2. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNDE MASTARLAR
2.4.2.3.3. Zarf Olarak Kulllanımı:
Devnen apaqayı köseden olarğa qurtulış olmaycağını anlap, kösege bir tulup altın baxşiş bereler. (Dev ile karısı köseden onlara kurtuluş olmayacağını anlayarak,
2.4.2.3.4. Edat Grubu Olarak Kullanımı:
Şu ketişnen kete kete, yolda bir tilkige rast gele. (O gidişle gide gide, yolda bir
tilkiye rastlar.) (Köse ve Dev Masalı, TDTEA, C.13, s.146)
Alim de baqışnen cevap bergen. (Alim de bakışlarıyla cevap vermiş.)
(Aydamaqlar Qobası-Qızıl Taş Efsanesi, TDTEA, C.13, s.165) 2. 4. 4. –v, -Uv (< -g/-ġ) eki:
2.4.4.1. Yapısı ve İşlevi
Yapısı ve işlevi Kazak Türkçesindekiyle hiçbir farklılık göstermemektedir.
2.4.4.2. Fonetiği
Bu ek; ünlüyle biten sözcüklere doğrudan eklenirken, ünsüzle biten sözcüklere yuvarlak ünlülü şekilde (-Uv) eklenmektedir. Ekin düz ünlülü şekli yoktur.
2.4.4.3. Kullanımı
2.4.4.3.1. Yüklem Olarak Kullanımı:
Menim istegim kıza evlenüv! (Benim istediğim, kızla evlenmek!) (Altın Alma
Masalı, TDEMA, C.5, s.666)
Destannıñ acayip bir yeri olsa, o da Qırımnıñ er şeerine dair dört satırlıq şiir yazılıp qaldırıluvındadır. (Destanın fevkalade bir yeri olsa, o da Kırım’ın her şehrine
dair dört satırlık şiirin yazılıp bırakılmasındadır.) (KGTLE, s.295)
Amma onıñ tüşünceleri öziniñ yüregi aqqında, öz tabiatını temizlev aqqında.
(Ama onon düşünceleri kendi yüreği hakkında, öz tabiatını temizleme hakkında.) (KGTLE, s.355)
2.4.4.3.2. Özne Olarak Kullanımı:
Maña qıymet kesüv kerekmez, xanım. (Bana kıymet biçmek gerekmez, hanım.)
(Çorabatır Destanı, TDTEA, c.13, s.76)
Er alda şairniñ maqalelerinde şiiriy eserlerindekisi kibi “tüzetüvler” azca.
(Herhâlde şairin makalelerinde, şiirsel eserlerindeki gibi “düzeltmeler” daha azdır.) (KGTLE, s.478)
Çünki tarılarnıñ çölden cıyıp aluv ve kötürülüv vaqıtı çoqtan keçti. (Çünkü
darıların tarladan toplanıp alınma ve kaldırılma vakti çoktan geçti.) (Turna Babay Masalı, TDTEA, C.13, s.138)
2.4.4.3.3. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
Lakin oğlunıñ yüregi, öyle qorqutuvlardan sevgilisiniñ aşqından vazgeçecek yüreklerden degil eken. (Fakat oğlunun yüreği, öyle korkutmalardan sevgilisinin
aşkından vazgeçecek yüreklerden değilmiş.) (Altın Beşik Efsanesi, TDTEA, C.13, s.159)
Bütün bulardan başqa lirik yırlarda tuvğan yerlerniñ düldberligini, tuvğan yurtnıñ tabiat güzelliklerini aqs etüvge de çoq yer ayrıla. (Bütün bunlardan başka lirik
şarkılarda doğulan yerlerin güzelliğini, ana yurdun doğal güzelliklerini aks ettirmeye de çok yer ayrılır.) (KGTLE, s.159)
Diniy-mistik, sxolastik edebiyat, asırlar devamında akim sınıflarğa xızmet etken ruxniylerniñ xalqnı öz istegenleri kibi “terbiye etüv” işinde, olarnıñ başlarını aylandıruvda keskin bir edebiy silâ vazifesini körip keldi. (Dini-mistik, skolastik
