EESSK
K‹‹K
KÖ
ÖY
Y
A
Alleemmddaarr YYAALLÇÇIINN B
Baaflflaakk UUYYSSAALL Ö
ÖZZEETT
Bu yaz›da Do¤u Karadeniz Çepnileri ile ilgili bilgiler ve Karadeniz’de yap›lan alan araflt›rmas› kap-sam›nda, Do¤u Karadeniz Çepnilerinin bir di¤er önemli merkezi olan Eskiköy’de Kemal Okumufl De-de’nin evinde yap›lan görüflme sonuçlar› yer almaktad›r. Toparlanan bilgiler; günlük yaflam, niflan, dü-¤ün ve cenaze törenleri olarak üç bölümde sunulmufltur. Ayr›ca bir önceki yaz›da incelenen Tafll›ca Köyü ile Eskiköy’ün kültürel aç›dan benzerlik ve farkl›l›klar›na da yaz› içerisinde yer verilmifltir. Bu kar-fl›laflt›rmay› yapmak, Akçaabat-Eskiköy ile Kürütün-Tafll›ca Köyü’nün aras›ndaki co¤rafi mesafeye ra¤-men kültürel aç›dan benzer özellikler tafl›maya devam etmelerini göstermesi bak›m›ndan gereklidir..
A ABBSSTTRRAACCTT
In this text are presented the informataion about Çepnis of Eastern Blacksea Region, and the out-comes of the interviews (done in the scope of the field research carried out in Blacksea Region) with Kemal Okumufl Dede in Eskiköy which is another important centre for Çepnis of Eastern Blacksea Re-gion. The data gathered are categorized under three headings which are the daily life, engagement, marriage and funeral ceremonies. The similarities and differences between Eskiköy and Tafll›ca Village that is studied in the previous text are also included. This comparison is necessary for it shows that Ak-çaabat-Eskiköy and Kürtün-Tafll›ca village still have similar characteristics despite the geographic dis-tance between these villages.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Eskiköy, Çepni, Alevi, Güvenç Abdal. K
Keeyy WWoorrddss:: Eskiköy Village, Çepni, Alevis, Güvenç Abdal.
G Giirriiflfl
Do¤u Karadeniz Çepnilerinin Gümüflhane Kürtün’den sonra ikinci önemli mer-kezlerinden biri de Akçaabat’a ba¤l› Eskiköydür. Bu köy Çepniler ve özellikle Gü-venç Abdal Oca¤› aç›s›ndan çok önemlidir. Çünkü Trabzon ve çevresinde Çepni-lerin hemen tamam›n›n Gümüflhane Kürtün’den yak›n zamanda Trabzon ve çev-resine yerlefltikleri düflünülmektedir. Bu yerleflim içinde Çaykara, Vakf›kebir ve fial Pazar› da bulunmaktad›r. Oysa Eskiköy yaklafl›k 600 y›ld›r ad› hiç de¤iflmeden kal-m›fl, Güvenç Abdal Oca¤›’n›n bütün özelliklerini tafl›yan bir köydür. Bizim, köye geliflimiz Çarflamba gününe denk geldi¤i için cemlerine kat›lamad›k. Bizi bir gün daha kalmam›z için ikna etmek istedilerse de planlanan alan araflt›rmam›z sebe-biyle kalamad›k. Ancak Eskiköy bütün Trabzon içinde geleneklerine s›k› s›k›ya ba¤l› olan ve bunu kapal› olarak sürdüren çok önemli bir köydür.
Eskiköy, Trabzon-Akçaabat’ta bulunan; Tafll›tepe ve Karp›nar köyleriyle ayn› vadi içerisinde yer alan 600 senelik bir Çepni-Alevi köyüdür. Nüfusu yaklafl›k 100 hâne olan Tafll›tepe köyünün eski ismi, Marzalitepe’dir. Yine nüfusu 100 hâne ci-var›nda olan Karp›nar’›n eski ismi ise Lalak’t›r. Yukar›da da belirtildi¤i gibi 600 se-nelik bir geçmifli olan Eskiköy’ün ismi de¤ifltirilmemifltir. Bunun nedeni, köyün is-minin Türkçeye uygun olmas› olarak aç›klanmaktad›r. Geçimini f›nd›k, tütün ve hayvanc›l›ktan sa¤layan Eskiköy, yaklafl›k 200 hâneden oluflmaktad›r.
