Language / Literature Volume 13/12, Spring 2018, p. 111-138
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13382 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Nisan 2018 Accepted/Kabul: Haziran 2018 Referees/Hakemler: Prof. Dr. İbrahim TAŞ – Prof. Dr. Mustafa
TOKER – Doç. Dr. Gökhan ÖLKER - Dr. Öğr. Üyesi Perihan ÖLKER This article was checked by iThenticate.
KEMAL TAHİR’İN “DEVLET ANA” ADLI ROMANINDA
İKİLEMELER*
Yıldıray ÇAVDAR** ÖZET
Eş görevli iki sözcüğün yan yana gelerek meydana getirdiği kelime gruplarına genellikle ikileme veya tekrar grubu denilir. Birçok dilde görülebilen ikilemeler, özellikle ses ya da anlam yönünden bir benzerlik, bir bütünlük taşıyarak cümlede çeşitli görevler yüklenebilen, cümleye ahenk veren; vurgulama, pekiştirme, canlılık katma, kesinlik bildirme gibi fonksiyonlarıyla anlama destek olarak akıcılık kazandıran kelime gruplarıdır. İkileme olayı Türkçenin önemli ses, kavram ve anlam zenginliklerinden biridir. Nitekim Türkçenin bilinen ilk yazılı kaynaklarından itibaren çeşitli ikileme örneklerini görmek mümkündür. Bu makalede, Türk edebiyatının önemli romancılarından Kemal Tahir’in
Devlet Ana adlı romanındaki ikilemeler, tekrar sayılarıyla tespit edilerek
bir sınıflandırmaya tabi tutulmuşlardır. Devlet Ana’nın ilk baskısı 1967 yılında Bilgi Yayınevi tarafından 623 sayfa olarak yapılmıştır. Ardından başka yayınevleri tarafından pek çok kere yayımlanmıştır. Çalışmamızda romanın yukarıda bahsedilen ilk baskısı esas alınmıştır. Romanda tespit ettiğimiz 448 farklı ikilemeyi kullanım sayıları ile birlikte, anlamlarını esas alarak şöyle bir sınıflandırmaya tabi tuttuk: 1) Aynı kelimenin tekrarıyla kurulanlar, 2) Eş veya yakın anlamlı kelimelerin tekrarıyla kurulanlar, 3) Zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla kurulanlar, 4) Yansıma seslerle kurulanlar, 5) Sayılarla kurulanlar, 6) Biri anlamlı biri anlamsız iki kelimenin kalıplaşmasıyla kurulanlar. Bütün bu işlemlerin ardından yazarın ikileme kullanımına dair tercihleri, amaçları ve bunun üslubuna yansımalarına ilişkin tespitlerde bulunduk.
REDUPLICATIVES IN KEMAL TAHIR’S NOVEL DEVLET ANA (MOTHER STATE/PARENS MATRIAE)
ABSTRACT
Word groups that are composed of two words having the same function (task) coming together are generally called reduplication or
repeat group. Reduplications, which can be seen in may languages, are
words that carry a resemblance or unity especially in terms of sound or meaning and assume various tasks in a sentence, adds rhythm (harmony) to the sentence, as well as fluency by supporting meaning with such functions as emphasis, reinforcement, enlivening, and expressing certainty. The phenomenon of reduplication is one of the most important assets of Turkish in terms of sound, concept and meaning. Indeed, one can see examples of reduplication beginning with the earliest written sources of Turkish. In this study, reduplications in the novel Devlet Ana
(Parens Matriae/Patriae) by Kemal Tahir, who is one of the prominent
novelists of Turkish Literature, were determined with their repeat numbers and subjected to a classification. The first edition of Devlet Ana, which was 623 pages, was published by Bilgi Yayınevi in 1967. Subsequently, it has been published numerous times by other publishing houses. Our study was based on the first edition mentioned above. We classified 448 different reduplications that we found in the novel as follows based on their meanings together with their numbers of use: 1) Those formed with repetition of the same word, 2) Those formed with repetition of synonyms or near synonyms, 3) Those formed with repetition of antonyms, 4) Those formed with onomatopoeic sounds (words), 5) Those formed with numbers, 6) Those formed with repetition of one meaningful an done meaningless. After all these procedures, we made observations concerning the author’s preferences with regard to his use of reduplications, his objectives and their reflections on his style.
STRUCTURED ABSTRACT
Reduplications are important units of sound and meaning that enrich languages in terms of meaning, concept, rhythm (harmony), emphasis and richness of expression, and enliven narration. Turkish is quite productive in deriving reduplications through various methods because it is an agglutinative language. In this study, the reduplications which Kemal Tahir used in his novel Devlet Ana were identified and classified on the basis of their various characteristics.
1020 of the 117.393 vocabulary items (words, proper names, terms, compound verbs, proverbs, idioms, stereotyped expressions) in the novel
Devlet Ana by Kemal Tahir, who is regarded as one of the most prominent
novelists of Turkish literature, are reduplications. It is understood from here that almost one out of a hundred vocabulary items is a reduplication. In addition, given that the book is of 623 pages, there are nearly two reduplications in a page, which is a considerable number. To our mind, this figure is quite a high one indicating the author’s mastery of Turkish and his prowess in using it. We can stay that a high number of reduplications in a literary work in the genre of novel shows that the
author has adopted a narrative style, thereby making use of extensive means of narration existing in the colloquial language. Therefore, the author did not confine the reader to the more formal and rigid patterns of written language; instead, he often resorted to reduplications, in order to use a colloquial style, which attracted readers as if they were listeners and did not exhaust them. In this way, he was able to establish a more intimate bond with his readers by demonstrating an ease of expression. Moreover, the use of reduplications in sentences with various functions such as noun, adjective and adverb, thus extending their meaning scope, lent the author different means of expression. Another issue that attracted our attention regarding the reduplications we identified in the book is that the elements that constituted the reduplications usually exhibited synonymity or antonymity within the same semantic field.
Kemal Tahir used 448 different reduplications 1020 times in Devlet Ana. Table 1 shows the top 20 reduplications (in alphabetical order) in the novel. According to this, the top three reduplications that were repeated the most were: az biraz (a little) (44), yavaş yavaş (little by little) (41), hay hay(alright) (25).
1. Table: The top 20 most frequent reduplications in Devlet Ana
Numbe r Reduplication Frequency 1 az biraz 44 2 yavaş yavaş 41 3 hay hay 25 4 derin derin 17 5 üst üste 16 6 karmakarışık 14 7 çoluk çocuk 12 8 gerisin geri 12 9 hırıl hırıl 12 10 kurt kuş 12 11 şaşkın şaşkın 11 12 kat kat 10 13 fısıl fısıl 8 14 gitgide 8 15 sağ esen 8 16 uzaktan uzağa 8 17 ağır ağır 7 18 ayrı ayrı 7 19 er geç 7 20 gece gündüz 7 Total 286
1.020 reduplications were classified within themselves. According to this, Kemal Tahir used a total of 546 reduplications, of which 254 were different, formed with the repetition of the same words. The top twenty of the most frequent of this group of reduplications are shown in Table 2. The top three reduplications in this group are little by little, alright and
2. Table: Those formed with the repetition of the same words
Number Reduplication Frequency
1 yavaş yavaş 41 2 hay hay 25 3 derin derin 17 4 üst üste 16 5 hırıl hırıl 12 6 şaşkın şaşkın 11 7 kat kat 10 8 fısıl fısıl 8 9 gitgide 8 10 uzaktan uzağa 8 11 ağır ağır 7 12 ayrı ayrı 7 13 nice nice 7 14 sert sert 7 15 hele hele 6 16 hemen hemen 6 17 yer yer 6 18 arka arka 5 19 dargın dargın 5 20 fıkır fıkır 5 Total 217
A total of 284 reduplications formed with the repetition of synonymous or near synonymous words, of which 117 were different, were used. The top twenty most frequently used members of this reduplication group are given in Table 3. The three most frequently used reduplications in this group are az biraz (a little), karmakarışık(in a
mess)and kurt kuş (birds and beasts.
