlerleyen bölümde dış kaynak kullanımının gelişiminden kısaca bahsedilecektir. Dış kaynak kullanımı günümüzde birçok firma için oldukça yaygın bir biçimde kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemin hangi sektörlerde ve nasıl kullanıldığını anlamak için tarihsel gelişimine bakmak önemlidir.

2.2 DıĢ Kaynak Kullanımının GeliĢimi

Dış kaynak kullanımının ortaya çıkışı 19. yüzyıla kadar uzanmaktadır ve bu yüzyılda firmalar mal ve hizmetleri firma dışı kaynaklardan sağlamaya çalışmışlardır. Özellikle metal üretim işlemlerinde dış kaynak uygulamalarına başvurulduğu görülmektedir (Öztürk ve Sezgili, 2002). Bunun dışında İngiltere ve Fransa başta olmak üzere kamu sektöründe de dış kaynaklardan faydalanılmıştır. Bu kapsamda hapishane yönetimi, yol çalışmaları, kamu gelirlerinin toplanması ve atık maddelerin toplanması, demiryolları yapım ve yönetimi, su depolama ve dağıtımı gibi alanlarda dış kaynaklardan yararlanma uygulamaları olarak ön plana çıkmış, özellikle

(41)

Fransa‘da büyük özel şirketlerin yerel hizmetlere yaptıkları katkı önemli boyutlarda olmuştur (Öztürk ve Sezgili, 2002).

Terimin ilk kez literatürde yer bulması ise 1979 yılına rastlamaktadır. Bu yılda dış kaynak kullanımı ilk kez Journal of Royal Society of Arts‘ta yayınlanan bir makalede kullanılmıştır (Amiti ve Wei, 2004). Amerika Birleşik Devletleri‘nde ortaya çıkışı ise 1980‘de Harward Business Review‘de bir makalede olmuştur. Daha sonra 1981‘de de ABD gazetelerinde kullanılmaya başlanmıştır (Amiti ve Wei, 2004). 1980‘ler sırasında ve bu dönemden sonra ise işletme literatüründe ve ekonomide sıkça kullanılan bir terim haline gelmiştir. Özellikle küreselleşmenin ve piyasalarda rekabetin artmasıyla beraber dış kaynak kullanımı hemen hemen tüm büyük firmaların başvurduğu bir yöntem olmuştur.

Bu yöntemin firmalar arasında çok yaygın bir biçimde kullanılmasının birçok sebebi bulunmaktadır. Bu sebeplerden bazıları işletmenin kendi işine odaklanması ile bunun dışında kalan işleri alanında uzman bir kuruluşa vererek sunduğu hizmetin kalitesini arttırması, organizasyon yapısı içerisinde ek personel istihdam etmeyerek yönetim fonksiyonlarının daha iyi gerçekleşmesini ve üst kademe yönetimin stratejik hedefler konusunda düşünmeye daha fazla zaman ayırabilmesini sağlaması, gereksiz malzeme, endüstriyel makine alımını engelleyerek önemli bir sermaye tasarrufu sağlaması ve müşteri beklentilerine daha hızlı yanıt vermeyi sağlaması olarak gösterilebilir (Quinn, 2000). Dış kaynak kullanımın etkililiği daha çok çevredeki dış kaynak hizmeti verecek kuruluşların kapasiteleri ile ilgilidir ve günümüzde bu hizmeti veren firmaların gittikçe gelişme göstermesiyle dış kaynak kullanımı olanakları iyice artmış ve genişlemiştir. İlk başlarda şirketler dış kaynak kullanımına gidip gitmemeyi ana sorun olarak görürken şimdilerde asıl gözetilen sorun dış kaynak kullanımının en iyi nasıl yapılacağı kararıdır (Corbett, 2002).

Dış kaynak kullanımı kavramı bir stratejik yönetim aracı olarak ortaya çıkmadan çok önce herhangi bir hizmeti şirket içinde mi dışında mı yapmalı konusu ile ilgili çalışmalar yürütülmekteydi. Bu çalışmalar çoğunlukla bir işin yapılması ile ilgili maliyetleri en aza indirmeyi hedefleyen maliyet optimizasyonuna yönelikti. Literatürde geniş olarak yer alan ve hem teorik hem de ampirik çalışmaların yapıldığı en önemli yaklaşımlardan birisi İşlem Maliyetleri Ekonomisidir. Bu yaklaşım yap-satın al ve yatay entegrasyon düzeyi konusunda maliyet optimizasyonuna göre karar