Köy halk›, Çepni olduklar›n› inkâr etmemekle birlikte Alevi kimliklerinin Çep-ni kimliklerinden daha ön planda oldu¤unu hissettiriyor. ÇepÇep-ni ve Alevi kavram›, köyde konufltu¤umuz kifliler taraf›ndan kaynaflt›r›lm›fl tek bir kavram olarak kabul ediliyor. Yapt›¤›m›z alan araflt›rmas› süresince dikkatle gözlemledi¤imiz noktalar-dan biri de Çepni kelimesinin tafl›d›¤› anlamnoktalar-dan daha farkl› bir anlam kazanarak özellikle kent merkezlerinde afla¤›lama amaçl› kullan›lmaya bafllanmas›d›r. Bu yüzden kendileri Çepni olan ve bunu kendileri de kesinlikle bilen birçok kifli Çep-ni olmay› kabul etmemektedirler. Bunun temel sebepleri aras›nda son iki yüzy›l içinde Çepnilerin geçirdikleri çok ciddi sosyo-kültürel de¤iflim ve bu de¤iflim sü-recinde yoksullaflmalar› gelmektedir. Özellikle Bat› Karadeniz çevresindeki Çepni-ler kendiÇepni-lerini ÇepniÇepni-lerin sancak boyu olan Alemdar, Bayraktar alt kimli¤i ile ta-n›mlamaktad›r. Bu kimlik asl›nda hem Çepni olman›n hem de Alevi olman›n bir kan›t› iken bu kavrama sar›lanlar Çepnili¤i ve Alevili¤i reddetmektedirler.
Eskiköy bunlardan tamamen farkl› olarak yaflamakta, ancak kendi kültürlerini olabildi¤ince kapal› olarak sürdürmeye, çevre köyler ve özellikle Akçaabat ve yö-resi ile paylaflmamaya özen göstermektedirler.
Eskiköy halk›n›n kendi kültürlerine ve yaflay›fl tarzlar›na has baz› özellikleri bu-lunmaktad›r. Bu özellikleri niflan, dü¤ün törenleri, bayramlar, ölüm ve cenaze gi-bi alt bafll›klarda s›ralad›k. Ek olarak, Eskiköy’deki geleneklerle Tafll›ca-Kürtün kö-yündeki geleneklerin benzeflen özellikleri de yaz› içerisinde yer almaktad›r.
G
Güünnllüükk YYaaflflaamm
Kürtün’de örneklerle gördü¤ümüz gibi Eskiköy’de de lakap sahibi kimseler bu-lunmaktad›r. Eskiköy’deki araflt›rmam›zda bizi evinde konuk eden Kemal Oku-mufl’un k›z› Saniye Han›m›n anne taraf›ndan dedesinin lakab› Garasuno¤ludur. Bu lakab› dedesi küçükken esmer bir çocuk oldu¤u için alm›fl. Bu nedenle Saniye Ha-n›m’›n annesinin sülalesi, Garasuno¤lullar› olarak an›l›yor.
Tafll›ca-Kürtün’de s›k s›k karfl›m›za ç›kan el dokumas› kolanlar, burada da yer al›yor. Burada kolanlar›n yayg›n ismi kullan›m amac›yla da orant›l› olarak yük ipi olmufl. Ayr›ca, Kürtün’de gördü¤ümüz eski bir çocuk befli¤inin benzeri, Eskiköy’de de var. Befli¤in üzerindeki ba¤a ise yörek (yürek) ba¤› denilmektedir. Yapt›¤›m›z incelemede çocuklar›n befli¤e yat›r›l›fl› ve kolanlan›fl› her iki köyde de ayn› özel-likleri göstermektedir. Eskiköy Tafll›ca’ya göre daha kapal› ve bir havza köy olma-s›na ra¤men iki kültür aras›ndaki yak›nl›k Güvenç Abdal Oca¤› inanç ba¤›n›n da bir kan›t› olarak kendisini göstermektedir.
Tafll›ca köyünde bayanlar taraf›ndan kullan›lan pefltamal ve kuflaklar›n Eski-köy’de de bayanlar taraf›ndan s›kça kullan›ld›¤›n› görüyoruz.
N
Niiflflaann,, DDüü¤¤üünn TTöörreennlleerrii vvee BBaayyrraammllaarr
Anadolu’nun birçok yerinde yaflayan gelenek ve görenekler, Eskiköy’de de ya-flamaya devam etmektedir. Köyde görücü usulü evlenme yayg›n de¤ildir. Evlen-mek isteyen k›z ya da erkek, kardeflini ya da samimi bir arkadafl›n› araya sokarak ailesini durumdan haberdar etmektedir.
