- r T ' 5 [
TÜRK
G üzel s a n a tla r a k ad em isi p ro fe sö r le rin d e n S e d a t H a k k ı E ld em d ü n H a lk e v i’n d e “T ü rk e v i” k o n u lu bir k o n u şm a y a p m ıştır. H a lk e v i sa lo n u n u d o ld u ra n b ü y ü k b ir k a la b a lığ ın ilgi ile dinlediği bü k o n u şm an ın özü nü a şa ğ ıd a b u laca k sın ız:
B, S e d a t H a k k ı E ldem , s a n a t ta m im a rin in d e ğ e rin i b e lirttik te n , T ü r k le r in m im a riy e v e rd ik le ri e h e m m iy e ti a n la tm ış, h e r g ittik le r i y e re k en d i m illî d a m g a la rın ı m im a ri yo- iiy le v u rd u k la rın ı söylem iş ve d em iş t i r k i:
F e tih te n 50 sen e geçm eden, T ü rk İs ta n b u l o lm u ştu r. M im arî, T ü rk ü n , m illî deh asın ı, e n iyi g österebildiği, ve b irço k d e v le tle rin g eçtiğ i b ir s a h a d ır. H erk esçe b ilin e n m o n ü m a n ta l m im arisiy le, ve b ilh a ssa çok az bili n en sivil y a n i ev m im arisiy le, T ü rk , m e m le k e tle ri fe th e tm iş tir . H e r g itti ği y erd e, b u ld u ğ u ş e h ir ve e v le rle ik tif a e tm iy e re k , T ü r k şe h irle ri k u r m uş, y a ra ttığ ı T ü r k e v lerin d e o tu r m u ş tu r. A sırla rc a bu T ü rk evi, hiç b ir te s ire k a p ılm a d a n y a şa m ıştır. A n c a k son a s ırd a d ır ki, T ü r k evi, A v r u p a ’d a n g elen te s irle re d a y a n m ıy a - r a k k u v v e tli şa h siy e tin i k a y b e tm iş tir.
K o n feran sçı, b u g ü n k ü T ü rk evinin v aziy e tin i incelem iş, m ille tle ra ra s ı m im a r m im a rî k u rm a te ş e b b ü sle ri n in y ü rü m e iğ in i, a n la tm ış, m illî m i m a riy i y a ş a ta n a m ille r ü zerin d e d u r a r a k d e m iştir k i:
B u g ü n evlerim izde, esk id en o ld u ğ u gibi o tu rm u y o ru z , y em ek lerim izi, sa n d a ly a ü z e rin d e o tu r a r a k m asa b a şın d a yiyoruz. Y a ta k o d a la rım ız a y rıd ır. Ç ü n k ü b u n d a n ev v elk i iti y a tla rım ız bizim m izacım ızdan, r u h u m u zd an doğm uş değil, z a m a n ın m ev c u t v e saitin in , o r ta y a k o y d u ğ u it i y a t l a r idi. Y ani şah siy etim izi teşk il ed e n esaslı c ih e tle r değil... F a k a t a- sıl T ü r k o la n zevkim iz, ne k a d a r giz- len se, em in im ki içim izde a y n e n y a şıyor. Biz f e r a h ev leri, g eniş o d a la r ı; m a n z a ra y ı bol h a v a ve ışığı se v er, ev lerim izin b ah çe ve t a b i a tl a sı k ı b ir s u r e tte ilg ile n m e le rin i isteriz. B u g ü n k ü m e c b u rî v e geçici a p a r t m a n ve d a r e v lerim izi görüp, b u n u n a k sin i id d ia etm iy elim . S o ra r ım h a n gim iz b u d a ra c ık e v le rd e n m e m n u n d u r? D iy eb ilirsin iz k i b a ş k a tü r lü s ü n ü sev en m ille tle r v a r m ıd ır?
