METROPOL~S'TEN B~R HYDR~A
B~NNUR GÜRLER*
1989 y~l~ndan beri Prof. Dr. Recep Meriç ba~kanl~~~nda bilimsel kaz~la-r~n sürdürüldü~ü Metropolis antik kenti ~zmir-Selçuk yolu üzerinde, ~zmir iline ba~l~~ Torbal~~ ilçesinin 5 km. kuzeybat~s~ndaki Yeniköy ve Özbey köyleri aras~ nda yer almaktad~ r. Strabon kitab~~ Geographika'da, Metropolis'in Smyrna-Ephesos yolu üzerinde, Ephesos'tan 120 stadion uzakl~kta oldu~unu yazar~ . Metropolis "Ana Tanr~ça Kenti" anlam~na gelmektedir. Meter Galle-sia isimli ana tanr~çaya ait kült ma~aras~~ Uyuzdere'de Gallesion Da~~n~n
(Alaman Da~~) ete~indedir 2.
Kent sikke lejantlarma göre Metropolis bir ~on kentidir3. Metropolis'in ne zaman ve kimler taraf~ndan kuruldu~una ili~kin yaz~l~~ belgelere henüz rastlanmam~~~ olmas~na ra~men Seleukoslar zaman~nda birbirinden ayr~~ yer-le~imlerin bir araya topland~~~~ bilinir. Meuopolis'te de Seleukos krall~~~~ za-man~nda Makedonyal~~ eski muhariplerle Arapkave ve Sinektepe höyük yerle-~imlerinin kat~l~ mlar~yla geni~~ bir iskan~n gerçekle~mi~~ oldu~u dü~ünülmek-tedir 4. Metropolis'te geni~~ bir iskan~n gerçekle~ti~i Hellenistik dönem, Yu-nan kültürünün YuYu-nanistan s~n~rlar~~ d~~~na ç~k~p Akdeniz Bölgesi ve Ön As-ya'da do~u kültürleriyle kar~~mas~~ ve kayna~mas~~ sonucunda evrensel bir kül-türün söz konusu oldu~u dönemdir. Sanat ve bilimde uluslararas~~ bir al~~~ ve-ri~, üretimde geni~~ ölçüde i~birli~i vard~r. Sanatç~lar köklerinden koparak Hellenistik kültürün büyük merkezlerine kaul~rlar. Böylece ortamda yerel üretim tarz~n~n s~n~ rlar~n~n kesin olarak saptanmas~n~~ engelleyen sürekli ve kar~~l~kl~~ etkiler ortaya ç~kar. Hellenistik kültür her ~eyden önce bir ~ehir kültürüdür. Büyük k~sm~~ krallar~n emriyle kurulmu~~ ~ehirlerde kayna~an farkl~~ topluluklar bütünü ve bunlar~n iç içe geçmi~~ gelenek, hukuk ve sanat anlay~~lar~~ bu kültürü olu~turur.
Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü. I Strabon, XIV, 632.
2 R.Meriç, Metropolis in Ionien, Ergebnisse einer Survey-Unternehmung in den Jahren 1972-1975, Königstein/Ts. 1982 1982, Karte 1.
3 Meriç 1982, 2 dipnot 8. 4 Meriç 1982, 14.
~nceleyece~imiz beyaz zeminli (lagynos tarz~) hydria (Efes Müzesi
En-vanter No:9/25/91) Metropolis'te stoan~n kuzey bölümünde sikkelerle
ta-rihli tabakalardan olu~an bir dolguda8 ele geçen seramikler aras~nda yer
al-maktad~r 6. Bu dolgunun verdi~i sonuçlar Hellenistik seramik genelinde
kronoloji ile ilgili zorluklar~~ Metropolis örnekleri için ortadan
kald~rmakta-d~r. Burada beyaz zeminli seramilder için de önemli sonuçlar elde edilmi~tir.
Dekorlar' aç~k renk zemin üzerine koyu renklerle yap~lan seramilder
vazo ressaml~~~= Hellenistik dönemdeki yenili~idir. Bu tür dekorasyon
Akdeniz'de yayg~nd~r7. Süsleme fildi~i astar üzerine dekoratif resim stilinde
yap~l~r. Bu stilde süslenen ba~l~ca form lagynos oldu~u için süsleme "lagynos
tarz~" olarak da adland~nhr. Karadeniz k~y~lar~ndan Bat~~ Anadolu k~y~lar~na,
Delos ve K~bns'tan M~s~r'a kadar geni~~ bir alanda bu tarz süslemeye sahip
se-ramilder görülür8. Dekor için kullan~lan renk turuncudan kahverengiye ve
siyaha kadar de~i~ir. Rengin koyulu~u firçaya al~nan miktara ve darbenin
ka-l~nl~~~na ba~l~d~r 9.
