1. TÜRKÇENİN TARİHİ DÖNEMLERİNDE MASTARLAR
1.1.1.3. Kullanımı
1.2.2.3.1. Sıfat Olarak Kullanımı:
… öçmek alķınmamaķlıg mün ķadaķ. (Üİ, 109a-15) ķaltı tüş birmeklig tuuş erür. (Üİ, 122a-10)
… iş işlemeklig yörügin tuŧa… (Üİ, 105a-1)
1. 2. 3. -mA eki:
1.2.3.1. Yapısı ve İşlevi
Uygur Türkçesi döneminde pek fazla kullanılmamış olan bu ekin, mastar eki olarak kullanıldığını eldeki örneklere bakarak söylemek güçtür. Bu dönemde sıfat yapma eki olarak kullanıldığı görülmektedir.
1.2.3.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ma, ince ünlülerle de –me şeklinde kullanılmaktadır.
1.2.3.3. Kullanımı
1.2.3.3.1. Sıfat Olarak Kullanımı:
erksinme atlıġ basuŧçı. (erksinme: hükmetme) (Üİ, 120b-11)
1. 2. 4. -Iş, -Uş eki: 1.2.4.1. Yapısı ve İşlevi
Uygur Türkçesi döneminde, bu ek de mastar eki olarak kullanılmamıştır. Tespit ettiğimiz örneklerin hepsinde de fiilden kalıcı isimler türetmiştir.
1.2.4.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ış, -uş; ince ünlülerle de –iş, -üş şeklinde kullanılmaktadır.
1.2.4.3. Kullanımı
1.2.4.3.1. Kalıcı isim Olarak Kullanımı:
biziñ alķışımızķa kiçmedin ara tigin öge atıña tegmekimiz bolzun (MS,18-46,48) … edgü ögli teginip busuşlug körüp.. (busuş: üzüntü) (İKP, 4-3)
… köŋüldeki küsüşin ķanturgalı saķınsar. (küsüş: istek) (İKP, 14-5) … ol adın öçmekl(e)r birle bir ikintike alışsız birişsiz erür. (Üİ, 106a-3) … parmanu ülüşindeki kök ķalıķta… (ülüş: parça, pay) (Üİ, 102b-7)
1. 2. 5. -Ig, -Ug eki: 1.2.5.1. Yapısı ve İşlevi
Bu ek, Uygur Türkçesi döneminde mastar eki olarak kullanılmaya başlanmıştır. Getirildiği fiillerden hareket isimleri yapmaktadır. Ayrıca fiillerden kalıcı isimler de türetmiştir.
1.2.5.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ıg, -ug; ince ünlülerle de –ig, - üg şeklinde kullanılmaktadır.
1.2.5.3. Kullanımı
1.2.5.3.1. Özne Olarak Kullanımı:
… alķu akıġlar anda iyin üklimez üçün. (akıġ: akma, akış) (Üİ, 101b-11)
1.2.5.3.2. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
… satıgķa yulugķa barsar bay bolur.(satıg: satma, yulug: alma) (İKP, 14-1)
1.2.5.3.3. İyelik Ekiyle Kullanımı:
… bo baħşınıng abipiray alıġı yangluķ erür. (alıġ: alma, alış) (Üİ, 113b-8)
1.2.5.3.4. Kalıcı isim Olarak Kullanımı:
… sen bilgeli ķayu aytıġıngnıng uçın kıđıġın (aytıġ: soru) (Üİ, 104a-8) … ķaltı alķu ķoşuġlar ulatı… (ķoşuġ: bağ) (Üİ, 124a-5)
kök ķalıķnıng yörügi birle. (yörüg: açıklama, izah, yorum) (Üİ, 104b-14) … tıdıgsız berdi. (tıdıg: engel) (İKP, 8-6)
1. 3. KARAHANLI TÜRKÇESİNDE MASTARLAR
Karahanlı Türkçesinde kullanılan mastar ekleri –mAK, -mAKlIK, -Iş/-Uş ve – g/-ġ’dir. –mA eki bu dönemde kalıcı isim ve sıfat yapmada kullanılmıştır.
Necmettin HACIEMİNOĞLU, -mAK, -mA ve -Iş/-Uş eklerinin bu dönemde, mastar eki olarak kullanıldığını ifade etmektedir.59
Ancak incelediğimiz bu döneme ait eserlerde, -mA ekinin mastar eki görevinde değil, kalıcı isim ve sıfat yapma eki olarak kullanıldığını görmekteyiz. Ayrıca bu dönemde, -g/-ġ eki de hareket ve iş isimleri yaparak mastar eki işleviyle kullanılmaktadır.