edebiyat, yüzyıllar boyunca hakim sınıfa hizmet eden din adamlarının halkı kendi istedikleri gibi “terbiye etme” işinde, onların başını döndürmede keskin bir edebi silah göreviyle kullanıla geldi.) (KGTLE, s.321)
2.4.4.3.4. Nesne Olarak Kullanımı:
Düşmannı taptık, onınnen cenkleşüvde kardaşımız şeit ketti, dermiz. (Düşmanı
bulduk, onunla savaşmamızda kardeşimiz şehit oldu, deriz.) (Altın Alma Masalı, TDEMA, C.5, s.660)
Men magaradan çıkuv yolunı bilem, dey. (Ben mağaradan çıkış yolunu
biliyorum, der.) (Altın Alma Masalı, TDEMA, C.5, s.662)
2.4.4.3.5. İsim Tamlaması Olarak Kullanımı:
Çünki tarılarnıñ çölden cıyıp aluv ve kötürülüv vaqıtı çoqtan keçti. (Çünkü
darıların tarladan toplanıp alınma ve kaldırılma vakti çoktan geçti.) (Turna Babay Masalı, TDTEA, C.13, s.138)
Men magaradan çıkuv yolunı bilem, dey. (Ben mağaradan çıkma yolunu
2.4.4.3.6. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:
Maña qıymet kesüv kerekmez, xanım. (Bana kıymet biçmek gerekmez, hanım.)
(Çorabatır Destanı, TDTEA, c.13, s.76)
Bütün bulardan başqa lirik yırlarda tuvğan yerlerniñ düldberligini, tuvğan yurtnıñ tabiat güzelliklerini aqs etüvge de çoq yer ayrıla. (Bütün bunlardan başka lirik
şarkılarda doğulan yerlerin güzelliğini, ana yurdun doğal güzelliklerini aks ettirmeye de çok yer ayrılır.) (KGTLE, s.159)
Diniy-mistik,sxolastik edebiyat, asırlar devamında akim sınıflarğa xızmet etken ruxniylerniñ xalqnı öz istegenleri kibi “terbiye etüv” işinde, olarnıñ başlarını aylandıruvda keskin bir edebiy silâ vazifesini körip keldi. (Dini-mistik, skolastik
edebiyat, yüzyıllar boyunca hakim sınıfa hizmet eden din adamlarının halkı kendi istedikleri gibi “terbiye etme” işinde, onların başını döndürmede keskin bir edebi silah göreviyle kullanıla geldi.) (KGTLE, s.321)
Azlıqtaki milletlerge öz ana tillerinde gazeta, jurnallar neşir etüv kibi çoqtqn- çoq vadeler adağan manifest ilan etile. (Azınlıktaki milletlere kendi ana dillerinde
gazete, dergi neşretme gibi pekçok sözler veren manifesto ilan edliyor.) (KGTLE, s.481)
2.4.4.3.7. Edat Grubu Olarak Kullanımı:
Azlıqtaki milletlerge öz ana tillerinde gazeta, jurnallar neşir etüv kibi çoqtqn- çoq vadeler adağan manifest ilan etile. (Azınlıktaki milletlere kendi ana dillerinde
gazete, dergi neşretme gibi pekçok sözler veen manifesto ilan edliyor.) (KGTLE, s.481)
Olar, Qızıl Orduğa ketecek yaşlar, çalışuvdan soñ arbiy işni ögrene ekenler.
(Onlar, Kızıl Ordu’ya gidecek gençler, çalışmadan sonra harp işini öğreniyorlarmış.) (KGTLE, s.579)
2. 5. KUMUK TÜRKÇESİNDE MASTARLAR
Kumuk Türkçesinde; mAk, -mA, -Iş/-Uş ve –Iv/-Uv ekleri, mastar ekleri olarak kullanılmaktadır.
2. 5. 1. -mAk eki: 2.5.1.1. Yapısı ve İşlevi
Kumuk Türkçesinde kullanılan –mAk eki, yapısı ve işlevi açısından Türkiye Türkçesinde kullanılandan bir farklılık göstermemektedir.
