Zarf Kullanımı:

Aşama oturğanda birden oramda “tax” dep atışağan tübek tavuşlar eşitile.

(Yemeğe oturunca birden sokaktan “pat” diye tüfek sesleri işitilir.) (Teppe-Teng Bolabız Fıkrası, TDEMA, c.7, s.572)

2.5.2.3.6. İsim Tamlaması Olarak Kullanımı:

2.5.2.3.7. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:

… neçik hazirlik görme gerekni oylaşa. (… nasıl bir hazırlık görmek gerektiğini

düşünmüşler.) (Olay da Ezer, Bulay da Ezer, Bir Urganda Qırqnı Ezer Masalı, TDEMA, c.5, s.678)

2.5.2.3.8. İyelik Ekiyle Kullanımı:

İçse, yaxşı toyğan bolma gerek. (İçerse, iyice doymuş olması gerekir.) (Suv

Salıp Qara Fıkrası, TDEMA, c.7, s.572)

2.5.2.3.9. Kalıcı İsim Olarak Kullanımı:

Maġa bir hadira pilyav da, bir sukara ķuvurma da berigiz. (Salman Terek, KT,

s. 50)

Tüymeleri sayın alay top tiysin! (Aznavuru Yırı, KHY, s. 58)

Ekmek etme un da bar / Çenken etme yün de bar (Gelin Gelegende Ötemişde

Aytılğan Sarınlar, KHY, s. 80)

Omuravı altın tüymeli / Ala gözü sürmeli (Beşik Yırlar, KHY, s. 85)

2. 5. 3. -ş, -Iş,-Uş eki: 2.5.3.1. Yapısı ve İşlevi

Kumuk Türkçesinde kullanılan –ş, –Iş, -Uş eki, yapısı ve işlevi açısından Türkiye Türkçesinde kullanılandan bir farklılık göstermemektedir.

Ahmet Naci BAYKOCA, ekin fiil ismi yapmanın dışında kalıcı nesne ve kavram isimleri de yaptığını belirtmektedir.117 Ancak mastar olarak kullanımının pek yaygın olmadığı görülmektedir.

2.5.3.2. Fonetiği

Ek ünlüyle biten kelimelere doğrudan eklenmektedir. Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ış/-uş; ince ünlülerle de –iş/-üş şeklinde kullanılmaktadır.

2.5.3.3. Kullanımı

2.5.3.3.1. Özne Olarak Kullanımı:

Uruşbatsız (vuruşmamız) bir de işge karamay. (Sibir va Tusnak Yırlardan,

KHY, s. 56)

2.5.3.3.2. İyelik Ekiyle Kullanımı:

Uruşbatsız (vuruşmamız) bir de işge karamay. (Sibir va Tusnak Yırlardan,

KHY, s. 56)

2.5.3.3.3. Kalıcı İsim Olarak Kullanımı:

Saġış bulan getse ķıyın yaş ömür / Yazġa ķaçan çıġarbız dep ķışlıķtan? (Gül

Ķız, KT, s. 95)

Asgerxan qulaġına yılayġan tuvuş çalına. (Asgerxan va Qaraqul, KTG, s. 161) Tabġanışa süyüşüp Qaraqulġa görsete. (Asgerxan va Qaraqul, KTG, s. 164) Derbetni saniyatçılanı, alış-berişçilerni, yoqsullarnı,…… qalıqılarına qırbaq qa salġan. (Hor, KTG, s. 187)

Uruş da etgen şo batırlar, dav da etgen / Özeñiler sızar yimik kan tökgen

(Eldaruşnu Yırı, KHY, s. 39)

Gelinler olturuşlu / Olturuşlu, turuşlu (Gelin Gelegende Ötemişde Aytılğan

Sarınlar, KHY, s. 78)

2. 5. 4. -v, -Iv, -Uv (< -g/-ġ) eki: 2.5.4.1. Yapısı ve İşlevi

Yapısı ve işlevi Kazak Türkçesindekiyle hiçbir farklılık göstermemektedir. Kumuk Türkçesinde de mastar eki olarak kullanılmaktadır. Ayrıca kalıcı nesne ve kavram isimleri yaptığı da görülmektedir.

2.5.4.2. Fonetiği

Bu ek; ünlüyle biten sözcüklere doğrudan eklenirken, ünsüzle biten yuvarlak ünlülü sözcüklere –Uv şeklinde, düz ünlülü sözcüklere ise –Iv şeklinde eklenmektedir.