Beyaz zeminli serami~in ç~k~~~ yeri sorusu henüz cevaplanamam~~t~r. Stil
ve teknik bir çok yerdeki geç klasik beyaz zeminli seramildere ba~lan~r 10.
Se-ramik ihraç eden bir merkez olan K~nm'~n bu stilin ç~k~~~ yeri oldu~u
dü~ü-nülmektedir". Di~er bir görü~, kayna~~n do~u Akdeniz bölgesi ve özellikle
B.Gürler, Metropolis'in Hellenistik Dönem Serami~i Ege üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (yay~mlanma~nts doktora tezi) ~zmir 1994,Çizim 1-3.
6 Günler 1994, 3.
7 G.Leroux, Lagynos, Paris 1913, 15-72; O. Vessberg, A. Westholm, The Hellenistic And Roman Periocts In Cypr~~s, SCE Vol. IV, Pan 3, Stockholm 1956, 40; F.O.Waage, Antioch on the Orontes IV, 1, Ceramics and Islamic Coins, Princeton N.J. 1948, 28; J.Schafer, Hellenistische Keramik aus Pergamon , PF 2, Berlin 1968,101; E.Boehringer, FXrauss, Das Temenos für den Herrscherkult, AvP IX, Berlin-Leipzig 1937, 122-123; P.Hellström, Pottery of Classical and Later Date Terracotta Lamps and Glass, Labraunda Vol. II, Pan 1, Lund 1965, 18; P.Br~~neau, La vaisselle, L'ilot de la maison des Comediens, Delos XXVII, Paris 1970, 251; V.Mitsopoulos-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos Kleinfunde, 1. Teil: Keramik hellenistischer und römischer Zeit, FiE IX 2/2, Wien 1991, 75-76; J.W.Crowfoot, G.M.Crowfoot, K.M.Kenyon, The Objects From Samaria, Samaria-Sebaste: Reports Of The Work Of The Joint Expedition In 1931-1933 And Of The British Expedition In 1935, III, London 1957,176; F.F. Jones, The Hellenistic And Roman Periods, Excavations At Gözlü Kule, Tarsus Vol. I, Prir~ceton 1950, 167;R.Tölle-Kastenbein, R.Felsch, UJantzen, Das Kastro Tigani, Die Bauten und Funde griechischer, römischer und byzantinischer Zeit, Samos Band >UV, Bonn 1974, 155.
8 J.Boardman, "Greek Emporio: Excavations in Chios 1952-1955", BSA Supplementary Volume 62, Oxford 1967 174; Samaria III, 96.
PF 2, 102.
18 PF 2, 101; FiE IX 2/2, 75.
METROPOL~S'TEN B~R HYDR~A 359
buradaki thymiaterion formlar~~ üzerindeki süslemeler oldu~u biçimindedir
12. Bu tip süsleme M.Ö.2. yüzy~lda yayg~nd~r 13 .
Hydria süslemeli ya da düz üretilen bir formdur ". Metropolis hydrias~~ geni~~ a~~zl~, yüksek boyunlu, çanak biçiminde gövdeli ve halka kaidelidir. Yüksekli~i 18,8 cm., a~~z çap~~ 14,5 cm. ve kaide çap~~ 8,2 cm.dir. Dikey kulpu-nun üst k~sm~nda elleri gövdesinin iki yan~na birle~mi~, oturur biçimde bir figür, omuza birle~ti~i alt k~s~mda ise bir ba~~ vard~r. Kulplar~nda plastik fi-gürler bulunan hydria örnekleri Yunanistan'da M.Ö. erken 6.yüzy~ldan itiba-ren yayg~nd~r 15. Bu stil do~u kökenlidir". Hydrian~n kulpundaki figürler
koro plastik sanat~yla yak~ndan ili~kilidir. Elleri vücudunun iki yan~na biti~ik, oturur ya da ayakta durur biçimde tasvir edilmi~~ giyimli kad~n figürinlerine Pergamon'da s~k rastlan~r 17. Hydrian~n gövdeye do~ru k~vr~lan yatay kulplar~~
Hadra'daki hydria örneklerinden bilinen bir özelliktir". Miletos'da ele ge-çen minyatür hydria örnelderinin ço~unda bu tür yatay kulplar vard~r 19. Bu kulp formu M.Ö.3.yüzy~ldaki Ptolemaios etkisiyle görülmektedir. M.Ö. 2.yüzy~lda da devam eden bu özellik ya Anadolu üzerindeki Ptolemaios etkisi ya da bir Anadolu özelli~i olarak aç~klanmaktad~r 20.