3. Table: Those formed with synonymous or near synonymous words
Number Reduplication Frequency
1 az biraz 44 2 karmakarışık 14 3 kurt kuş 12 4 sağ esen 8 5 din iman 6 6 evirip çevirmek 6 7 dağ taş 5 8 davul zurna 5 9 üst baş 5 10 şurda burda 5 11 okuma yazma 5 12 kap kacak 4 13 karı kız 4 14 melek melaike 4 15 adı sanı 4 16 enini boyunu 4 17 şuraya buraya 4 18 arada sırada 4 19 yiyip içmek 4 20 açık saçık 3 Total 150
73 reduplications, of which were different, were formed with the repetition of the antonymous words. The top twenty most frequently used members of this reduplication group are shown in Table 4. The three most frequently used reduplications in this group are er geç (sooner or later),
gece gündüz (day and night) and bata çıka (with difficulty/flounderingly).
4. Table: Those formed with antonymous words
Number Reduplication Frequency
1 er geç 7 2 gece gündüz 7 3 gelen giden 5 4 ileri geri 5 5 yer gök 5 6 bata çıka 4 7 sağa sola 4 8 sabah akşam 3 9 yerli yersiz 3 10 dost düşman 2 11 içli dışlı 2 12 ölümlük dirimlik 2 13 girdisi çıktısı 2 14 gire çıka 1 15 ine çıka 1 16 gidiş geliş 1 17 aşağı yukarı 1 18 az çok 1 19 iyi kötü 1 20 küçük büyük 1 Total 58
80 reduplications, of which 29 were different, were formed with the repetition of onomatopoeic sounds. The top twenty most frequently used members of this reduplication group are shown in Table 5. The top three most frequently used reduplications in this group are hırıl hırıl (wheezing),
fısıl fısıl (in whispers) and fıkır fıkır (alive and kicking).
5.Table: Those formed with onomatopoeic sounds
Number Reduplication Frequency
1 hırıl hırıl 12 2 fısıl fısıl 8 3 fıkır fıkır 5 4 hışır hışır 5 5 vah vah 5 6 çatır çatır 4 7 inim inim 4 8 şıkır şıkır 4 9 cayır cayır 3 10 güm güm 3 11 gümbür gümbür 3 12 şap şap 3 13 küt küt 2 14 şakır şakır 2 15 tın tın 2 16 vıcır vıcır 2 17 çın çın 1 18 çıtır çıtır 1 19 fıldır fıldır 1 20 fırt fırt 1
Total 71
15 reduplications, of which 8 were different, were formed with the repetition of numbers. The top twenty most frequent members of this group are shown in Table 6. The top three most frequently used reduplications of this group are bir iki (one or two) birer ikişer (one by
one/one or two at a time) dört beş (four or five).
6. Table: Those formed with numbers
Numbe r Reduplication Frequency 1 bir iki 3 2 birer ikişer 3 3 dört beş 2 4 iki üç 2 5 kırk elli 2 6 beş altı 1 7 dört beş yüz 1 8 kırk beş elli 1 Total 15
22 reduplications, of which 5 were different, were formed with the repetition of one meaningless and one meaningful word. The top twenty most frequent members of this reduplication group are shown in Table 7. The three most frequently used reduplications in this group are çoluk
çocuk (wife and children), ufak tefek (petty) and tek tüktük (few and far between)
7. Table: Those formed with the fixation of one meaningless and one meaningful word
Number Reduplication Frequency
1 çoluk çocuk 12 2 ufak tefek 4 3 tek tük 3 4 çarpık çurpuk 2 5 bölük pörçük 1 Total 22
When the above data are examined, it is seen that the author used reduplications formed with the repetition of the same words the most, followed by reduplications formed with the repetition of synonymous or near synonymous words.
Presumably, reduplications are more frequently used in spoken language than in written language as their formation is more free. “Traces
of a method which is often made use of naturally and obligatorily in order to ensure an impressive narrative, which is one of the important characteristics of oral culture, are frequently encountered in reduplications”(Özkan, B. 2011:1626).
It is certain that similar studies that will be conducted on Turkish works penned by different authors in different periods as well as those on colloquial language will reveal new data, new observations and new points of view.
Giriş
Dil, insanların duygu ve düşüncelerini birbirlerine aktarmalarında çeşitli anlatım, ifade, ses veya duygu zenginlikleri sağlayan bir iletişim aracıdır. Her dilin kendine özgü ifade kalıpları, mecaz söyleyişleri, ahenk unsurları vb. vardır. Türkçe, yazıyla takip edebildiğimiz en eski dönemlerinden itibaren oldukça üretken ve zengin bir ifade kabiliyetine sahiptir. Bu zenginliği gösteren çeşitli unsurlardan biri de ikilemelerdir.
Özellikle edebî eserlerde çeşitli olaylar silsilesi etrafında kurmaca bir dünya oluşturulurken dilin muhtelif olanaklarından olabildiğince yararlanılır. Yazarın, söz konusu olanakları kullanmaktaki becerisi, onun ustaca bir anlatım kabiliyetine sahip olduğunun önemli göstergelerindendir. Türkçenin önemli söz varlığı unsurlarından biri olan ikilemeler de gerek yapıları gerek anlamları gerekse cümleye kattıkları ahenk bakımından, dil araştırmalarında çokça ele alınmış ancak bazı yönleri tam olarak aydınlatılmamış konulardan biridir.