Dü¤ünler için genelde hafta sonlar› tercih ediliyor. Bunda gelenekten çok, ya-flam koflullar›n›n etkisi bulunmaktad›r. Gelinin eflyalar›, dü¤ünden birkaç gün
ön-Eskiköy’de Yayg›n Olarak
ce damad›n evine getirilip sergileniyor. Gelin ve damat uzun süre niflanl› kalacak-sa normal bir dü¤ün formunda olan niflan dü¤ünü yap›l›yor.
Eskiköy’de dü¤ünlerde yaflamaya devam eden çeflitli gelenekler var. Örne¤in gelin, eve gelince önce ah›ra götürülüyor ve kaynanas› temsilen ine¤i gelinin eli-ne veriyor. Ah›rdan ç›kt›ktan sonra damat, evin teras›na ç›karak gelinin bafl›na f›n-d›k, f›st›k, bulgur ya da fleker at›yor. Bir di¤er ilginç gelenek ise dü¤ün günü yeni evlilerin evinin önüne içinde tabak olan bir tencere konmas›d›r. E¤er gelin tence-reye aya¤›yla vurunca tabak k›r›l›rsa dü¤ünde ortaya ç›kan tüm olumsuzluklar›n yok olaca¤›na inan›l›r. Gelin, taba¤› k›r›ncaya kadar u¤rafl›r, k›rd›ktan sonra da tencerenin içine bahflifl koyar. Bu bahflifl, tencereyi kap›n›n önüne koyana aittir.
Dü¤ünden bir gün sonra kad›n dü¤ünü denilen ve isminden de anlafl›laca¤› üzere sadece kad›nlar›n kat›ld›¤› dü¤ünler yap›l›yor. Dü¤ünlerin genellikle cumar-tesi günü bafllad›¤› düflünülürse kad›n dü¤ünleri s›kl›kla dü¤ünün üçüncü günü olan pazartesi gününe denk geliyor. Birçok Anadolu köyünde oldu¤u gibi Eski-köy’de de dü¤ünler üç gün sürüyor. Bu üç günden sonra da hediyelerle akraba zi-yaretleri gerçeklefltiriliyor.
Evlendikten sonra damad›n gelinin evine gitmesi, Eskiköy’de yad›rganm›yor. E¤er evin sadece k›z evlâd› varsa damat, iç güvey ismini al›rken evin erkek evlâd› varsa damat, iç güvey olmuyor.
Yaflamaya devam eden canl› geleneklerin yan›nda devaml›l›¤›n› sürdüremeyen gelenekler oldu¤unu da ö¤reniyoruz. Örne¤in eski zamanlarda gelinin evine gidi-lince k›z evinin kap›y› kilitledi¤ini ve karfl› taraf bir hediye verene kadar kap›y› aç-mad›¤›n› ö¤reniyoruz. Bir çeflit yüz görümlü¤ü olan bu hediye alma gelene¤i art›k yaflam›yor, konufltu¤umuz bayanlar bize bunun art›k ay›pland›¤›n› söylediler. Ay-r›ca Saniye Han›m, eskiden dü¤ün davetiyesiyle birlikte f›nd›k veya fleker da¤›t›l-d›¤›n›; davetiye da¤›tan çocu¤a ise para verildi¤ini söylüyor. Fakat art›k sadece kâ-¤›t üzerine bas›lan davetiyeler kullan›l›yor.
Eskiköy’de birden fazla kad›nla evlilik yayg›n de¤il. Bu tek efllilik, bütün Ana-dolu Alevili¤inin en önemli özelli¤idir. Burada da bütün canl›l›¤› ile yaflamaktad›r. Çok büyük bir kusur olmad›¤› zaman boflanma da olmamaktad›r.
Bayramlarda ve H›d›rellez’de geleneksel olarak yap›lan bir yemek ya da tatl› olmasa da un helvas› her ö¤ünde sofrada yerini al›yor. Köyde H›d›rellez flenlikle-rinin yeni yeni bafllad›¤›n› ö¤reniyoruz. Genelde gençlerin kat›ld›¤› H›d›rellez Bayram›nda e¤lenceler, k›ran denilen yerlerde yap›l›yor ve köy halk› burada top-lan›yor. K›ran, k›rl›k yani yeflillik alan anlam›nda kullan›l›yor.