Ahmet Naci BAYKOCA -mAk ekinin daha çok fiil ismi yaptığını ancak kalıcı isimler de yaptığını belirtmektedir.115
2.5.1.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –mak; ince ünlülerle de –mek şeklinde kullanılmaktadır. -mak ekinden sonra ünlü geldiğinde sondaki “k” tonlulaşarak “ğ” olmakta (almağa, çayqamağa); -mek ekinin sonundaki “k” ise tonlulaşarak “g” olmaktadır (eşitmege, sürünmegi).
2.5.1.3. Kullanımı
2.5.1.3.1. Yüklem Olarak Kullanımı:
Hakıl nedir? Añlamak / Az söylep, köp tıñlamak (Sarınlar, KHY, s. 109)
2.5.1.3.2. Özne Olarak Kullanımı:
Avruyman dep assilenmek günah. (Hastayım deyip isyan etmek günahtır.)
(Salamı Sağa Bolsun Fıkrası, TDEMA, c.7, s.568)
Haşıķlaġa ķulluķ etmek köp zuvap iş. (İbrahim va Peri Ķızları, KT, s.33) Haşılıķta söz ķoymamak erdendir. (Kleinere Lieder, KT, s.99)
2.5.1.3.3. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
Bir bulaqnı görüp, bu şonda yal almağa olturgan yerde yuxlap qala. (Bir çeşme
görüp orada dinlenmek için oturduğu yerde uyuyakalmış.) (Olay da Ezer, Bulay da Ezer, Bir Urganda Qırqnı Ezer Masalı, TDEMA, c.5, s.676)
Amanat başmaknı alıp kisesine de salıp, bağananı dağı da çayqamağa başlay.
(Amanat ayakkabıyı alıpcebine koyduktan sonra direği tekrar salllamaya başlamış.) (Amanat wa Dewler Masalı, TDEMA, c.5, s.686)
Bara turup bular bir mezgilge yetişip aşamaġa toķtaylar. (Börünü de, Tülküni
de İñe Salgan Porsuk, KT, s.15)
İbrahim olturup yılamaġa başlay. (İbrahim va Peri Ķızları, KT, s.25)
Ķız birden-bir pusa, yüregi yarılmaġa az ķala. (İbrahim va Peri Ķızları, KT,
s.35)
Görmege gözleri bolmasa, eşitmege ķulaķları bar, söylemege tili bar. (Salman
Terek, KT, s. 49)
Akay molla köp ķayġı etti ķalmaġa / Yaşav etmek uçun bir yer almaġa (Gül Ķız,
KT, s. 84)
.. aşamaq içmekden qayrı bolmaġan qartnı havu. (Asgerxan va Qaraqul,
KTG, s. 161)
Ulan olturġan yerde oylaşmaġa başlarġan. (Asgerxan va Qaraqul, KTG, s.
161)
Bir burulup oñ yağına karasa / Ne boldı dep karamağa ağav yok (Abdullanı
Yırı, KHY, s. 35)
2.5.1.3.4. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:
Haşıķlaġa ķulluķ etmek köp zuvap iş. (İbrahim va Peri Ķızları, KT, s.33) Haşılıķta söz ķoymamak erdendir. (Kleinere Lieder, KT, s.99)
Ķız birden-bir pusa, yüregi yarılmaġa az ķala. (İbrahim va Peri Ķızları, KT,
s.35)
Akay molla köp ķayġı etti ķalmaġa / Yaşav etmek uçun bir yer almaġa (Gül Ķız,
KT, s. 84)
Soñ bir az rahat bolmaķ uçun yatıp uħlay. (İbrahim va Peri Ķızları, KT, s.30)
2.5.1.3.5. Edat Grubu Olarak Kullanımı:
Özler neçe adamnı tutġannı bilmek uçun, tutulġan adamlanı atların yaza bolġan. (Ħintiv va Onu Ulanı Mitiş, KT, s. 51)
Akay molla köp ķayġı etti ķalmaġa / Yaşav etmek uçun bir yer almaġa (Gül Ķız,
KT, s. 84)
Xosar sesgenip sürünmegi bulan yığıldı. (Hosar, irkilip sendelemesi ile düştü.)
(KGTLE, s.184)
Suratnı almaq uçun uzatılġan terekge, amma onu yol urup salıp qoyġan arikge.