Türk romanının önde gelen isimlerinden biri olan Kemal Tahir, çoğu edebiyat dergilerinde kalarak kitaplaştırılmamış onlarca şiir; çeşitli dergilerde yayımlanmış, dördü Göl İnsanları adıyla kitaplaşmış (Göl İnsanları, Çoban Ali, Gelin-Kadı Oyunu, Arabacı) onlarca hikâye ve yayımlanmış on dokuz romanı ile (Sağırdere, Esir Şehrin İnsanları, Körduman, Rahmet Yolları Kesti, Yediçınar Yaylası, Köyün Kamburu, Esir Şehrin Mahpusu, Kelleci Memet, Yorgun Savaşçı, Bozkırdaki Çekirdek, Devlet Ana, Kurt Kanunu, Büyük Mal, Yol Ayrımı, Namusçular, Karılar Koğuşu, Hür Şehrin İnsanları, Damağası, Bir Mülkiyet Kalesi) edebiyatımızda müstesna bir yere sahiptir. Ayrıca çeşitli tefrika romanları da bulunan yazar, Fransızcadan; Kastil Büyücüsü, Saygon Geceleri, Dehşet Yolcuları ve Mayk Hammer dizisini Türkçeye çevirmiştir (Coşkun 2012). Kemal Tahir bahsettiğimiz eserleriyle ve fikirleriyle çeşitli araştırmalara konu olmuştur. Ancak ele aldığı özgün konular ve benimsediği dil anlayışı bakımından bize göre dil araştırmalarında yeterince irdelenmemiştir. Biz de böyle bir düşünceden hareketle yazarın ünlü romanlarından Devlet Ana adlı eserinde kullandığı ikilemeler üzerine bir tespit ve tasnif çalışması yapmayı düşündük . Daha önce, Kemal Tahir’in beş romanının da (Bozkırdaki Çekirdek, Damağası, Körduman, Rahmet Yolları Kesti, Sağırdere) ikilemeler yönünden bir incelenmeye tabi tutulduğunu hatırlatmak yerinde olacaktır (Korkutan 2016).
1. İkileme Kavramı
Eş görevli iki veya daha fazla sözcüğün yan yana gelerek meydana getirdiği kelime gruplarına ikileme ya da tekrar grubu denilir. Konuyla ilgili farklı zamanlarda yapılmış değişik çalışmalarda ikileme kavramı yerine başka terimler de tercih edilmiştir: Tekrarlar (Tuna 1948; Ergin 2002), ikiz kelime (Eren 1949), kelime koşması (Ağakay 1954), çift sözler (Tietze 1966), hendiadyoin (Çağatay 1978), ikileme (Hatipoğlu 1981; Korkmaz 2003; Erdem 2005; Sev 2004; Çoraklı 2001; Akerson 1982; Aktaş 1996; Yüce 1998; Vardar 2002), tekrar grupları (Karahan 1999; Eker 2003), ikizleme (Bilgegil 1982), koşma takımları (Banguoğlu 2000), ikizlenmeler (Gencan 2001), sıralamalar (Grönbech 2002) gibi ifadeler ikileme terimini karşılamak üzere kullanılmışlardır. Son zamanlarda daha çok ikileme terimi tercih edildiğinden, biz de bu terimi kullanmayı tercih ettik.
İkileme ya da tekrar grupları ile ilgili yapılmış bazı tanımlar şöyledir:
“Aralarında belli bir ses düzeni bulunan, biçim ve anlamca birbiriyle ilişkili olan, aynı, yakın, ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi ile oluşturulan kelime grubu” (Korkmaz 2003:123).
“Aynı manada yahut yakın manadaki iki kelimenin bir tek kelime gibi bir anlam ifade etmesine hendiadyoin denir.” (Çağatay 1978, 29).
“Anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır” (Hatipoğlu 1971:9).
İkilemeler cümleye genelde kuvvetlendirme anlamı ve ahenk katan unsurlardır. Bunların yanında; “abartma, çoğaltma, sıralama, açıklama, küçümseme, sonsuzluk, tahmin, her yer, devamlılık, kızgınlık, acıma, telaş/sabırsızlık, kesinlik, belirsizlik, birliktelik/bütünlük, alaycılık, yaklaşma, azaltma, üzüntü/pişmanlık, gizleme, şaşırma, bıkma, sahip olma, sahip olmama, uyarma, tezlik vb.” (Çürük 2016: 410) anlamları da kattığını belirtmek gerekir.
Türkçenin söz varlığında hem sözcükbilim hem de anlambilim yönünden sağlam kurallara bağlanan ikilemeler, dilimizin tarihi boyunca yaygın bir kullanıma sahip olmuştur (Aksan 1996: 60-64; Tuna 1949: 432). Hatta Türkçenin eskiliğinin ve zenginliğinin ispatlanması için başvurulan söz varlığı unsurlarının başında ikilemeler gelir. Çünkü bir dilde ikilemelerin ortaya çıkması için, uzun bir zaman diliminde bunların kurallarının ve anlamlarının yerleşmesi lazımdır (Tokay 2013: 2401). Türkçede ikilemeler ile ilgili ilk çalışmayı 1899 yılında “Studen Zur Osmanischen Syntax” adlı makalesiyle Karl Foy yapmıştır. K. Foy makalesinde ikilemeleri saha, mana, hece sayısı, kelime sırası, dilbilgisi ve kelimelerin yan yana geliş kuralları açılarından ele almıştır (Çoraklı 1991: 3).
Bilinen ilk dil yadigârlarımızdan itibaren Türkçe yazılmış muhtelif eserlerimizde çeşitli ikileme örneklerini görmek mümkündür. Bunlarla ilgili araştırmalara yüzeysel olarak bir göz atacak olursak, Orhun Abideleri’nde Talat Tekin’in tespit ettiği bazı ikilemeler şöyledir:
at kü : ad ve ün, ad ve san (KT [Köl Tigin Abidesi] D [doğu yüzü] 25) äb barķ : ev bark (BK [Bilge Kağan Abidesi] D 32)
yabız yablak : sefil ve perişan (KT D 26) yok çıgan : yok yoksul (KT G 10)
öl- yit- : ölmek ve kaybolup gitmek (KT D 27) tir- kubrat- : dermek ve toplamak (KT D 12)
yañıl- yazıl- : yanılmak ve yoldan çıkmak (BK D 16) vb. eki üç biñ : iki üç bin (T 14) (Tekin, 2003: 194-195)
M. Can, Eski Uygur Türkçesindeki ikilemeler üzerine yaptığı araştırmada 1452 ikileme tespit etmiştir. Bunların 1268’i iki, 118’i üç, 61’i dört, 5’i altı kelimeden oluşmuştur. Bu ikilemeler yapı, tür, söz dizimi, anlam ve köken bakımından değerlendirilmiştir. Yapı bölümünde ikileme ögeleri ek alıp almamalarına ve başka bir kelime ya da kelimelerle birlikte kullanılarak kalıplaşmalarına göre “basit, türemiş ve birleşik” olmak üzere sınıflandırılmıştır (Can 2010: 271).
B. Aktan, Divânü Lügati’t Türk’te 157 ikileme tespit etmiş ve bunları türlerine göre gruplandırmıştır. Divânü Lügati’t Türk’te geçen ikilemelere dair birkaç örnek aşağıda gösterilmiştir:
birin birin : birer birer (III, 360/10).
şar şar : sağanak hâlinde yağmur yağmasından çıkan ses (I, 324/10). çöp çep : değersiz, (çer çöp) (I, 318/18).
tenk tuş : denk, eş (III, 355/6). elig adaķ : el ayak (II, 158/1).
keliş- barış- : birbirine gelip gitmek (II, 110/16).
satış- alış- : birbiriyle mal alıp satmak (I, 518/22; 519/1). (Aktan 2010:4-11) vb. Türk kültür tarihinin en önemli eserlerinden biri olan Kutadgu Bilig de ikilemeler açısından oldukça zengindir. Ölmez “Kutadgu Bilig’de İkilemeler” adlı makalesinde eserdeki ikilemeleri tespit etmiş ve alfabetik olarak anlamlarıyla ortaya koymuştur. Söz konusu araştırmada yer alan bazı örnekler şunlardır:
alım birim : alışveriş, alacak verecek (2804)
aş suv : yiyecek, içecek, yeme içme, yiyecek içecek (1998) canlıġ tirig : diri, canlı (6056)
içgü yigü : içmek, yemek (2826)
egri köni : eğri-doğru (4840) vb. (Ölmez 1997:19-40).