Örne~imizde, mikal~~ hamur pembemsi bej renktedir. Mat görünümlü fildi~i astarda baz~~ noktalarda sar~~ renk belirginle~mi~tir. Astar suland~r~lm~~~ beyaz kille yap~l~r. Beyaz kil içerisinde bulunan çok az miktardaki demir fil-di~i tonunu verir". Süslemelerde f~rçaya al~nan malzeme miktar~na ve dar-
12 Boardman 1967, 175, Nr.891-899; Samaria III, 176, Abb.25; FiE IX 2/2, 75. 13 L,eroux 1913, 101; PF 2, 111;
O. Ziegenaus, G. De Luca, Das Asklepieion, AvP XI, 2, Berlin 1975, 206-208, Nr.101/2; Labraunda II, 1, 19; Samos XIV, 155; Delos XXVII, 251; FiE IX 2/2, Taf.89.
14 E.Diehl, Die Hydria, Formgeschichte und Verwendung im Kult des Altertums, römisch-germanisches Zentralmuseum zu Mainz, Mainz am Rhein 1964, 1 vd.; B.A.Sparkes, L.Talcott, The Athenian Agora XII, 1-2, Bmack and Plain Pottery of the 6111 , 518 and 4 d' centuries B.C.,
Princeton N.J. 1970, 53.
15 D.M.Robinson, "New Greek Bror~ze Vases", AJA 46, 1942, 187. 16 Robinson 1942, 190.
17 0.Zeigenaus, G. De Luca, Das Asklepieion,AvP XI, 1, Berlin 1968, Taf.41 no.135, 143; K.Nohlen, W.Radt, Kap~kaya Bei Pergamon, AvP XII, Berlin 1978, Taf.27 no.31, 32. Bu f~gürinler Kybele kültünde yayg~nd~r.
18 A.Adriani, Annuarie du Musee Greco-Romain 111(1940-1950), Alexandrie 1952, Fig.13, 15, 16, 20.
15 M.Pfrommer, "Zur Typologie der Miniaturhydrien vom Humeitepe" IstMitt 33, 1983, Abb.6:2, Abb.8, Abb.9:3-5.
20 Pfrommer 1983, 83. 21 PF 2, 102.
benin kal~ nl~~~ na ba~l~~ olarak turuncudan kahverengiye ve siyaha kadar de-~i~en tonlar~ n elde edilebilme imkan~~ dekorun resimsel karakterini amirin Dekorasyonun bu stilinin paralelleri Attika'daki Bat~~ Yamac~~ seramikleri üze-rinde de izlenir22. Burada da resim elemanlar~~ izlenimci bir etki verirler. Be-yaz zeminli seramikler üzerindeki tasvirler Hellenistik dönem duvar resimle-riyle ili~kilidir. Seramikler üzerindeki tasvirlerin benzerleri Delos'da Helle-nistik dönem evlerindeki mozaiklerde ve duvar süslemelerinde görülür". Her ikisinde de çizgiselden resimsele do~ru bir de~i~im vard~r.
Hydria üzerinde f~rça ile yap~lm~~~ süsleme boyun ve omuzda yo~unla~~r. Boyunda sarma~~k yapraklar~, omuzda yatay kulplar hizas~nda f~rça vuru~la-nyla yap~ lm~~~ süsler bulunur. Gövdenin alt k~sm~~ ince ve kal~n çizgilerle dol-durulmu~tur. Sarma~~k yapraklar~~ ve f~ rça darbeleri ~eklindeki süslemelere Bat~~ Yamac~~ seramiklerinde de s~k rastlan~r. Ephesos'daki bir lag-ynos omuz parças~~ üzerinde f~rça vuru~lanyla yap~lm~~~ benzer süsleme görülür".
