Gerçek Opsiyon Kavramı

Firmaların aldıkları kararlar temelde faaliyet kararları, finansman kararları ve yatırım kararları gruplarından birisine girer. Bu kararlardan en önemlisinin yatırım kararları olduğu söylenebilir. Çünkü yatırım kararları firmaların gelecekteki nakit akımlarını doğrudan etkiledikleri için firma değerini doğrudan etkileyen faktörlerin başında gelir. Yatırım kararları incelenirken, firmanın önünde tek bir alternatif olabileceği gibi, çok sayıda alternatif de olabilir. Tek bir alternatif üzerinde karar verirken bu alternatifin tek başına firma değeri üzerindeki etkisi dikkate alınır. Ancak, çok sayıda yatırım projesi olması durumunda, kıt kaynaklar nedeni ile bunlar arasında seçim yapmak zorunludur. Bu seçimi yaparken en önemli problem kaynakların en verimli şekilde nasıl dağıtılacağıdır. Firmaların yatırım kararlarını değerlendirmeleri ve kıt kaynakları optimal biçimde dağıtabilmeleri için büyük kolaylık sağlayan finansal analiz teknikleri geliştirilmiştir. Gelişmiş finansal analiz araçları sayesinde karmaşık yatırım yapıları basit ölçütlere indirgenerek incelenebilmektedir. Eldeki kaynakların yatırım seçenekleri arasında dağılımına ilişkin sermaye bütçelemesinin temel amacı, firma kaynaklarının firma sahiplerinin ekonomik değerlerini en üst seviyeye çıkaracak faaliyetlere yönlendirilmesidir.

Gerçek opsiyon ileride bir ya da birden fazla zaman noktasında herhangi bir kararı alma hakkımızın olduğu durumlarda ortaya çıkar (yatırım yapıp yapmama, satma ya da satmama kararları gibi.). Şimdiki zaman ile ilerideki karar alacağımız tarih arasında, pazar koşulları bugünden öngörülemeyecek biçimde değişecektir. Bu koşullar farklı karar alternatiflerinden birini daha uygun hale getirebilir ve biz de karar verici olarak o günkü koşullara göre elimizdeki alternatiflerden uygun olanı seçme hakkına sahip olmaktayız.

Gerçek opsiyon kavramını daha iyi anlamak için birkaç örnek verebiliriz:

Bir elektrik üretim tesisi hem doğalgaz hem de petrol ile çalışma esnekliğine sahip bir tesis kurmak için daha yüksek bir ilk yatırım maliyetine katlanmalı mıdır? Hem doğalgaz hem petrol fiyatları pazarda rassal olarak dalgalanmaktadır. Ancak işletme spot pazardan anlık değişken fiyatlardan alım yapmak yerine uzun dönemli ―bağlayıcı‖ sözleşmelerle de petrol tedarikini sağlayabilmektedir. Böyle bir yatırımdaki gerçek opsiyonla ilişkili kararlar şunlar olabilir:

 İki farklı yakıtla çalışabilme esnekliğine sahip olmak için ne kadarlık bir yatırıma katlanılabilir?

 İki farklı yakıt esnekliğine yatırım yapmaktansa uzun vadeli sabit fiyatlı petrol tedarik sözleşmesi yapılacaksa bu sözleşmedeki fiyatlar ne düzeyde olmalı?

Bir tekstil işletmesindeki Ar-Ge çalışanları yeni bir çeşit dokuma türü keşfedebileceklerini belirtiyorlar. Ancak pazar araştırmaları şu anki moda akımlarının daha ince dokunmuş, rahat hareket edilebilir dokumalardan yana olduğunu belirtiyor. Ancak müzik ve moda akımlarında yakın dönemde bir değişim olması durumunda önerilen dokuma türü çok tercih edilen bir tarz olabilir.

 Öyleyse gelecekte moda olma olasılığına karşı böyle bir dokuma türüne Ar-Ge yatırımı yapmalı mı?

Bir lojistik firması ham ve işlenmiş madde taşımasında kullandığı bir ro-ro filosuna sahip. Japonya ve ABD‘deki eş zamanlı ekonomik gelişmeler deniz taşımacılığına ani bir talep yarattı ve çok kısa bir zamanda kapasitede ani bir artış gereksinimi söz konusu:

 Pazar fiyatları ne kadar yükselmeli ki eski teknoloji, emekliye ayırdığımız gemilerimizi yeniden kullanıma alalım? Spot pazarda daha yüksek fiyattan satış yapmak yerine uzun vadeli ama biraz daha düşük fiyattan satış yapmak da kabul edilebilir mi? Eski gemilerimizi hurdaya çıkarmak için pazardaki fiyatı nereye gelmesi gerekli?

30 yıl önce bestseller olmuş bir yazarın romanlarını filme almak için lisans haklarını almak istiyoruz. Film‘in yanı sıra yazarın ismi ve filmdeki karakterlerle ilgili çeşitli reklam haklarını da almayı düşünebiliriz.

 Bu lisans ve reklam hakları için ne kadarlık bir tutar önermemiz uygun olacaktır? Ekonomik durgunluk nedeniyle şu anda karlı olmayan bir hurda metal dönüşüm fabrikamız var. Fabrikayı durdurmamız durumunda aletler bakım yapılmadığından hızla eskiyecek, çalışanlar dağılacak ve gerektiğinde yeniden faaliyete geçirmek bize daha pahalıya patlayacak. Ancak çekirdek bir kadroyu koruyarak ve kritik ekipmanları tutarak ara vermek de bir alternatif olabilir:

 Operasyona ara vermek için hurda fiyatlarının kaça düşmesi gerekli? Çekirdek kadro ve kritik ekipmanları da elden çıkarmak için hurda fiyatının nereye gelmesi gerekli? Zarar ediyor olsa da bu işletmeni değeri nedir?

Günümüzün iş ortamında yatırım kararları incelenirken iki önemli etken dikkatle ele alınmalıdır: belirsizlik ve risk. Klasik finansal analiz yöntemleri ile gerçek opsiyon yaklaşımı özellikle belirsizliği ve riski ele almada farklılıklar göstermektedir.

Belirsizlik dış çevredeki gelişmelerin ortaya çıkardığı bir değişkendir ve belirsizliğin derecesi değerleme yapan analistler veya yöneticiler tarafından değiştirilemez. Gerçek opsiyon analizlerinde bir girdi olarak kullanılan belirsizlik, işletmenin faaliyet gösterdiği sektör, maliyet yapısı, ürünün talep yapısı birçok faktöre bağlı olarak farklılaşmaktadır.

Risk, gerçek opsiyon yaklaşımında kullanılan bir diğer değişkendir. Geleneksel değerleme yöntemlerinden indirgenmiş nakit akışı yönteminde sadece piyasa genelini etkileyen faktörlerden kaynaklanan risk olan sistematik risk dikkate alınırken, gerçek opsiyon analizlerinde toplam risk göz önünde bulundurulmaktadır. Gerçek opsiyonlar yaklaşımına geçilmeden önce özellikle belirsizlik ve risk kavramlarının incelenmesi faydalı olacaktır.