E. Özkan da Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshası’nda tespit ettiği ikilemeleri tasnif ederek listelemiştir. Söz konusu çalışmada tespit edilen bazı örnekler şunlardır:
atam anam (64a-7), gelimli gėdimli (67a-13), gėce gündüz (68b-3) başum beynüm (79a-2 3), güpür güpür (90b-11), herze merze (85a-12) aġlayu aġlayu (74a-10), döge döge (65b-13),
ayru ayru (59b-2), böyük böyük (86b-3) vb. (Özkan 2013:118-140)
İkilemelerin genel özellikleriyle ilgili olarak çeşitli kaynaklarda birtakım değerlendirmeler yapılmıştır. A. Özkan, M. Toker ve U. D. Aşçı’nın konuyla ilgili bazı tespitleri şöyledir:
a) Tekrar gruplarının kuvvetlendirme, çokluk, devamlılık, ortalama, beraberlik gibi çeşitli fonksiyonları vardır.
b) Tekrar grubunda kelimelerin kullanılışında belirli bir sıra vardır. Bu sıra genellikle değiştirilemez.
c) Genellikle kelimeler arasında ünlü-ünsüz, ünsüz-ünsüz, ünlü-ünlü şeklinde belirli bir ses düzeni mevcuttur.
ç) Türkçe kelimeler genellikle yabancı kelimelerden önce gelmektedir: güçlü kuvvetli, deli divane, sorgu sual... vb. Tam tersi de olabilir: akıllı uslu, hatır gönül, ilim bilim vb.
d) Az heceli kelime çok heceli kelimeden önce gelmektedir: çul çaput, don gömlek, kış kıyamet vb.
e) Bütün kelime türlerinden tekrar grubu oluşturulabilir. Ancak bağlaçlar ve edatlar tekrar grubu oluşturmaya elverişli değildir. Ancak ancak, fakat fakat gibi bazı istisnalar görülebilir.
f) Aynen tekrarlarda unsurlar arasına bazen kuvvetlendirici ifadeler girebilir:
g) Tekrar grubunu meydana getiren unsurlar çekim eki alabilirler: evi barkı, varını yoğunu, işinde gücünde..vb.
ğ) Tekrar gruplarında kelimeler arasına virgül konulmaz.
h) Tekrarlar, kelime grupları ve cümle içinde isim, sıfat, zarf ve fiil görevinde kullanılırlar. ı) Tekrar grupları arasında şekil ve anlam bakımından bir ilişki vardır (Özkan, Toker ve Aşçı 2016: 65-69)
İkilemelerle ilgili, çeşitli bakış açılarıyla, çoğunlukla metinler üzerinden, az sayıda da konuşma diline yönelik olmak üzere farklı tespit ve tasnifler yapılmış, pek çok araştırma ortaya konmuştur.
Örneğin, Z. Korkmaz ikilemeleri şu şekilde genel bir sınıflandırmaya tabi tutmuştur: a) Aynı kelimenin tekrarı ile kurulanlar.
b) Eş veya yakın anlamlı kelimelerle kurulanlar. c) Zıt anlamlı kelimelerle kurulanlar.
ç) Aynı Kelimenin ön sesinin değiştirilerek tekrarlanması ile kurulanlar. (Korkmaz 2003:124)
İ. Taş “Kutadgu Bilig’de İkilemeler” adlı bir çalışmasında, eserdeki ikilemeleri beş başlık altında incelemiştir:
a) İsimli İkilemeler b) Fiilli İkilemeler c) Bağlaçlı İkilemeler ç) Bağlaçlı-İsimli İkilemeler
d) Bağlaçlı Fiilli İkilemeler (Taş 2012: 44-94).
E. Alkaya, Orta ve Doğu Karadeniz ağızlarında görülen ikilemeleri: Kökenleri Bakımından İkilemeler, Sözcük Türü ve Yapısı Bakımından İkilemeler, Anlam Bakımından İkilemeler, şeklinde ele almıştır (Alkaya, E. : 2008, 39-47).
Son dönemde ikilemelerle ilgili çalışmalar arasında, N. Akyalçın’ın (Tanıklı) Türkçe İkilemeler Sözlüğü adlı eserini de burada hatırlatmak gerekir. Biz de ikileme olup olmadığı hususunda tereddüt ettiğimiz yapılarda söz konusu çalışmadan oldukça faydalandık (Akyalçın 2007). Bu çalışmada Türk edebiyatının önemli romancılarından Kemal Tahir’in Devlet Ana adlı romanındaki ikilemeler tespit edilmiş, sayısal verileriyle birlikte bir tasnif çalışması yapılmıştır. Devlet Ana’nın ilk baskısı 1967 yılında Bilgi Yayınevi tarafından 623 sayfa olarak yayımlanmıştır. Ardından başka yayınevleri tarafından pek çok defa basılmıştır. Çalışmamızda romanın yukarıda bahsedilen ilk baskısı esas alınmıştır. Kemal Tahir, 1290-1299 yılları arasını kapsayan ve Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecini anlattığı söz konusu eseri ile, 1968 yılında Türk Dil Kurumu Roman Armağanı’na layık görülmüştür.