E lb e tte v a rd ır. M eselâ y a ln ız iki m isal v e re c e ğ im : İ t a ly a ve İs p a n y a d a k a lın d u v a r v e k ü ç ü k p e n c e re le r a rk a s ın d a o tu r u r la r , şim al m e m le k e tle rin d e a lç a k ta v a n lı o d a la rı t e r cih e d e rle r. B u g ü n b ir Ja p o n y a lı m ü te k â m il m e d e n iy e tin e ra ğ m e n b a şk a t ü r l ü o tu r u r , şim alî A m e rik a lıla r b a ş k a t ü r lü o tu r u r la r . A m e rik a n ev le rin d e , h e r y e rd e n is tifa d e ed ilm e ğe g id ilm iştir. A m e rik a lıla rın çoğu m u tfa k ta , ve y a h u t o tu r m a o d a la rı n ın b ir k öşesinde y e m e k y e rle r. B ir çok y e rle rd e , y a ta k la r ın g ü n d ü z gö rü n m e m e si için te r t i b a t a lın m ıştır. O na m u k ab il a ç ık ta y a tm a k için ev le rin e k se risin e b ir te r a s ilâv e ed il m iştir. In g iliz e v le rin d e m e rk e z i b ir so fad a to p la n m a k ve o d a la r ı bu so f a ü z e rin e a ç m a k u su ld e n d ir. A lm a n y a b u u su l (D iele) d e n ilen so fad a ta tb ik e d ilm e k te ise de F r a n s a ’da böyle b ir şek il y o k tu r. T a b ia t ve ik lim in de ev ş e k ille ri ü z e rin d e çok te s ir y a p tığ ın ı a n la ta n k o n fe ra n sç ı d e m iş tir k i: M a h a llî m im a rî, m u tla k a m illî m im a rî d e m e k değildir. N e te k im b ir m ille t m u h te lif ve b irb irin d e n fa r k lı ik lim le rd e b ö lg elerd e o tu r a b ilir. Ve o zam an , o y e rle rd e y a p tığ ı evler, b a ş k a b a şk a ta r z la r d a o lu r. F a k a t b u n la rın h epsinin, b u n a ra ğ m e n , m ü ş te re k b ir ifade, ve id eale sah ip o lm a la rı, a y n ı m ille tin e v le ri ve e- s e r le ri o lm a la rın d a n ile ri g elir.
M em lek etim izi g ö zü m ü zü n ö n ü n e
g e tirirs e k , g ö rü rü z ki, ik lim b a k ı m ın d an , bizde de m u h te lif ev tip le r i n in ta t b ik edilm esi lâzım dır. B u g ü n biz b u n a r i a y e t e tm iy o rsak , h a t a e- diyoruz.
F a k a t eski ve o to k to n e v le re b a k a rs a k , çok şe y le r ö ğ ren eb iliriz. Gö r ü r ü z k i, E g e m ın ta k a s ın d a k i evler, K a ra d e n iz h a v a lisin d e k i e v le rd e n y a pılış itib a riy le fa rk lıd ır. R u m e li ile m e rk e z A n ad o lu su evleri, g e n e b ir b irin d e n a y rıd ır. Bu f a r k la r ı iklim ve m e m le k e t g e re k tirm iş tir.
Ö yle o lm ak la b e ra b e r, b ü tü n bu e v le rin m ü ş te re k v a sıfla rı v a r d ır ki, b u n la r ı T ü r k m illeti, y a n i m illiy e t y a ra tm ış tır.
K o n feran sçı, e v le rin in şa ta r z ı ü- z e rin d e y ap ı y e rin in y a k ın ın d a b u lu n a n m alzem en in de m ü h im ro l o y n a dığım çeşitli m isa lle rle b e lirtm iş, bu se b e p le rle m ille tle ra ra s ı b ir m im a rî o la m ıy a c a ğ ım uzun u zad ıy a a n la t m ıştır.