1. 3. 1. -mAK eki: 1.3.1.1. Yapısı ve İşlevi
Bu ek Karahanlı Türkçesinde, günümüz Türkçesinde olduğu gibi hareket isimleri yapmaktadır. Bu eki alan fiiller artık isim olur ve isimlerin alabileceği bütün ekleri alabilirler. Necmettin HACIEMİNOĞLU, bunların isim gibi telakki edilip, üzerlerine isimden isim yapım eklerini, iyelik eklerini ve isim hâl eklerini alabildiklerini söylemektedir.60
Asıl işlevi hareket ismi yapmak olan bu ekin, bazen sıfat ve kalıcı isimler yaptığı da görülmektedir.
1.3.1.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –mak; ince ünlülerle de –mek şeklinde kullanılmaktadır. Bu dönemde, ekten sonra ünlü geldiğinde bazen tonlulaşma olmakta (ķılmaġa, sözlemegü), bazen de olmamaktadır (başlamaķı, yumaķın).
1.3.1.3. Kullanımı
1.3.1.3.1. Özne Olarak Kullanımı:
Ol barmaķ bardı. (O bir geliş geldi.) (DLT II, 63-21) Edebler başı til küđezmek tiyür (AH-130)
Bu dünya soñında yügürmek neçe (AH-181)
Kimi beg törütmek tilese bayat / Birür aşnu ķılķ yaŋ uķuş yüg ķanat (KB-1914)
Yimek içmek erse yidim içtim ud teg / Tilek sürmek erse tümen tümen toġ tozıttım (KB-6535)
1.3.1.3.2. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
Inançsız time emdi sökme mini / Inanç ķılmaġa dünya ķođġa sini (KB-1091) Yoķamaķķa yumşaķ içi pür aġu (AH-214)
1.3.1.3.3. Nesne Olarak Kullanımı:
Anıñ kelmeki yaķdı. (Onun gelmesi yaklaştı) (DLT III, 62-13)
Negü tir eşitgil sınamış bügü / Sözüg sözlemegü eşitgü ögü (KB-1913) Beđük iş buđun başlamaķı aġır / Baş aġrıġ bile tutçu emgek tegir (KB-2147)
1.3.1.3.4. İsim Tamlaması Olarak Kullanımı:
Anıñ kelmeki yaķdı. (Onun gelmesi yaklaştı) (DLT III, 62-13)
1.3.1.3.5. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:
Sevilmek tileseñ kişiler ara (AH-259)
Kamuġ kađġusu erdi ümmet üçün / Ķutulmaķ tiler erdi rakat üçün (KB-40) Yaġız yir yıpar toldu kafur kitip / Bezenmek tiler dünya körkün itip (KB-64)
1.3.1.3.6. İyelik Ekiyle Kullanımı:
Ne türlüg arıġsız arır yumaķın (AH-111)
1.3.1.3.7. Sıfat Olarak Kullanımı:
Kekmek er (tecrübeli adam) (DLT I, 479-22)
Taġuzmaķ er (etine dolgun, bodur kişi) (DLT I, 504-22)
1.3.1.3.8. Kalıcı isim Olarak Kullanımı:
Etmek kamuġ ķuruşdı. (Ekmek büsbütün kurudu) (DLT II, 98-12)
Uraġut ökmeklendi. (Kadın küpelendi, küpe sahibi oldu) (DLT I, 314-20) Ne yavlaķ neng ol bu ölüm tarmaķı / Ne yavlaķ erür bu kişig urmaķı (KB-1179) Tuz etmekni kiŋ tut kişige yitür / Kişi aybı körse sen açma yitür (KB-1328) Kişig tuttum aldım küçün yarmaķın men / Kimig sevdim irdim kimi me açıttım
1. 3. 2. -mAKlIK eki: 1.3.2.1. Yapısı ve İşlevi
-mAKlIK eki, -mAK tabanına –lIK isimden isim yapma ekinin getirilerek genişletilmesiyle oluşmuştur.
İşlev olarak –mAK ekiyle aynıdır. Karahanlı Türkçesinde yaygın olarak kullanılmadığı görülmektedir.
1.3.2.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –maķlıķ; ince ünlülerle de – meklik şeklinde kullanılmaktadır. Bu dönemde, ekten sonra ünlü geldiğinde tonlulaşma olmamaktadır (birikmekliki). Ama eldeki örnek sayısı, kesin bir şey söylemeye yetmemektedir.