2. Devlet Ana Adlı Romanda Tespit Edilen İkilemeler
Bu bölümde Devlet Ana adlı romanda tespit ettiğimiz 448 farklı ikilemeyi tekrar sayılarını da göstererek bir tasnif yoluna gittik. Kemal Tahir’in söz konusu romanında kullandığı ikilemeler, bunların türleri ve tekrar sayıları şöyledir:
2.1) Aynı Kelimelerin Tekrarıyla Kurulanlar 2.1.1) Fiillerle Yapılanlar
2.1.1.1) –a Zarf-fiil Eki Almış Fiillerin Tekrarıyla Yapılanlar
bastıra bastıra 1 bile bile 1 böğüre böğüre 1 çarpa çarpa 1 çekine çekine 1 dola dola 1 döndüre döndüre 1 döne döne 2 döve döve 1 dura dura 1 duraklaya duraklaya 2 gele gele 2 gerine gerine 1 hoplaya hoplaya 3 kıra kıra 1 koğa koğa 1 kova kova 2 olsa olsa 1 serpe serpe 1 süre süre 1 tepe tepe 1
2.1.1.2) Aynı Fiilin İlkine –r İkincisine –mAz Eki Getirilerek Yapılanlar anlaşılır anlaşılmaz 1 atlatır atlatmaz 1 bakar bakmaz 4 basar basmaz 1 bilir bilmez 2 bulur bulmaz 1 çıkar çıkmaz 3 dayanır dayanmaz 1 der demez 5 dokunur dokunmaz 1 döner dönmez 1 duyar duymaz 2 duyulur duyulmaz 3 düşer düşmez 1 gelir gelmez 1 girer girmez 1 görür görmez 4 inanır inanmaz 1 kavrar kavramaz 1 kurtulur kurtulmaz 1 olur olmaz 2 öğrenir öğrenmez 1 sorar sormaz 1 tanır tanımaz 1 varır varmaz 2 yer yemez 1
2.1.1.3) İlk Fiili Görülen Geçmiş Zaman, İkinci Fiili –Alı Zarf-Fiil Eki Alanlar
bildi bileli 1
bildik bileli 1
duydu duyalı 1
2.1.1.4) İlk Fiili Eksiz, İkinci Fiili –A Zarf-Fiil Eki Alanlar
gitgide 8
2.1.1.5) Aynı Fiilin Yabancı Bir Unsurla Pekiştirilerek Tekrarlanmasıyla Kurulanlar
gitbegit 1
2.1.2) İsimlerle Yapılanlar
2.1.2.1) Aynı İsimlerin Çekim Eki Almadan Tekrarıyla Yapılanlar
acı acı 3 ağır ağır 7 aralık aralık 3 arka arka 5 avuç avuç 2 ayak ayak 2
ayrı ayrı 7
ayrıca ayrıca 1
baygın baygın 1
bir bir (II) 3
birer birer 1 boğuk boğuk 4 boy boy 1 böyle böyle 3 buram buram 1 burcu burcu 2 canlı canlı 2 ciddi ciddi 1 çapkın çapkın 1 çeşit çeşit 2 çok çok 1 çuval çuval 1 daha daha 1 dalga dalga 1 dalgın dalgın 1 dargın dargın 5 dere dere 1 derin derin 17 diri diri 4 dizi dizi 2 düşünceli düşünceli 2 geniş geniş 1 gizli gizli 1 gönülsüz gönülsüz 1 hava hava 1 hay hay 25
hayır hayır (edat) 1
hele hele 6 hemen hemen 6 hızlı hızlı 3 ıslak ıslak 1 kaba kaba 1 kanlı kanlı 1 karış karış 1 kat kat 10 katı katı 1 kervan kervan 1 kervansaray kervansaray 1 kesik kesik 3 keskin keskin 1 keyifli keyifli 1 kıçın kıçın 1 kısa kısa 5 kızgın kızgın 1 koca koca 1
kocaman kocaman 1 kolay kolay 1 kötü kötü 3 kucak kucak 1 kurnaz kurnaz 3 kuşkulu kuşkulu 3 nazlı nazlı 1 nice nice 7 öyle öyle 1 parça parça 4 pat pat 1 peltek peltek 1 rahat rahat 1 renk renk 2 sabah sabah 1 sakin sakin 1 sert sert 7 sessiz sessiz 2 sık sık 3 sıkı sıkı 1 sıkıntılı sıkıntılı 1 sıra sıra 1 sinirli sinirli 5 şaşkın şaşkın 11 takım takım 1 tavla tavla 1 tedirgin tedirgin 3 tek tek 3 teker teker 3 tekrar tekrar 2 tombul tombul 1 topu topu 2 umutsuz umutsuz 1 uslu uslu 1 utangaç utangaç 1 uzun uzun 2 ürkek ürkek 5 yavaş yavaş 41 yayvan yayvan 1 yeni yeni 2 yer yer 6 zaman zaman 1
2.1.2.2) Aynı İsimlerin Çekim Ekli Tekrarıyla Yapılanlar 2.1.2.2.1) İlk İsmi Eksiz İkinci İsmi Yönelme Hâli Eki Alanlar
arka arkaya 1
art arda 1
kendi kendine 2 kol kola 1 omuz omuza 1 sıkı sıkıya 2 tıpkı tıpkısına 2 üst üste 16 yarı yarıya 1
2.1.2.2.2) İlk İsmi Yönelme Hâli Eki Alıp İkinci İsmi Eksiz Olanlar
çataçat 1
dikedik 1
teke tek 4
tıpatıp 3
2.1.2.2.3) İlk İsmi İyelik Eki + Vasıta Eki Alıp İsmi Eksiz Olanlar
gerisin geri 12
2.1.2.2.4) Aynı İsimlerin İkisinin de Çekim Eki Almasıyla Yapılanlar 2.1.2.2.4.1) İlk İsmi Ayrılma Hâli Eki, İkinci İsmi Yönelme Hâli Eki Alanlar
boydan boya 1 gizliden gizliye 1 günden güne 1 inceden inceye 3 iyiden iyiye 1 şuradan şuraya 1 uzaktan uzağa 8 yeniden yeniye 3
2.1.2.2.4.2) İlk İsmi İyelik Eki, İkinci İsmi İyelik Eki + Yönelme Hâli Eki Alanlar
ardı ardına 1
boşu boşuna 1
dengi dengine 1
günü gününe 1
saatı saatına 3
2.1.2.2.4.3) İki İsmi de Çokluk Eki Alanlar
neler neler 1
2.1.2.2.5) Aynı İsmin Yabancı Bir Unsurla Pekiştirilerek Tekrarlanmasıyla Yapılanlar
günbegün 1
katbekat 3
2.1.2.3) Sıfat tamlaması yapısındaki kelime gruplarının aynen tekrarıyla yapılanlar
çok bilmiş çok bilmiş 1
2.1.3) Ses İlaveleri ve Değişmeleri ile Yapılanlar 2.1.3.1) m- Pekiştirme Ekiyle Kurulanlar
ağlamak mağlamak 1 akın makın 1 altun maltun 2 arpa marpa 1 av mav 1 ecinni mecinni 1 esir mesir 2 et met 1 ırak mırak 1 ışıltı mışıltı 1 isteyen misteyen 1 odun modun 1 ot mot 1 ölen mölen 1 ölür mölür 1 unutulmak munutulmak 1 uyku muyku 2 üşürse müşürse 1
2.1.3.2) İkinci Kelimenin İlk Sesinin m Sesine Değiştirilmesiyle Yapılanlar
Ünsüzle başlayan kelimelerle oluşturulmuş ikilemelerde ikinci kelimenin ilk sesi m sesine değişmiştir. bağırtı mağırtı 1 balkız malkız 1 baron maron 1 baskın maskın 2 batak matak 2 batırmak matırmak 1 cuzam muzam 1 çerez merez 1 çevrilmek mevrilmek 1 çocuk mocuk 1 çözülüp mözülüp 1 denk menk 1 derman merman 1 deyiş meyiş 1 düğün müğün 1 dünür münür 1 hasta masta 1 hızır mızır 1 hoca moca 1