B u iddiayı, k u v v e tle n d ire c e k b ir çok m is a lle r g ö steren , ç e şitli m ille t m im a r ile ri ü zerin d e d eğ erli ta h lille r y a p a n ve m illî k a r a k t e r i n d a im a h â k im o ld u ğ u n u a n la ta n k o n fe ra n sç ı, sözü bize g e tire r e k şu su a li so rm u ş t u r :
28/ 4/1942
(Başı 4 üncü sayfada)
■ karakteri, y em A n k a ra 'y ı ifad e e d e ce k v a sıfla rı n e re d e ? B u n la rı b u la m ıy o ru z. B irk a ç ecn eb i m im a ra , b ir k a ç ecnebi m e c m u a y a ıs m a rla n m ış o la n bu e v le rin içinde bizim o tu r m a mız, bu e v le rin T ü r k evi a d d e d ilm e si için k â fi m i? E v le r te rz id e n elbise ıs m a r la n ır gibi ısm a rla n m ış, biz de o n la r ı iyi k ö tü b e n im se m e k m ec b u riy e tin d e kalm ışız. F a k a t ölçü ü z e ri n e, zev k e g ö re ıs m a rla n a m a z m ı id i? E v e t k a b u l e tm e k lâzım ki çok a- ra m a k , çok d ü ş ü n m e k için de v a k it y o k tu . H iç te n k o ca b ir ş e h ir k u r m a k z o ru n d a idik. E v le re , çok ev le r e ih tiy a ç v a rd ı. E v le rin k a b u l e d i le n m o d e rn ve m e d e n î s t a n d a r a gö r e y ap ılm ış o lm a la r ı lâzım g eliy o rd u . E cn eb i m im a r la rd a n is tifa d e edildi.
F a k a t b u g ü n v a z iy e t d e ğ işm iştir. M u azzam ş e h ir k u ru ld u . Y apı f a a li y e ti ise h a rp te n d o lay ı h içe indi. Y a rın ı h a z ır la m '1'- için v a k tim iz v a r.
K o n fe ra n sç ı, T ü r k ev in in lü z u m u n u b e lirtm iş ve m o d e m T ü r k ev in in v a z iy e tle r in i a n la tm ış tır . B u v a z iy e t le r in özü ş u d u r:
E v le r m illî, y an i k endim ize, k en d i zevkim ize, k en d i y a ş a m a ta rz ım ız a u y g u n o lm a la rı, k en d i m im a rim iz ve m im a r î zevkim ize u y g u n o lm a la rı, m e m le k e tim iz e , ik lim im ize, to p r a ğ ı m ıza u y g u n o lm a la rıd ır.
P rofesör, kendi m im arim izi evleri m izde nasıl yaşatabileceğim izi şöyle a n la tm ıştır:
Bizim m odem m im arim izin de bi ze m ahsus olması lâzım dır. B unun İçin benliğimizi en p a rla k b ir s u re t te gösteren, ve m im arî ta rih in d e T ü rk m im arisi diye y e r alm ıya lâ yık olan eski m im ariyi te tk ik etm e liyiz.
Ama daim a ileniye, yeniye g it m ek lâzim gelirken, niçin m a ziye bakalım , niçin eskiden ilham a- lalım ? Ç ünkü bunu yapm ak için m ü him sebeplerim iz v ard ır:
B iri: b ir m im arî üslûp bugünden y a rın a icadedilem ez ve hiçten yeni b ir ta rz doğamaz. M im aride üslûplar b iribirine bağlıdır. Yeni b ir üslûp za m a n ile m eydana gelir. B inaenaleyh bizde bugün, eski m im arim izi in k â r ederek, h içten yeni b ir ta rz icadet- m eğe kalkışam ayız.
D iğeri: b ir az önce söylediğimiz gibi, birçok m illetler eski m im arile rin e b ir yenilik aşısı v e re re k m odern m im arilerin i bulm uşlardır. Bizim için de bu yoldan g itm ekten başka yapacak şey yoktur.
T ü rk evi ve ev k ü ltü rü tahm in edilm iyen derecede yüksekti. Belki 18 inci a sra k a d a r A vrupa'nın ev k ü ltü rü n d e n çok daha yüksekti. Yal nız yaşam a tarzını, ve k o nforunu n a zarı iti bare alırsak, bu ü stü n lü ğ ü an- lıyabiliriz. Evin taksim atında, h er şeyden evvel r a h a t oturm ıya, ehem m iyet verilirdi. Konfor, m im arî kom pozisyon ve gayelere feda edilmezdi. B u bakım dan yalnız İngiliz evinde, T ü rk evine benziyen esaslar bulabi liriz. P lân daim a serbest, ve daim a arazid en ve vaziyetten istifadeyi m üm kün k ılan b ir şekilde olurdu.