1.3.2.3. Kullanımı
1.3.2.3.1. Özne Olarak Kullanımı:
Ayıtmaķlıķ erkek turur ay ilig / Cevabı tişi ol yetürse bilig (KB-979)
Hüner birle devlet birikmekliki / Bulunmaz ķamuġ ķızda ol ķızraķ ol (AH-443)
1. 3. 3. -mA eki:
1.3.3.1. Yapısı ve İşlevi
Necmettin HACIEMİNOĞLU, -mA ekinin işleklik sahasının tıpkı –mAK gibi bütün fiil ve gövdelerini içine alacak kadar geniş olduğunu ancak –mAK gibi hareket isimleri değil de iş isimleri yaptığını ifade etmektedir.61
Ancak taradığımız metinlerdeki örneklerde kullanılan –mA ekinin, iş isimleri yapacak şekilde kullanılmadığı görülmektedir. –mA eki, Karahanlı Türkçesinde sıfat yapma eki olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağıdaki örneklerde de bu, açıkça görülmektedir.
1.3.3.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ma; ince ünlülerle de –me şeklinde kullanılmaktadır.
1.3.3.3. Kullanımı
1.3.3.3.1. Sıfat Olarak Kullanımı:
Örme saç. (DLT I, 129-36)
Ökme topraķ. (yığma toprak) (DLT I, 120-9) Tikme neng. (dikilmiş nesne) (DLT I, 433-15)
Köçürme oçaķ (bir yerden öbür yere göçürülebilen ocak) (DLT I, 490-26)
1. 3. 4. –ş, -Iş/-Uş eki: 1.3.4.1. Yapısı ve İşlevi
Necmettin HACIEMİNOĞLU, -Iş/-Uş ekinin işleklik sahasının da tıpkı –mAk ve -mA gibi bütün fiil ve gövdelerini içine alacak kadar geniş olduğunu ve bunların fiil ismi yapan ekler olduğunu belirtiyor.62
-Iş,-Uş ekinin, fiil ismi veya tarz ismi yapmanın yanı sıra, kalıcı isimler yaptığını da görmekteyiz.
1.3.4.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ış, -uş; ince ünlülerle de –iş, -üş şeklinde kullanılmaktadır. Ünlü ile biten kelimeye ise doğrudan eklenmektedir.
1.3.4.3. Kullanımı
1.3.4.3.1. Özne Olarak Kullanımı:
İrteş ķopdı. (irteş: araştıma, irdeme, isteme) (DLT I, 97-11) Ol ol Ǿaķl uķuş huş ħiredķa mekan (ukuş: anlayış) (AH-47) Ajunķa bu söküş melamet nelik (söküş: söğüş, söğme) (AH-453) Aytınış edib riķķat-ı dil bile (AH-500)
1.3.4.3.2. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
Uķuşķa biligke bu tılmaçı til / Yaruttaçı erni yorıķ tilni bil (KB-162) Ne kim işler erse tükelin küđer / Tükegli tükese inişke yanar (KB-1050)
1.3.4.3.3. İyelik Ekiyle Kullanımı:
Bilişiŋ ne barmu adaş ya kadaş / Körügli ne barmu yiyü içgü aş (KB-524)
1.3.4.3.4. Kalıcı isim Olarak Kullanımı:
Ol begge alkış berdi. (DLT I, 97-23)
Ol işte çıķış yoķ. (O işte çıkar yok) (DLT I, 368-17)
Teñri ķarġışı anıñ üze. (Tanrı’nın laneti onun üzerine) (DLT I, 461-5) Öküş sözlegende öküngen telim (AH-143)
Öñi ķopmış arķış neçe kiçgülük (arkış: kervan) (AH-180) Ülüş boldı malı kişiler ara (AH-243)
Yaġız yir yaşıl kökte erdi küsüş / Aŋar birdi tesri aġırlıķ öküş (KB-44)
Nelük tirdim erdi bu altun kümüş / Nelük ķılmadım men çıġayķa ülüş (KB-1129)
1. 3. 5. –Ig/-Ug ,-Iġ/-Uġ eki: 1.3.5.1. Yapısı ve İşlevi
Necmettin HACIEMİNOĞLU -Iġ,-Uġ ekini, fiilden isim yapım ekleri arasında göstermekte ve yer isimleri, soyut isimler yaptığını ayrıca yapılan işin sonucunda ortaya çıkan şeyi gösterdiğini ifade etmektedir.63
Ancak bu ekin söylenilen bu işlevlerinin yanında, Karahanlı Türkçesinde mastar eki olarak kullanıldığı da görülmektedir.
Dîvânü Lügâti’t-Türk’te, ‘Mastar Olarak Tanınmayan Mastarlar Üzerine Söz’ başlığı altında, –ġ ekinden de söz edilmekte ve bunlar için ‘izafet yolu ile mastar olan
kelimeler’ ifadesi kullanılmaktadır.64
Aşağıdaki örneklerde bu ekin hem mastar eki hem de kalıcı isim yapım eki olarak kullanıldığı görülmektedir.
1.3.5.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ıg, -ug / -ıġ, -uġ ; ince ünlülerle de –ig, -üg / -iġ, -üġ şeklinde kullanılmaktadır.