kağıtsız mağatsız 1 kanun manun 1 kapan mapan 1 kargı margı 2 kılıç mılıç 1 koruyucusuz moruyucusuz 1 köylü möylü 1 patlatma matlatma 1 sakat makat 1 sapıtmak mapıtmak 1 serhoş merhoş 1 soylu moylu 1 surat murat 1 şaka maka 1 şölen mölen 1 şövalye movalye 1 tas mas 1 taş maş 1 taun maun 1 topuzsuz mopuzsuz 1 tuzak muzak 1 Türk mürk 1 vergi mergi 1 yanlış manlış 1 yar mar 1 yara mara 1 yaralı maralı 1 yarhisar marhisar 1 yasak masak 1 yatak matak 1 yatsı matsı 1 yer mer 1 yiter miter 1 yitirip mitirmek 1
2.1.3.3) İki Kelimesinin Sonuna da –m Pekiştirme Eki Getirilerek Yapılanlar
sıram sıram 1
2.2) Eş veya Yakın Anlamlı Kelimelerin Tekrarıyla Kurulanlar 2.2.1) İsimlerle Yapılanlar
2.2.1.1)Çekim Eki Almayanlar
aç susuz 1 açık saçık 3 açık seçik 2 altun gümüş 1 ana avrat 1 ayrılık gayrılık 1 az biraz 44
bağ bahçe 2 bağırtı çağırtı 1 bağlık bahçelik 1 bahçe bostan 1 belli başlı 1 borç harç 1 boy pos 1 bugün yarın 2 çayırlı çemenli 1 çul çaput 1 dağ bayır 2 dağ taş 5 davul zurna 5 dereli tepeli 1 derme çatma 1 derviş aptal 3 din iman 6 dinsiz imansız 3 döl döş 1 durum vaziyet 2 düğün dernek 2 eğri büğrü 1 ermiş evliya 2 ev ocak 1 evvel eski 3 falan filan 1 filan falan 1 giyim kuşam 1 gümüş altun 1 halı kilim 1 hesapsız kitapsız 3 in cin 1 iş güç 2 kaba saba 1 kadın erkek 2 kap kacak 4 kara kuru 3 karı erkek 1 karı kız 4 karmakarış 1 karmakarışık 14 kavga gürültü 1 kaza bela 1 kır bayır 1 kız kadın 1 konu komşu 1 kurt kuş 12 kül kömür 1 mal can 1 mal davar 1
martalos casus 1 melek melaike 4 ora bura 1 peygamber evliya 1 saçlı sakallı 1 sağ esen 8 sarmaş dolaş 1 senli benli 1 sessiz sadasız 1 şu bu 1 şura bura 1 tarla taban 1 toz toprak 1 uçsuz bucaksız 3 üst baş 5 yalan mundar 2 yaşlı yatalak 1 yeme içme 3 yer yurt 1 yılan çıyan 1 yırtık pırtık 1 yiğit mert 1 yok yoksul 2 yol bel 1 yol yordam 1 yurt ocak 1 zor güç 2
2.2.1.2)İki İsmi de İyelik Eki Alanlar
adı sanı 4
enini boyunu 4
huyu suyu 1
taşı toprağı 1
2.2.1.3)İki İsmi de Yönelme Hâli Eki Alanlar
buna şuna 1
şuna buna 2
şuraya buraya 4
2.2.1.4)İki İsmi de Bulunma Hâli Eki Alanlar
arada sırada 4
şurda burda 5
2.2.1.5)İki İsmi de Belirtme Hâli Eki Alanlar
şunu bunu 1
şurdan burdan 1
2.2.1.7)İki İsmi de İyelik Eki + Yönelme Hâli Eki Alanlar
enine boyuna 3
şurasına burasına 1
2.2.1.8) İki İsmi de İyelik Eki + Belirtme Hâli Eki Alanlar
şurasını burasını 2
2.2.1.9) İkinci İsmi Yönelme Hâli Eki Alanlar
uzun uzadıya 2
2.2.2) Fiillerle Yapılanlar
2.2.2.1) İki Fiili de İsim-Fiil Eki Alanlar
çalışma çabalama 1
okuma yazma 5
vuruşma kırışma 1
2.2.2.2) İlk Fiili –p Zarf-fiil Eki, İkinci Fiili –mA / -mAk İsim-Fiil Eki Alanlar
bağırıp çağırmak 2 çalıp söyleme 1 ekip biçmek 1 evirip çevirmek 6 gülüp oynama 1 hoplayıp zıplamak 1 yalvarıp yakarmak 1 yiyip içmek 4
2.2.2.3) İki Fiili de –A Zarf-fiil Eki Alanlar
aksıra tıksıra 1
bağırta çağırta 1
döndüre dolandıra 3
tıka basa 3
2.2.2.4) İki Fiili de Görülen Geçmiş Zaman Eki Alanlar
oldu bitti 1
2.2.2.5) İki Fiili de Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki Alanlar
gelmiş geçmiş 1
2.2.2.6) Aynı Fiilden Türetilmiş Kelimelerle Yapılanlar
2.3) Zıt Anlamlı Kelimelerin Tekrarıyla Kurulanlar 2.3.1) Fiilerle Yapılanlar
2.3.1.1) İki Fiili de Sıfat-fiil Eki Alanlar
gelen giden 5
2.3.1.2) Zarf-fiil Ekleriyle Yapılanlar 2.3.1.2.1) İki Fiili de -A Eki Alanlar
bata çıka 4
gire çıka 1
ine çıka 1
2.3.1.3)İsim-fiil Ekleriyle Yapılanlar
gidiş geliş 1
2.3.2) İsimlerle Yapılanlar
2.3.2.1) Doğrudan Zıt Anlam Taşıyan İsimlerle Yapılanlar
aşağı yukarı 1 az çok 1 dost düşman 2 er geç 7 gece gündüz 7 içli dışlı 2 ileri geri 5 inceli kalınlı 1 irili ufaklı 1 iyi kötü 1 köylü kentli 1 küçük büyük 1 küçüklü büyüklü 1 ölümlük dirimlik 2 sabah akşam 3 sağlı sollu 1 ucuz pahalı 1 uzak yakın 1 uzaklı yakınlı 1 yakın uzak 1 yer gök 5 2.3.2.2) +sXz Ekiyle Yapılanlar bayraklı bayraksız 1 fermanlı fermansız 1 kapılı kapısız 1 sıralı sırasız 1 yerli yersiz 3
2.3.2.3) Çekim Ekleriyle Yapılanlar
girdisi çıktısı 2
sağa sola 4
2.3.2.4) Diğer Yapıdakiler
kim var kim yok 1
varsa yoksa 1
2.4) Yansıma Seslerle Kurulanlar
2.4.1) Yansıma Seslerin Aynen Tekrarıyla Yapılanlar
cayır cayır 3 çatır çatır 4 çın çın 1 çıtır çıtır 1 fıkır fıkır 5 fıldır fıldır 1 fırt fırt 1 fısıl fısıl 8 gıcır gıcır 1 güm güm 3 gümbür gümbür 3 harıl harıl 1 hıkır hıkır 1 hırıl hırıl 12 hışır hışır 5 inim inim 4 küt küt 2 lıkır lıkır 1 şak şak 1 şakır şakır 2 şap şap 3 şıkır şıkır 4 tıkır tıkır 1 tın tın 2 vah vah 5 vıcır vıcır 2 vızır vızır 1
2.4.2) Yansıma Seslerin İlk Ünlülerinin U Ünlüsüne Değiştirilmesiyle Yapılanlar
tangır tungur 1 zart zurt 1 2.5) Sayılarla Kurulanlar beş altı 1 bir iki 3 birer ikişer 3 dört beş yüz 1 dört beş 2
iki üç 2
kırk beş elli 1
kırk elli 2
2.6) Biri Anlamlı Biri Anlamsız İki Kelimenin Kalıplaşmasıyla Kurulanlar
bölük pörçük 1 çarpık çurpuk 2 çoluk çocuk 12 tek tük 3 ufak tefek 4 Sonuç
İkilemeler dile anlam, kavram, ahenk, vurgu, ifade zenginliği kazandıran, anlatımı canlı kılan önemli ses ve anlam birimleridir. Türkçe, eklemeli bir dil olması itibariyle, çok çeşitli yöntemlerle ikileme türetebilmesi açısından oldukça üretken bir yapıya sahiptir. Bu çalışmada, Kemal Tahir’in Devlet Ana adlı romanında kullandığı ikilemeler tespit edilerek çeşitli niteliklerine göre bir tasnif yapılmıştır.