H er şey y erli yerindıedir, ve bugün m odern evlerde a ra n a n gömme m o bilya usulü bizde eskidenberi m ev c u ttu r. D olaplardan b aşk a hücreler, ra fla r, lâ m b alık la r; saatlik ler, hep b in a ile d ü şü n ü lü r ve d u v ar içinde y e r alırdı. P o rta tif ağ ır m obilya bu lunm azdı. Bu, b ü tü n m odern evler de a ra n a n bir esas değil m idir? H a t tâ y a ta k odalarının gündüzün o tu r m a odası şeklinde kullanılm ası; Av ru p a ’da y atak haline g etirilen divan (m inderlerle) h e r yerde elde edilm i yo r m u ? A m erika’da dolaplarm için de kaybolan y a ta k la r, bizim eski y a ta k la r ın asrileşm iş b ir şekli değil m id ir? H a ttâ eskiden o tu rm a k için kullandığım ız geniş r a h a t sedirler, bugün A vrupa’da aynen yapılm ıyor m u? Bizde eskidenberi odalarım ızda yapılan ocaklar, bugünkü şöm inele rin yerini tu tm u y o r m uydu? H ele R um eli’deki y erli çini sobalar, Al m a n y a’da çok evlerde bulu n an (çi ni sobaların) aynı değil m idir? Bu sobaların m u h telif odaları birden ısıta n la rı da bizde eskidenberi k u lla nılm ıştır.
Y a eski evlerim izin sağlık ta r a fı? B ol güneş, en m odern ev nazariyesi değil m idir? A v ru p a ’da an cak son za m a n la rd a ria y e t edilen bu kaide, biz de esk id en b eri ta tb ik edilm iştir. E ski T ü rk evi daim a fe ra h , daim a havalı y ap ılm ıştır. E sk i T ü rk evinin tem izli ği, b u g ü n ancak, en tem iz ev diye k a b u l edilen H o lla n d a evi ile k ıyaslana bilir.
A k a r su bizim evlerde eskidenberi v a rd ır. A v ru p a ’da leğen ve ib rik ile y ık an ılan geçen a s ra k a d a r T ü rk evin de harrtam l/ırda m u slu k lard a sıcak ve soğuk su akm ıştır. T ü rk a k a r su ile yı k a n m a k ta n b aşk a tü rlü s ü n ü h a tırın a g etirm em iştir. D olap içindeki gizli gu- siilhaneleri, A v ru p a’da en m odern ev ve o tellerd ek i dolap içindeki lavabo ve duş y erine benzetm em ek k ab il m idir? A v ru p a k ıtasın d a an cak 19 uncu asır- dan b eri um um ileşen W a te r C loset'in T iirk lerd e eskidenberi yapıldığım h a tırla tm a k , m illetim izin ü stü n lü ğ ü n ü g ö sterm iy o r m u?
B ütün b u n la rı eski ham am ı, eski y ü k leri yeniden yapalım diye söylem i yorum . Y alnız şunu b e lirtm e k istiy o ru m ki, eski T ü rk evinde yaşam a ve o tu rm a k ü ltü rü çok yüksekti.