1.3.5.3. Kullanımı
1.3.5.3.1. Özne Olarak Kullanımı:
Anı kusıġ tuttı (Onu kusma tuttu.) (DLT I, 376-5) Barıg bardı. (Çok gidiş gitti.) (DLT I, 27-3)
1.3.5.3.2. Nesne Olarak Kullanımı:
Anıñ bakıġı kör. (Onun bakışı kör) (DLT I, 373-6)
Bu iş osuġu mundaġ. (Bu işin değişmesi böyledir) (DLT I, 64-7) Anıñ iş ķılıġı belgülük.(Onun iş işlemesi belli.) (DLT II, 40-10)
1.3.5.3.3. İsim Tamlaması Olarak Kullanımı:
Anıñ bakıġı kör. (Onun bakışı kör) (DLT I, 373-6)
Bu iş osuġu mundaġ. (Bu işin değişmesi böyledir) (DLT I, 64-7) Anıñ iş ķılıġı belgülük.(Onun iş işlemesi belli.) (DLT II, 40-10)
1.3.5.3.4. İyelik Ekiyle Kullanımı:
Beg yanıġında tüşme. (Beyin korkutmasına düşme) (DLT III, 14-19)
1.3.5.3.5. Kalıcı isim Olarak Kullanımı:
Tarıġ ekildi. (Tohum ekildi) (DLT I, 198-1)
Ol beg ķısıġında ķaldı. (kısıġ: hapis) (DLT I, 376-1) Biligdin urur men sözümke ula (AH-81)
Bu itiglig erke azad öz ķul ol (itig: huy) (AH-344) Biligsiz tirig erken atı ölüg (AH-96)
Biliglig bilig birdi tilke bışıġ / Aya til iđisi küđezgil başıġ (KB-168)
Sizlik ot ol ot küyürgen bolur / Yolında keçiġ yok ötülgen olur (keçiġ: geçit)
(KB-249)
Yorıķ bolsa kimiŋ buđunķa sözi / Süçiġ tutġu til söz me ķođķı özi (süçiġ: tatlı)
(KB-547)
1. 4. HAREZM TÜRKÇESİNDE MASTARLAR
Recep TOPARLI, Harezm Türkçesi adlı eserinde –mAK, -mA ve -Iş/-Uş eklerini fiilden isim yapan ekler konusunda ele almakta, ancak herhangi bir açıklama yapmadan, örnek vermekle yetinmektedir.65
1. 4. 1. -mAK eki: 1.4.1.1. Yapısı ve İşlevi
Recep TOPARLI, eserinde –mAK ekini fiilden isim yapan ekler konusunda ele almakta ve şu örnekleri vermektedir:
-maķ, -mek: aramaķ; ölmek66
Harezm Türkçesinde –mAK eki bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilen mastar eki olarak kullanılmıştır. Bunun yanında kalıcı isimler yaptığı da görülmektedir.
1.4.1.2. Fonetiği
Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –maķ; ince ünlülerle de –mek şeklinde kullanılmaktadır. Bu dönemde, ekten sonra ünlü geldiğinde ekin sonundaki “k” sesi kendini korumakta ve tonlulaşma olmamaktadır (çıķarmaķıŋız, baķmaķı, yaratılmaķıŋa). Ayrıca bu ek, kendisinden sonra gelen tonlu ünsüzleri de tonsuzlaştırmamaktadır (içmekdin, izlemekde).
1.4.1.3. Kullanımı
1.4.1.3.1. Özne Olarak Kullanımı:
Oruçnı bozar yimek içmek taķı (MM, 169/1) … ol tüzlük üze çıķarmaķ… (ME, 196-3)
1.4.1.3.2. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:
Bir ķaç eyyâmdan soŋ ķâfile ittifâķ ķıldılar mekkedin Şamķa barmaķķa ticâret üçün. (NF, 1-8)
Bakar barçası ża’îf sökeller ölmekke yaķın bolmışlar kâfirler ‘azâbı ‘uķubatı sebebidin. (NF, 15-3)
… eyegüsi ķabardı suv içmekdin… (ME, 174-4)
1.4.1.3.3. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:
… anı öziŋe śaķlamaķ tiledi… (ME, 223-3) Taķı ķıble tüzmek bu vaķt saķlamaķ (MM, 67/3)
1.4.1.3.4. İyelik Ekiyle Kullanımı:
Ey oġlanlarım, bu Yûsufnı śaĥrâķa çıķarmaķıŋız meni iŋen ķađġurtur… (NF,
354-5)
Edeb bolmagay kaśıd birle baķmaķı (MM, 171/4) … açılmaķını tiledi nėrseniŋ… (ME, 218-2)