(Asgerxan va Qaraqul, KTG, s. 161)
Miyamanı uyasından çağarmak uçun yaşlar bulay aytu bağlan. (Tilevler, KHY,
2.5.1.3.6. Kalıcı İsim Olarak Kullanımı:
Yılan sozulup başmaķdan çıġa va bulay ayta. (İbrahim va Peri Ķızları, KT,
s.35)
Ömür boyu atıla tursa da, baqa batmaqdan arekge getmes. (Ömür boyu sıçrasa
da kurbağa bataklıktan uzağa gitmez.) (KGTLE, s.233)
Men paķırnı ķara etmektir azıġı. (Gül Ķız, KT, s. 93)
Bir oymak (yüksük) tari çıkdı. (Segiz Horuznı Yırı, KHY, s. 67) Süt bulan etmek gerek! (Murherek, KHY, s. 69)
Çiy-kaymaknı urasın / Mıyıklarıñ burasın! (Oyunlar-Bitkiler, KHY, s. 89)
2. 5. 2. -mA eki: 2.5.2.1. Yapısı ve İşlevi
Kumuk Türkçesinde kullanılan –mA eki, yapısı ve işlevi açısından Türkiye Türkçesinde kullanılandan bir farklılık göstermemektedir.
Ahmet Naci BAYKOCA -mA ekinin yaygın olarak kullanılan fiil ismi yapan eklerden olduğunu ve ayrıca kalıplaşmış nesne, kavram isimleri de yaptığını
belirtmektedir.116
2.5.2.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ma; ince ünlülerle de –me şeklinde kullanılmaktadır. Bu ek ayrıca bazı kullanımlarında, yönelme hâli anlamı da taşımaktadır.
2.5.2.3. Kullanımı
2.5.2.3.1. Yüklem Olarak Kullanımı:
Bizge bir bolma yazıv yoq. (Bize kaderimizde birleşmek yok.) (Unanay,
TDEMA, c.1, s.124)
… bularga bir börü yoluga va bulanı aşama süye. (… bunlara bir kurt rastlamış
ve bunları yemek istemiş.) (Eşek, Eçki wa Qoyan Masalı, TDEMA, c.5, s.674)
Anam, men qızqardaşlarımnı görme barayım. (İbrahim va Peri Qızlar, KTG,
2.5.2.3.2. Özne Olarak Kullanımı:
İçse, yaxşı toyğan bolma gerek. (İçerse, iyice doymuş olması gerekir.) (Suv
Salıp Qara Fıkrası, TDEMA, c.7, s.572)
Yemiş urlama süyüp, kolxoznu bavuna girgen Şahmanay Umaqayğa qarşılaşıp qala. (Yemiş çalmak isteyip kolhozun bağına giren Şahmanay, Umakay’a rastlar)
(Quyruğu Bulanğı Gödek Fıkrası, TDEMA, c.7, s.572) 2.5.2.3.3. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
Aş-suw qıdırma baraman. (Yiyecek-içecek aramaya gidiyorum.) (Eşek, Eçki
wa Qoyan Masalı, TDEMA, c.5, s.674)
Qız maclisge barıp içme başlay. (Qara Atlı Qız, KTG, s. 168)
Meni bulan yaşamaġan qıznı başġa yerde yaşama da qoyman. (Qara Atlı Qız,
KTG, s. 168)
Kart atayım çığar sizge karama / Hasiretdir men ulanın sorama (Oçarlarda
Gyomsyunlar, KHY, s. 59)
2.5.2.3.4. Nesne Olarak Kullanımı:
… neçik hazirlik görme gerekni oylaşa. (… nasıl bir hazırlık görmek gerektiğini
düşünmüşler.) (Olay da Ezer, Bulay da Ezer, Bir Urganda Qırqnı Ezer Masalı, TDEMA, c.5, s.678)
Siz meni öltürme süye bolğan ekensiz. (Siz beni öldürmek istiyorsunuz.)
(Amanat wa Dewler Masalı, TDEMA, c.5, s.686)
Ķızķardaşlarından ķaytma iznu tiley. (İbrahim va Peri Ķızları, KT, s.27)