M im arî san atı da aynı y ü k sek lik te idi. E sk i T ü rk evi çok güzeldi. İçi ve dışı.... B ugün bile ş u rd a h u rd a kalm ış veya b ırak tığ ım ız nüm un elerin d en b u nu anlıy.abiliriz. Ü slubu tam am iy le o rijin a ld ir ve m im arî âlem inde b ir v a r lık teşkil eder. T ü rk h e r g itti yere, k u rd u ğ u şehirlere, T ü rk lü k dam gasını v u rm u ştu r. H em ne k a d a r zenginlik ve çeşitle beraber. Bu su re tle Asya- d an , A v ru p a’nın o rta sın a k a d a r u za nan m em leketlere, benliğini de g ö ster m iştir. B ugün bile B a lk a n m illetleri: yeni y a ra tm a k istedikleri m im ar! k a r şısında, bu tesirden k en d ilerin i alam ı y o rla r. T ü rk le r, evi e rind h e r zam an m illî b ir ta r z d a yap m asın ı bildikleri gibi, bu millî ta r z ı çeşStül bölg eler şa
rt-la rın a da ne güzel u y d u rm u şrt-la rd ır. R um eli evi, İsta n b u l evi, B u rsa evi, K arad en iz evi, A n k a ra evi, K ay seri evi, T a rsu s evi, E g e evi! gibi. B u n la r hep b irib irin d en fa rk lıd ır. F a k a t aynı ru h u ta ş ır.
L â k in b en im , ü zerinde d u rm a k is tediğim n o k ta yalnız bu değildir. E - hem m iyet verdiğim ta r a f , eski T ü rk evinin, b u g ü n k ü m odern ev te lâ k k ile rine şaşılaca k derecede y ak ın olm ası dır.
Bol pencereli ve aydınlık o ld u ğ u n a d a h a evvelden iş a re t ettim . P lâ n ın d a serbestlik, k o n fo ra , g ö ste riş te n fazla ehem m iyet verilm esi, m alzem e icaba- tm a daim a sadık kalınm ası, bol te r a s la r (H a y a tla r) ile bahçe ve avlu yani ta b ia t ile evin sıkı sıkı b ağlanm ası, b u n la r hep m odern evlerde de a ra d ığ ı mız v a sıfla r d eğ il m idir? B u n ların hepsini eski T ü rk evinde buluruz.
S ayın profesör, m illî m im arim izd e to p ra ğ a v e iklim e u y g u n lu k z a r u r e tle - rin i de şöyle a n la tm ış tır:
— T aşı bol o lan yerde ev lerim izi t a s tan , a ğ a c ı bol o lan y erd e a ğ a ç ta n , l â . zıtm o lan y erlerd e tu ğ la ve beto n a r- m eden in şa edelim . E v le ri geniş s a ç a k la r la m u h a fa z a edelim . Ç a tıla rı behe - m eh a l b asit şekilde ve y a ğ m u r su la rın ı k o lay lık la a k ıta b ilec e k . d a y an ık lı m a l zem eden y ap alım . P en cereleri g ü n eşten m u h a fa z a edelim ve h e r h a ld e m em le k etim izin m u h te lif m ın ta k a la rm d a , o m m ta k a la r a en u y g u n ta r z d a y ap ı ya - palım , ay n ı m odeli gelişi gü zel h e r t a r a f t a k uU anm ıyahm . U m um iyetle su n î m alzem eden ziyade ta b iî m alzem e k u l la n m a ğ a bak alım .
Bu ş a r tla r a ria y e t e ttiğ im iz ta k d ir de, T ü rk evi tip in i b u lm ak h u su su n d a bir adım ilerlem iş o lu ru z. B u n u n tçin m em lek etin h e r ta r a f ın ı ta ra m a k , m ev c u t ev tip le rin i e tü t etm ek, v e tec rü b e ev leri y a p m a k lâzım dır.
T ü rk evi m ev zu u çok ö nem li oir m ev z u d u r ve y aln ız b ir m im a rlık m es - leği m eselesi d eğildir. M im ar b u işte çok b ü yük ro l o y n am alıd ır, f a k a t ö n a y ak o lac ak gene m a l sahibi, y a n i T ü rk m illetid ir. B u n u n için T ü rk m illetin i a y d ın la tm a k lâzım dır. F a k a t m im a rla r da, işin k e n d ile rin e düşen h issesi ü z erin de ç a lışm a lıd ırla r. Y arın k e n d ile ri böy le b ir vazife ile k a rş ıla ş tık la rı zam an ; ta m m ân a sly le ofhazlanm ış o lm a lıd ır - la r. Ç ünkü y a rın ın e n m ühim y ap ı m ev z u la rın d a n b iri h e r h a ld e T ü rk evi o - lacaM ır.