Türk edebiyatının en önemli romancılarından biri sayılan Kemal Tahir’in Devlet Ana adlı romanındaki 117.393 söz varlığı unsurundan (sözcükler, özel isimler, terimler, deyimler, birleşik fiiller, atasözleri, kalıp ifadeler), 1.020 adedini ikilemeler oluşturmaktadır. Buradan anlaşılmaktadır ki hemen hemen her yüz söz varlığı unsurundan biri ikilemedir. Ayrıca eserin 623 sayfa olduğunu göz önüne alırsak her sayfaya hemen hemen iki ikileme düşmektedir ve bu azımsanmayacak bir miktardır. Bize göre bu sayı, yazarın Türkçeye hâkimiyetini, Türkçeyi kullanmadaki ustalığını gösteren yüksek bir miktardır. Roman türünde bir edebî eserde ikilemelerin fazlalığı, yazarın anlatıcı bakış açısıyla bir tahkiye üslubu benimsediğini, böylelikle de konuşma dilinin geniş anlatım olanaklarından faydalandığını gösterir diyebiliriz. Dolayısıyla yazar, okuyucuyu yazı dilinin daha resmî ve kuralları sıkı kalıplarına hapsetmeden, onu bir dinleyici gibi içine çeken, yormayan, konuşma dili üslubunu tutturmak bakımından önemli faktörlerden biri olarak ikilemelere sıkça başvurmuştur. Böylece daha kolay bir ifade zenginliği ve rahatlığı sergileyerek, okuyucuyla daha samimi bir bağ kurabilmiştir. Ayrıca ikilemelerin cümlede isim, sıfat, zarf gibi değişik görevlerde kullanılarak kelimelerin anlam alanlarının genişletilmesi, yazara farklı anlatım olanakları kazandırmıştır. Söz konusu eserde tespit ettiğimiz ikilemelerden hareketle dikkatimizi çeken bir diğer husus da ikilemeyi oluşturan unsurların aynı anlam alanı içinde genelde yakın ya da zıt anlamlılık göstermesidir.
Kemal Tahir Devlet Ana’da genel toplamda 448 farklı ikilemeyi 1020 defa kullanmıştır. 1. tabloda söz konusu romanda sıklığı en yüksek ilk 20 ikileme (alfabetik sıra da gözetilerek) gösterilmiştir. Buna göre en çok tekrar edilen ilk üç ikileme: az biraz (44), yavaş yavaş (41), hay hay (25) ikilemeleridir.
1. Tablo: Devlet Ana’da sıklığı en yüksek ilk 20 ikileme Sıra İkileme Sıklık 1 az biraz 44 2 yavaş yavaş 41 3 hay hay 25 4 derin derin 17 5 üst üste 16 6 karmakarışık 14 7 çoluk çocuk 12 8 gerisin geri 12 9 hırıl hırıl 12 10 kurt kuş 12 11 şaşkın şaşkın 11 12 kat kat 10 13 fısıl fısıl 8 14 gitgide 8 15 sağ esen 8 16 uzaktan uzağa 8 17 ağır ağır 7 18 ayrı ayrı 7 19 er geç 7 20 gece gündüz 7 Toplam 286
1.020 ikilemeyi de kendi içinde bir tasnife tabi tutulmuştur. Buna göre Kemal Tahir, söz konusu romanında:
Aynı kelimelerin tekrarıyla 254’ü farklı toplam 546 ikileme kullanılmıştır. Bu ikileme grubunun sık kullanılan ilk yirmisi 2. tabloda gösterilmiştir. Bu grupta en çok kullanılan ilk üç ikileme yavaş yavaş, hay hay ve derin derindir.
2. Tablo: Aynı Kelimenin Tekrarı ile Kurulanlar
Sıra İkileme Sıklık 1 yavaş yavaş 41 2 hay hay 25 3 derin derin 17 4 üst üste 16 5 hırıl hırıl 12 6 şaşkın şaşkın 11 7 kat kat 10 8 fısıl fısıl 8 9 gitgide 8 10 uzaktan uzağa 8 11 ağır ağır 7 12 ayrı ayrı 7 13 nice nice 7 14 sert sert 7 15 hele hele 6 16 hemen hemen 6 17 yer yer 6 18 arka arka 5 19 dargın dargın 5 20 fıkır fıkır 5 Toplam 217
Eş veya yakın anlamlı kelimelerin tekrarıyla 117’si farklı toplam 284 ikileme kullanılmıştır. Bu ikileme grubunun sık kullanılan ilk yirmisi 3. tabloda gösterilmiştir. Bu grupta en çok kullanılan ilk üç ikileme az biraz, karmakarışık, kurt kuştur.
3. Tablo: Eş veya Yakın Anlamlı Kelimelerle Kurulanlar
Sıra İkileme Sıklık 1 az biraz 44 2 karmakarışık 14 3 kurt kuş 12 4 sağ esen 8 5 din iman 6 6 evirip çevirmek 6 7 dağ taş 5 8 davul zurna 5 9 üst baş 5 10 şurda burda 5 11 okuma yazma 5 12 kap kacak 4 13 karı kız 4 14 melek melaike 4 15 adı sanı 4 16 enini boyunu 4 17 şuraya buraya 4 18 arada sırada 4 19 yiyip içmek 4 20 açık saçık 3 Toplam 150
Zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla 35’i farklı toplam 73 ikileme kullanılmıştır. Bu ikileme grubunun sık kullanılan ilk yirmisi 4. tabloda gösterilmiştir. Bu grupta en çok kullanılan ilk üç ikileme er geç, gece gündüz ve bata çıkadır.
4. Tablo: Zıt Anlamlı Kelimelerle Kurulanlar
Sıra İkileme Sıklık 1 er geç 7 2 gece gündüz 7 3 gelen giden 5 4 ileri geri 5 5 yer gök 5 6 bata çıka 4 7 sağa sola 4 8 sabah akşam 3 9 yerli yersiz 3 10 dost düşman 2 11 içli dışlı 2 12 ölümlük dirimlik 2 13 girdisi çıktısı 2 14 gire çıka 1 15 ine çıka 1 16 gidiş geliş 1 17 aşağı yukarı 1 18 az çok 1 19 iyi kötü 1
20 küçük büyük 1
Toplam 58
Yansıma seslerin tekrarıyla 29’u farklı toplam 80 ikileme kullanılmıştır. Bu ikileme grubunun sık kullanılan ilk yirmisi 5. tabloda gösterilmiştir. Bu grupta en çok kullanılan ilk üç ikileme hırıl hırıl, fısıl fısıl ve fıkır fıkırdır.