2.5.4.3. Kullanımı

2.5.4.3. 1. Nesne Olarak Kullanımı:

İlmu dünya yaralğandan berli tilleni, sözleni amalğa gelivün axtara. (İlim,

dünya yaratıldığından beri dillerin, kelimelerin ortaya çıkışını araştırır.) (KGTLE, s.212)

2.5.4.3.2. İsim Tamlaması Olarak Kullanımı:

İlmu dünya yaralğandan berli tilleni, sözleni amalğa gelivün axtara. (İlim,

dünya yaratıldığından beri dillerin, kelimelerin ortaya çıkışını araştırır.) (KGTLE, s.212)

… atışıw tawuşlanı da eşitgende duwlap, dewlege bagıp çabıp yibere. (…

çarpışma seslerini de duyunca, kudurup devlere doğru koşmuş.) (Olay da Ezer, Bulay da Ezer, Bir Urganda Qırqnı Ezer Masalı, TDEMA, c.5, s.678)

2.5.4.3.3. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:

İlmu dünya yaralğandan berli tilleni, sözleni amalğa gelivün axtara. (İlim,

dünya yaratıldığından beri dillerin, kelimelerin ortaya çıkışını araştırır.) (KGTLE, s.212)

2.5.4.3.4. İyelik Ekiyle Kullanımı:

Sizin sav boluvuğuz, sizden hasıl bola, dep çığıp gete. (Sizin sağ olmanız,

sizdendir deyip çıkıp gitti.) (Men Mağa Vraç Bolğan Song Fıkrası, TDEMA, c.7, s.568)

2.5.4.3.5. Edat Grubu Olarak Kullanımı:

Gren, Polatinskiy va Kavkaznı üyrenegen şolay özge alimler de qumuq yomaqlanı cıyıv bulan maşğul bolğanlar. (Gren, Polatinskiy ve Kafkasya’yı öğrenen bu

gibi başka alimler de Kumuk masallarını toplamak ile meşgul olmuşlar.) (KGTLE, s.184)

2.5.4.3.6. Kalıcı İsim Olarak Kullanımı:

Atalar sözi va aytıvları miñ yıllanı boyuna yaqlana va çarlana gelgen.

… geçiwnü yağına barıp, bir töbeni üstüne yamuçusun da yayıp yata. (… geçidin yanına varıp, bir tepeye kepeneğini serip yatmış.) (Amanat wa Dewler Masalı, TDEMA, c.5, s.684)

2. 6. BAŞKURT TÜRKÇESİNDE MASTARLAR

Başkurt Türkçesinde –mAk, -mA, -rġA, -w/-Iw/-Ow ve –Iş/ -Oş ekleri mastar eki olarak kullanılmaktadır.

2. 6. 1. -mAK eki: 2.6.1.1. Yapısı ve İşlevi

Kumuk Türkçesinde kullanılan –mAK eki, yapısı ve işlevi açısından Türkiye Türkçesinde kullanılandan bir farklılık göstermemektedir.

Suzan TOKATLI, ekin işlevinin fiil ismi yapmak olduğunu belirtmektedir.118 Ayrıca kalıcı isimler yaptığı da görülmektedir.

2.6.1.2. Fonetiği

Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –maq; ince ünlülerle de –mäk şeklinde kullanılmaktadır. -maq ekinden sonra ünlü geldiğinde sondaki “k” tonlulaşarak “ğ” olmaktadır (hınamağa).

2.6.1.3. Kullanımı

2.6.1.3.1. Yüklem Olarak Kullanımı:

Bularzı ni eşlätmäkse bulahıñ? (Bunları ne yapmak istiyorsun?) (Yeränsäneñ

Qırq Täkänq Bäräslätkäne Fıkrası, TDEMA, c.7, s. 672) 2.6.1.3.2. Özne Olarak Kullanımı:

Ni eşlämäk käräk? (Ne yapmak gerek?) (Ay Yetegän Yondoz Efsanesi,

TDEMA, c.1, s. 412)

118 _{Suzan TOKATLI, Başkurt Türkçesi Grameri (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes}

2.6.1.3.3. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:

İñ axırza Ural tigän batır kilgän, ti, kös hınamağa. (Eninde sonunda Ural adlı

bir yiğit gelmiş gücünü sınamağa.) (Ay Menän Ural Tawzarınıñ Barlıqqa Kilgäne Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 408)