Ö
Öllüümm vvee CCeennaazzee
Eskiköy’de köy mezarl›¤› tek ve yüksek bir yerde toplanm›flt›r. Birbirine ba¤l› olan bir vadi içinde üç yamaca yerleflmifl olan Eskiköy, Tafll›tepe ve Karp›nar’›n mezarl›¤›n›n ortak oldu¤unu görüyoruz. Mezarl›k, köylerin en yüksek tepesinde-dir. Bu Orta Asya’dan gelen bir özellik olarak varl›¤›n› sürdürmektetepesinde-dir. Bilindi¤i gibi eski Türkler atalar›n›n ruhlar›n›n Gök Tanr›’ya yak›n olmas› için yüksek da¤ doruklar›na gömüyorlar ve bu da¤lara karfl› sayg› duyuyorlard›. Ayn› gelene¤in bu-rada varl›¤›n› sürdürdü¤ünü görmemiz çok ilginçtir. Mezarlar›n üzerinde fiaman inanc›nda da yer alan hayat a¤ac› figürleri yer almaktad›r. Bu hayat a¤ac› figürü-nün bir benzeri de Kürtün-Tafll›ca köyünde bir mezar›n bafl›nda bulunuyor. Her iki hayat a¤ac› figürü de ahflap üzerine ifllenmifl. fiaman inanc›na göre hayat a¤ac›, öteki dünyaya geçifli sa¤layan yolda yer al›r, gökyüzünde iyi ruhlardan kötü ruh-lara giden yolun ç›k›fl noktas›d›r. Buradan yola ç›karak mezarl›¤›n yüksek bir yere yap›lmas› ve köy içine da¤›t›lmamas› da bu gelene¤in varl›¤›n› göstermektedir.
Eskiköy mezarl›¤›yla ilgili bir di¤er önemli gözlemimiz mezarlar›n üzerine ölü-nün boyu uzunlu¤unda bir a¤aç dal› konulmas›d›r. Bu a¤aç dal›n›n uzunlu¤una göre tabut yap›ld›ktan sonra a¤aç dal›, mezar›n üzerine ortas›ndan k›r›larak konu-luyor. Köy halk›ndan ö¤rendi¤imiz kadar›yla bu, art›k bu kiflinin bu dünyadaki ya-flam› bitti, anlam›na geliyor. Ayr›ca mezarlar›n üzeri çok gösteriflli olmamakla bir-likte yapma çiçeklerle süslenmektedir.
Ölünün gözünün aç›k gitmesi duru-munda birine hasret olarak gitti¤i düflün-cesi, Eskiköy’de de var. Ek olarak, eli ka-pal› ölürse çok cimri oldu¤una; eli aç›k giderse cömert bir insan oldu¤una kana-at getiriliyor. Yine Anadolu’da yayg›n olarak karfl›m›za ç›kan ölünün çenesinin ve ayaklar›n›n ba¤lanmas› âdeti burada da var. Ölünün üstüne b›çak konulmas›-n›n nedeni ise köylüler taraf›ndan ölüye sinek ya da baflka bir böce¤in de¤meme-sini sa¤lamak olarak aç›klan›yor.
Ölünün k›yafetleri, ölüm olay›ndan hemen sonra ç›kar›l›yor. Di¤er k›yafetle-ri ise ailenin tasarrufuna ba¤l› olarak saklan›yor, yak›l›yor ya da topra¤a gö-mülüyor. Ölü, genelde oldu¤u gibi bura-da bura-da uzaktan gelen akrabalar›n gelip görebilmesi için bir gece evde bekletiliyor. Ölü, evlenmek üzere olan bir k›zsa gelinlik, bir çocuksa oyunca¤› ya da battani-yesi mezar›n›n üzerine konuluyor.
Köy mezarl›¤›nda yer alan en eski mezar tafllar›n› bularak incelemek istedik an-cak mezarl›k çok yüksek otlar ve a¤açlar aras›nda kald›¤› için mezar tafllar›n› bu-larak inceleme imkân›m›z olmad›.
Eskiköy mezarl›¤›nda eski tarihlerde Eskiköy’e göç ederek gelen ve burada ölen A¤asarl›lar›n da mezarlar› bulunmaktad›r. Saniye Okumufl, eskiden bu mezarlar› ziyarete A¤asarl›lar›n geldi¤ini, ama zaman geçtikçe bu mezarlar›n unutuldu¤unu söylüyor. Günümüzde ise ayn› kültür kökenine ba¤l› olmalar›na ra¤men A¤asar-l›lar art›k ne Çepni olduklar›n› ne de Alevi olduklar›n› kabul etmektedirler.