Süslemede merkez ve ta~ra ayr~m~~ izlenir. Bat~~ Anadolu'da Menderes Bölgesi, Delos, iskenderiye, Kyrenaika ve K~r~m'daki buluntular kalitelidir25. K~br~s ve Samos'da da bu tür seramikler ele geçmi~tir26. Tarsus ve Antiokhei-a'da ise çok az parça bulunmu~tur". Do~u Akdeniz'de en az iki ayr~~ üretim yerinden birinin yüksek kalitedeki çok çe~itli formlanyla Pergamon oldu~u dü~ünülmektedir". Üretimin Pergamon egemenli~indeki bir yerde yap~lm~~~ olmas~~ da mümkündür. Pergamon ithalleri çe~idi merkezlerde ele geçmi~- tir 29.
Dekorasyonda genellikle natüralist motifler kullan~ l~r: çelenkler, müzik aletleri, amphora, lagynos, kantharos gibi kaplar, yunus bal~ klar~, sarma~~k-larla çevrili vazolar, sarma~~ldar, girlandlar ve kurdeleler. Bu dekorasyon ö~e-leri ayn~~ zamanda de~i~en sosyal yap~p ve bunun sanata yans~ mas~n~~ izleme-mizi sa~lar. Erken dönemlerin artistik stilleri her zaman tek formda de~ildir.
22 H.A.Thompson, "Two Centuries of Hellenistic Pottery", Hesperia 3, 1934,438-450.
23 E.Pfuhl, Malerei und Zeichnung der Griechen 1-Il, Munich 1923, Taf.694 . 24 FiE IX 2/2, Taf.89 E9.
25 Boardman 1967, 891-899; Delos XXVII, 251 vd. SCE IV, 3, 40; Samos XIV, 155.
27 Tarsus I, Fig.132, 134; Antioch IV, 1, 28.
28 A.Conze, Die K.leinfunde aus Pergamon. Berlin 1903, 17; PF 2, 101; A.Conze, Stadt und Landschaft, AvP I, 2, Berlin 1913, 277; E.Boehringer, F.Krauss, Das Temenos Für Den Herscherkult, AvP IX, Berlin-Leipzig 1937, 122.
METROPOL~S'TEN B~R HYDR~A 361
Üst s~n~fin gösteri~li sanat~, alt s~n~fin daha sade sanat~~ ile s~k s~k yan yana gö-rülür. Hellenistik dönemde sosyal tabakadaki yap~sal de~i~imle durum farkl~-la~~r30. Sanata, özellikle seramik sanat~na yön veren en önemli de~i~iklik orta s~n~f~n meydana gelmesidir. Sanat eserleri için yeni ve önemli mü~teriler olurlar. Onlar için görkemli ve gösteri~li stiller alçak gönüllü bir ölçelde taklit edilir. Sanattaki klasik gelene~e yeni mü~terilerin ho~land~~~~ türler, na-türalizm ve barok anlay~~~ eklenir". Hellenistik döneme kadar insan sanat~n tek öznesidir. ~imdi ise çevresini olu~turan ve ona tercih edilen özneler tara-findan taht~ndan indirilir. Bu ticari bir dünyan~n sonucudur". Seramik de-korasyonunda insan figürünün çok az yer tutmas~na kar~~l~k bitkisel motifler, hayvanlar, çalg~~ aletleri s~k kullan~l~r. Sarma~~klar, çelenkler, kurdeleler, çalg~~ aletleri o dönem insan~n~n içinde ya~ad~~~~ dünyan~n önemli bir parça-s~d~r. Yazarlann eserlerinde bu dünyan~n tasviri vard~r. Mestrius Plutarkhos-'un "Marcus Antonius" adl~~ eserinde ~u cümleler dikkati çeker: "Antonius, Ephesos'a girerken Bacchus rahibeleri gibi giyinmi~~ kad~nlar, Satyr ve Pan k~l~~~na bürünmü~~ adamlar ve delikanl~lar ona öncülük ettiler ve bütün kent sarma~~klarla, sarma~~k sar~lm~~~ de~neklerle, harplarla, kavallarla ve flütlerle dolup ta~~yordu"33 .
Pergamon'da süslemenin kronolojik dizisi saptanm~~t~r". Burada deko-rasyon stili çizgiselden resimsele do~ru geli~ir. Lagynos, kanne, tabak, des-tekli krater, thymiaterion ve pyxis formlar~~ bu tarzda süslenir. ~zlenimci tas-virler ço~u kere natürmort hissini verir '5 .