2.6.1.3.4. Nesne Olarak Kullanımı:

Bıl unı üzenä qatınlıqqa almaq bula. (Onu eş olarak almak istemiş.) (Könhılıw

Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 450)

Ullar, xäyle tabıp, allanı qandırmaqsı bulğandar. (Onlar hile bulup Allah’ı

kandırmayı düşünmüşler.) (Zöhrä Yondoz Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 454)

General bularzıñ märgänlektären hımaqsı bulğan ikän. (General bunların iyi

okçu olduklarını sınamayı istemiş.) (Qarat Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 474)

2.6.1.3.5. Kalıcı İsim Olarak Kullanımı:

Ber vaqıt Tverdışev tigän urıs sawzagäre ber tütäräm ikmäk, ber qula-qazan menän ber balta xaqına Bayımdan ügez tirehendäy genä yer birewen horağan. (Bir gün

Tverdışev adlı bir Rus taciri bir çeyrek ekmek, bir küçük kazan ile bir balta karşılığında Bayım’dan sadece bir öküz derisi kadar yer vermesini istemiş.) (Bayımdıñ Yer Hatqanı Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 426)

2. 6. 2. –mA eki: 2.6.2.1. Yapısı ve İşlevi

Suzan TOKATLI, ekin –mAK ekinden doğduğunu ve kalıcı isimler yapan işlek bir ek olduğunu belirtiyor.119

2.6.2.2. Fonetiği

Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –ma; ince ünlülerle de –mä şeklinde kullanılmaktadır.

2.6.2.3. Kullanımı

2.6.2.3.1. Kalıcı İsim Olarak Kullanımı:

Mına, min hiñä ber ğāne börtök kük töymä biräm. (İşte, ben sana bir küçük yeşil

düğme veriyorum.) (Kük Töymä Fıkrası, TDEMA, c.7, s. 680)

2. 6. 3. -rGA, -ArGA, -IrGA eki: 2.6.3.1. Yapısı ve İşlevi

Bu ek, geniş zaman eki olan –r ekinin yönelme hâli eki –gA ile birleşerek kalıplaşmasından oluşmuştur.

Suzan TOKATLI, ekin oldukça işlek bir mastar eki olduğunu ve çoğunlukla – mağa/-meğe anlamı taşıdığını belirtmektedir.120

2.6.3.2. Fonetiği

Ek, ünlü uyumuna uygun olarak kalın ünlülerle –rğa, -arğa, -ırğa; ince ünlülerle de –rgä, -ergä, -irgä şeklinde kullanılmaktadır. Olumsuzu –mAsKA ekiyle yapılmaktadır.

2.6.3.3. Kullanımı

2.6.3.3.1. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:

… ul yeygän azığın beşerergä yarzam itkän. (… o, yediklerinin sindirilmesine

yardım edermiş.) (İke Üzäkten Utraw Yahağanı Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 406)

Tege, bik aptırağas, bıl yerzān küsep kitergä bula. (Adam çok yorulmuş, bu

yerlerden küsüp gitmeye karar vermiş.) (Boğraxan (Qaraxan) Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 424)

Şunan alıp keşelär töde yuqlap yal itergä, qoyaş yaqtıhında eşläw ösön, kös toplarğa ğäzätländelär, ti. (O zamandan beri insanlar, geceleri uyuyarak dinlenmeyi;

güneş ışığında çalışmak için, güç toplamayı âdet edinmişler.) (Ay Menän Ural Tawzarınıñ Barlıqqa Kilgäne Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 408)

Mullağa möxebbet kitabın alıp qaytırğa tügel, şunda harayza ğına okup tororğa birgändär. (Mollaya o kitabı götürmeye değil, sadece sarayda okumasına izin

vermişler.) (Tarxan Qızı Menän Yosof Kitabı Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 448)

Kanton başlıqtarı üźźeré le isémderén yır-köy arqılı tarixta qaldırırğa tırışqandır. (Kanton başkanları, kendi adlarını şarkı, türkü vasıtasıyla tarihte bırakmaya

gayret etmişlerdir.) (KGTLE, s.115)

Bir nise könden birlé yamğır yawırğa eźerlene. (Birkaç günden beri yağmur

yağmaya hazırlanıyor.) (KGTLE, s. 210)

2.6.3.3.2. Nesne Olarak Kullanımı:

… ulın qızzırğan da, ikense vaqıt ularğa teymäskä quşqan. (… oğluna kızmış ve

bir daha onlara dokunmamasını tembih etmiş.) (Yılsıqqan Kül Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 436)