5.Tablo: Yansıma Seslerle Kurulanlar
Sıra İkileme Sıklık 1 hırıl hırıl 12 2 fısıl fısıl 8 3 fıkır fıkır 5 4 hışır hışır 5 5 vah vah 5 6 çatır çatır 4 7 inim inim 4 8 şıkır şıkır 4 9 cayır cayır 3 10 güm güm 3 11 gümbür gümbür 3 12 şap şap 3 13 küt küt 2 14 şakır şakır 2 15 tın tın 2 16 vıcır vıcır 2 17 çın çın 1 18 çıtır çıtır 1 19 fıldır fıldır 1 20 fırt fırt 1 Toplam 71
Sayıların tekrarıyla 8’i farklı toplam 15 ikileme kullanılmıştır. Bu ikileme grubunun sık kullanılan ilk yirmisi 6. tabloda gösterilmiştir. Bu grupta en çok kullanılan ilk üç ikileme bir iki, birer ikişer, dört beştir.
6. Tablo: Sayılarla Kurulanlar
Sıra İkileme Sıklık 1 bir iki 3 2 birer ikişer 3 3 dört beş 2 4 iki üç 2 5 kırk elli 2 6 beş altı 1 7 dört beş yüz 1 8 kırk beş elli 1 Toplam 15
Biri anlamlı biri anlamsız kelimelerin tekrarıyla 5’i farklı toplam 22 ikileme kullanmıştır. Bu ikileme grubunun sık kullanılan ilk yirmisi 7. tabloda gösterilmiştir. Bu grupta en çok kullanılan ilk üç ikileme çoluk çocuk, ufak tefek ve tek tüktür.
7. Tablo: Biri Anlamlı Biri Anlamsız İki Kelimenin Kalıplaşmasıyla Kurulanlar Sıra İkileme Sıklık 1 çoluk çocuk 12 2 ufak tefek 4 3 tek tük 3 4 çarpık çurpuk 2 5 bölük pörçük 1 Toplam 22
Yukarıdaki veriler incelendiğinde yazarın en çok aynı kelimelerin tekrarıyla kurulan ikilemeleri daha sonra da eş veya yakın anlamlı kelimelerin tekrarıyla kurulan ikilemeleri kullandığı görülecektir.
İkilemeler, kurgulanma özellikleri daha serbest olabildikleri için tahminen konuşma dilinde yazı diline göre daha fazla kullanılırlar. “Sözlü kültürün önemli niteliklerinden olan etkileyici anlatım biçimini sağlamak için doğal ve zorunlu olarak başvurulan bir yöntemin izleri bu anlamda ikilemeler/yinelemelerde yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır”(Özkan, B. 2011:1626).
Gerek değişik dönemlerde farklı yazarlar tarafından kaleme alınmış Türkçe eserler üzerinde gerekse konuşma diline yönelik yapılacak benzer çalışmaların konuyla ilgili önemli veriler, yeni tespitler ve farklı bakış açıları ortaya koyacağı muhakkaktır.
KAYNAKÇA
Ağakay, M. A. (1954). “Türkçede Kelime Koşmaları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Akerson, Fatma (1982). “Türkçenin Çeviride Tam Değerlendirilemeyen Bir Özelliği: İkilemeler”. Çağdaş Eleştiri. S. 6, s. 49-52.
Aktan, Bilal (2010). “Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.28, s.1-12.
Aktaş, Tahsin (1996). “Yapı ve Anlam Bakımından Almanca ve Türkçede İkilemeler”. Türk Dili, S. 539, s. 565-575.
Akyalçın, Necmi (2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü (Tanıklı), Ankara: Anı Yayıncılık.
Alkaya, Ercan (2008). “Orta ve Doğu Karadeniz Ağızlarında Görülen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Volume 3/3, s. 37-76.
Banguoğlu, Tahsin (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay. Bilgegil, Kaya (1982). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yay.
Can, Meltem (2010), Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa.
Coşkun, Sezai (2012). Esir Şehrin Hür İnsanı Kemal Tahir (İnsan, Eser, Fikir). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Çağatay, Saadet (1978). “Uygurcada Hendiadyoinlar”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi, S.1, s. 97-144.
Çavdar, Yıldıray (2018). Kemal Tahir’in Romanlarında Söz Varlığı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya.
Çoraklı, Şahbender (2001). “Türkçenin Yaratma Gücü İkilemeler I”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 17, Erzurum.
Çoraklı, Şahbender (1991). Türkçe ve Almancada İkilemeler, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
Çürük, Yasemin (2016). “İkilemelerin Dilbilgisel Anlamları”. The Journal of Academic Social Science Studies, No.:48, s. 397-411.
Eker, Süer (2003). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yay.
Erdem, Mehmet Dursun (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”. Bilig, Bahar S. 33, s. 189-226.
Eren, Hasan (1949). “İkiz Kelimelerin Tarihine Dair”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. VII, S. 2, s. 283-286.
Ergin, Muharrem (2002). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yay. Gencan, Tahir Nejat (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yay.
Grönbech, K. (2002). Türkçenin Yapısı. Çev. Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yay. Hatipoğlu, Vecihe (1971). İkileme. Ankara: TDK Yay..
Karahan, Leyla (1999). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yay. Korkmaz, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
Korkutan, Kadir (2016). Kemal Tahir’in Romanlarındaki İkilemelerin Türkçe Öğretimi Bakımından Değerlendirilmesi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hatay.
Ölmez, Zuhal Kargı (1997). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler”. Türk Dilleri Araştırmaları, S.7, s. 19-40.
Özkan, Abdurrahman; Toker, Mustafa; Aşcı, Ufuk Deniz (2016) Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, Palet Yayınları, Konya.
Özkan, Bülent (2011). “Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarlar”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter, s. 1625-1648.
Özkan, Elif (2013). “Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshası’nda Yer Alan İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme”. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi. C. 30, S. 1, s. 118-140. Tahir, Kemal (1967). Devlet Ana. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Taş, İbrahim (2012). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 60 (2), s. 43-96.
Tekin, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri. Yayımlayan: Mehmet Ölmez. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Sanat Kitabevi.
Tietze, Andreas (1966). “Reduplikasyon ve (r) ile Kurulmuş Çift Sözler”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara. s. 423-429,
Tokay, Yaşar (2013). “Evliyâ Çelebi Seyahat-nâmesi’nde İkilemeler” Turkish Studies, Volume 8/9 Summer, s. 2401-2416.
Tuna, Osman Nedim (1949). “Türkçede Tekrarlar-1”. Kowalski Özel Sayısı. C. III, No: 3-4, İstanbul. s. 429-477.
Tuna, Osman Nedim (1947). “Türkçede Tekrarlar”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, s. 429-447.
Vardar, Berke (2002). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilungial Yabancı Dil Yayınları. Yüce, Nuri (1998). “İkilemelerdeki İlginç Problemler”. Bahşı Ögdisi, Türk Dilleri Araştırmaları
Dizisi 21, Freiburg (60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı). İstanbul: Simurg Yayınları, s. 419-427.