M.05.2.yüzy~lda yaygml~k kazanan beyaz zeminli seramiklere ait olan ör-nekler Pergamon'da en erken M.O.2.yüzy~l~n ilk yar~s~na 35 tarihlenir. Per-gamon'da Zeus Suna~~'n~n alt~ndan beyaz zeminli seramiklere ait parça gelmemi~tir. Asklepieion'dan gelen parçalar M.Ö.2.yüzy~l~n ilk yar~s~na aittir. Bu tür Pergamon'da M.Ö.2.yüzy~ldan önce biliniyor de~ildir". Ephesos'da 3° B.Gürler, "Sanat~n Sosyal Tarihinde Rasyonel Dü~ünce ve ~lk Ad~m", Anadolu Sanat, Say~~ 9, Mart 1999, 67-77.
31 A.Hauser, The Social History of Art, Volume One, From Prehistoric Times To The Middle Ages, London 1977, 93.
32 Hauser 1977, 95.
Mestrius Plutarkhos, Marcus Antonius (Çev. Dr. Mehmet Özaktürk), Ankara 1992, 27. 34 PF 2, 104.
35 FiE IX 2/2, 76.
36 PF 2, 112; AvP XI, 2, Taf.43 Nr.101/2, Nr.206-208.
37 PF 2, 112; AvP XI, 2, Taf.43 Nr.101/2 (M.Ö.2.yüzy~l), Nr.206-208 (M.45.2.yüzy~l~ n üçüncü çeyre~inden sonra).
bu tarz süslemeye sahip kaplara ait parçalar M.Ö.200 civanndand~r 38. Di~er
merkezlerde de M.Ö.2.yüzy~l~n ba~~ndan önceye verilen örnek yoktur. Dik kulpu plastik süse sahip Metropolis hydrias~~ beyaz zeminli seramik grubu-nun ~imdiye dek saptanabilen en erken tarihli örne~idir. Bulundu~u tabaka M.Ö.3.yüzy~l~n ikinci çeyre~ine, M.Ö.280-258'e ait, ön yüzlerinde defne çe-lengi içinde E ve cI> harfleri, arka yüzlerinde otlayan geyik yer alan iki Ephe-sos sikkesi ile tarihlenmi~tir39. M.Ö.3.yüzy~la ait bronz hydrialar aras~nda benzer formdaki plastik süslemeli örneklerini bulmam~z da 40 tarihini destek-ler. Bu form geç klasik dönemden beri devam etmektedir 4° ve örne~imiz M.Ö.3.yilzy~l~n ikinci çeyre~indeki uzant~s~d~r.
Priene'de bulunmu~~ olan bir hydriaya ait a~~z, boyun ve kulp parças~~ eserimizin en yak~n benzeridir42. Dudak profili ayn~d~r. Kulpu, kanatlar~n~~ duda~a do~ru iki yana açm~~~ bir Eros olu~turur. Priene örne~inde i~çilik daha iyidir, detaylar daha ince ve titizdir. Metropolis'te stoan~n kuzey bölü-münde ele geçen hydria beyaz zeminli seramik grubunun ~imdiye dek bili-nen en erken örne~idir. Dolay~s~yla benzeri olan Priene örne~i de yak~n bir tarihten olmal~d~r. M.Ö.4.yüzy~l~n ikinci yar~s~na ait olan bronz hydria örnek-lerinde dikey kulpta plastik süsleme ve gövdeye do~ru k~vr~lan yatay kulplar
görülür 43. Eretria'da bulunmu~~ bir hydria form olarak eserimize benzer 44.
Örne~imiz de bu hydria gibi geç Klasik dönemden devam eden bir forma sahiptir.
38 FiE IX 2/2, 76, Taf.89-93.
38 N. Breitenstein, W.Schwabacher, Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection
of Coins and Medals, Danish National Museum, Copenhagen 1942, No.269; B.V.Head, A Catalogue of the Greek Coins of lonia in the British Museum, London 1892, Ionia, PIX-10.
40 G.M.A.Richter, "A Fourth Century Bronze Hydria in New York", AJA 50, 3, 1946, PI.XXVII, Fig.I7.
41 Richter 1946, PI.XXII, XXIV, XXVI-XXVIII.
42 Th.Wiegand, H.Schrader, Priene, Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen 1895-1898, Berlin 1904, Abb.537 Nr.56.
43 Richter 1946, Pl.XXII, XXIV, XXVI, XXVII, XXVIII.
Binnur Günler
I