2.6.3.3.3. İsim Tamlaması Olarak Kullanımı:

… ul yeygän azığın beşerergä yarzam itkän. (… o, yediklerinin sindirilmesine

yardım edermiş.) (İke Üzäkten Utraw Yahağanı Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 406)

2.6.3.3.4. Birleşik Fiil Olarak Kullanımı:

Şunan alıp keşelär töde yuqlap yal itergä, qoyaş yaqtıhında eşläw ösön, kös toplarğa ğäzätländelär, ti. (O zamandan beri insanlar, geceleri uyuyarak dinlenmeyi;

güneş ışığında çalışmak için, güç toplamayı âdet edinmişler.) (Ay Menän Ural Tawzarınıñ Barlıqqa Kilgäne Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 408)

2.6.3.3.5. Edat Grubu Olarak Kullanımı:

Şunıñ ösön başqorttar arahında uq başı eşläy torğan timerselär bulmasqa teyeş- tikän. (Bunun için Başkurtlar arasında ok ucu yapan demircilerin olmaması gerek,

demiş.) (Qarat Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 474)

2. 6. 4. –w, -Aw, -Iw, -Ow (< -g/-ġ) eki: 2.6.4.1. Yapısı ve İşlevi

Yapısı ve işlevi Kazak Türkçesindekiyle hiçbir farklılık göstermemektedir. Başkurt Türkçesinde farklı olarak –Ow ve –Aw şekli bulunmaktadır.

Suzan TOKATLI, bu ekin Başkurt Türkçesinin mastar eki olduğunu ve bunun dışında kalıcı isimler de yaptığını belirtiyor.121

2.6.4.2. Fonetiği

Bu ek; ünlüyle biten sözcüklere doğrudan eklenirken, ünsüzle biten yuvarlak ünlülü sözcüklere –Ow şeklinde, düz ünlülü sözcüklere ise –Iw ve -Aw şeklinde,

2.6.4.3. Kullanımı

2.10.4.3.1. Özne Olarak Kullanımı:

Qazaq balahın alıwınıñ säbäbe şul. (Kazak çocuğunu almasının sebebi şu.)

(Mämbät Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 468)

Ber vaqıt Suranıñ qızı menän keyāwenä yaw kilewen küzätew siratı yetä. (Bir

zaman Sura’nın kızı ve damadına gözetleme sırası geliyor.) (Sura Batır Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 478)

Bögönden başlap Yurmatı ilénde xandıñ übéwé iñ źur bülek hanala. (Bugünden

itibaren Yurmatı ilinde hanın öpmesi en büyük hediye olarak kabul ediliyor.) (KGTLE, s. 165)

Aldığızğa oşolay kilép başıwım uşal niyet iken tügél. (Karşınıza bu şekilde gelip

dikilişim kötü niyet ile değil.) (KGTLE, s. 178)

İl basıw- bezzeñ ğöröfkä hıymay. (Ülke işgal etmek bizim örfümüze aykırıdır.)

(Bändäbikä Menän Yeränsä Säsän Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 430)

Başqort xalıq icadında yér hatıwğa beylé bik küp beyét sığarılğan. (Başkurt halk

eserlerinde toprak satmaya ait pek çok beyit söylenmiştir.) (KGTLE, s. 340)

… ularzın hörleşewe, ğöröf-ğazätä qırğız-qazaqqa tartımıraq. (… onların

konuşması, örf-âdeti Kırgız ve Kazaklara benziyor.) (Başqorttarzıñ Kilep Sığışı Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 466)

2.6.4.3.2. Dolaylı Tümleç Olarak Kullanımı:

Uzamandar Qarastıñ hüzze yomop höyläy alıwına hoqlanıp qalğandar.

(Aksakallar, Qaras’ın kapalı olarak konuşmasına hayran kalmışlar.) (Qaras Menän Qarahaqal Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 430)

Qarattıñ uzıp kitew şatlığı şul tiklem olo bula, İşmäkäy dustarınıñ qotolow şatlığınan ni eşlärgä bilmey. (Karat’ın öne geçme sevinci o kadar büyük oluyor ki

İşmekey dostlarının kurtulması sevincinden ne yapacağını şaşırıyor.) (Qarat Efsanesi, TDEMA, c.1, s. 476)

Belgede Türk dilinde mastarlar / Infinitive in Turkish languge (sayfa 118-126)