Zarf-Fiil Grubu

2.5.1. –Ip, –Up ekiyle yapılanlar

En çok kullanılan zarf-fiil eklerinden biridir. Ekin düz ve yuvarlak şekillerine rastlanmakla birlikte yuvarlak şekil çok, düz şekil az kullanılmıştır.

 Zamāndan ãoñrası Õü’l-ḳarneyn baş ḳaldurup serverlere eydür (3b/1-2).  Henÿz èömrlerine ùoymayup óasretile gitmişler (3b/3).

 Velì bizlere ve bizden ãoñra gelenlere bu ögidin idüp gitdügi naãìóatdur didi (3b/4-5).

 Ol daòı süñüsin başı üzere çevürüp ḳalḳan ḳolına ãalup raòşını Dilşād üzere sürdi (55b/16-17).

 Sikender cihān böyle diyicek EflÀùun-ı Óakìm daòı atından inüp ol sìnüñ başı ùaşına geldi (25a/7-8).

 Andan òargāhlarından sehelce yir çıḳup arḳaların çadurlaruna virüp yüz biñ er sedd-i İskender gibi şāha ḳarşu durdılar (54a/8-9).

 èIrāḳì serverleri vehme düşdügin göricek àayrete gelip serverlere eydür (5b/14-15).

 İşbu sudan geçip aãra gitmegil (12a/13).

2.5.2. –ArAú ekiyle yapılanlar

 Şāh-ı Rÿm ol virÀn úalèayı teferrüc iderek bir saray óavlusına geldi (119b/12).  Andan şāh-ı cihān teferrüc iderek ol muraããaè taòtuñ úatına geldi (189a/3-4).

2.5.3. –IncA ekiyle yapılanlar

 Aḳduàınca ol su ùaàdan aşaàa

Úayalar yüregi beñzer bir ùaàa (7a/10).  Úaya uçduàınca ol ùaàlar ḳamu

Yanḳulanur ãanki gök gürler èamu (7a/11).

 áayretsüklikle varup vilÀyetimize fitne ãalınca yigreki budur kim àayret óamiyyet úılup bu aradan rÀy u tedbìrle dönevüz. ( 103a/12-13-14).

2.5.4. –IcAú ekiyle yapılanlar

Eski Anadolu Türkçesi döneminde işlek olan bu ek, bugün Türkiye Türkçesinde kullanılmaz.

 Úaçan kim ãubó enfās esmege başlayıcaú serverler öñince èIrāḳì giderken ḳarşusında mìşe içinden bir ḳaraltu gelür (5a/1-2).

 Şāh-ı Rum bu óāli göricek nāş ḳurtarmaḳ ardınca oldılar (19b/14).

 Bu ùarafdan daòı serverler ol ḳaraltu yaḳın gelicek gördiler kim bir èacāyib canavar ādem hey’āt (5a/5).

 Serverler böyle diyicek èIrāúì eydür (5a/11).

 èIrāḳì serverleri vehme düşdügin göricek àayrete gelip serverlere eydür (5b/14-15).

 èIrāḳì anı göricek serverlere daòı gösterdi (5a/2).

 äabaó olıcaú Resteùālis Vezìr şāha birúaç naãióat verdi (20a/4-5).

 Mihrāc Òan ḳızı DilşÀd Bānÿya bu vechile cevap viricek döndi. (46a/2-3).  Mihrāc Òan daòı putòāneye giricek ḳızınuñ putunı gördi (46a/12-13).

2.5.5. –ken ekiyle yapılanlar

Ek-fiilin üzerine gelen ek çoğunlukla i- fiilini korurken çok az da olsa ekleşmiştir.

 Yā óakìm nice perìşān olmayalum ki ceng ü cidāl yoğiken bunca sipāhi hìç yere helāk oldı, sudan yemişden didi (8b/10-11).

 Şāhile serverler bu sözdeyiken gergedÀn ceyşi daòı deryāleyin ãaàıldı, geldi, irdi (11a/1-2).

 İşbu resme olmışiken ol binā

Diñle imdi kim nice oldı binā (17b/1).  İş bitüre eldeyiken āleti (25b/10).  İki leşker yaturiken uyandı (40a/15).

 Bunlar bu sözdeyiken ol canavar yene ḳaà ḳaà deyü çaàırdı (16a/1).

 Şāh-ı Õü’l-ḳarneyn selāùinlerle çeri öñince giderken ḳarşularından key ıraú yerde bir ulu ḳaraltu görindi (9a/12-13).

 Şāh-ı Rum bu vechile otururken anı gördiler (15a/12-13).

 Ol dükelü ùaşları teferrüc ḳıla ḳıla şāh-ı cihān teferrüclenürken bir èacāyib taş gördiler (17a/1-2).

 Úırḳ birinci gün divān ḳurup otururken selÀùin serverlere serheng ser-leşkerlere eydür (21b/1-2).

 Òüsrev gelirken Mihrāc Han ḳarındaşı Ùuròana karşu uàradı (47a/10-11).  Rāvì ḳavlince şāh-ı Rÿm ol su üzre ḳonup otururken ol casus daòı geldi, irdi.

İskender leşkerinden bir kişi anı arḳadan gördi (48b/7-8-9).

 Şāh-ı cihān selāùinlerle leşker öñünce giderken bir canavar úaà úaà deyü üç kez ötdi, çaàırdı (15b/14-15).

2.5.6. –UbAN ekiyle yapılanlar

 İy ciger gÿşem Dilşād, sen düşmene muḳābil duruban bir nice beglerle gelen ḳayınatam Òüsrev-zemìne ḳarındaşum Ùuróana ḳarşu varayın didi (63b/15-16).

 Dutuban anı vireyin elüñe

Gelüben girdügiçün ilüñe (64b/5).  áayret odı yaḳd’içümü ùaşumı

Úaçdıġumiçün aluban başumı (64a/8).  Didi kim iy Rÿm ilinden gelen

Serverem ben diyüben da’vi ḳılan (54b/14).  Varsa èaḳluñ sen daòı i şehriyār

İşbu sudan geçüben gitme i yār (12b/7).  Böyle diyüben Cihān Òan şehriyār

Öpdi ḳuçdı Úahrāmı şöyle ki var (158a/13).

2.5.7. –dUúçA ekiyle yapılanlar

 Elden geldükçe aña varalum didi (93a/16).

 Sen aña yaúın varduúça ol saña çomaú çevürür (187a/8-9).

 Velì yÀ Õü’l-úarneyn úaydına şöyle úayd úılduú kim ùay büyüdükçe úayd u bendile açıla, büyüye. (153a/10-11).

2.5.8. –düúde ekiyle yapılanlar

 Hem ecel irdükde deprenmez i yār Òarca sürer kişiyi şöyle ki vār (175a/5).

2.5.9. –düginde ekiyle yapılanlar

 Şāhile selāùìnler geldüginde bì-òaber şāh-ı Rÿm anı göricek serverlerle ùurdılar (21b/15-16).

2.5.10. –mekle ekiyle yapılanlar

 Güneş maùlıèına muùùaliè olayın didigine beñzer bir kişi yüce yapuyıla göge nice irişürse cānib-i şarḳıyya gitmekle daòı güneş matlaèına ol úadar irişür didi (18a/6-7-8).

 Yā èIrāḳì erkenlikle mücerred yörimekle vaút mükedder oldı (133b-134a/17-1).

2.5.11. –sA ekiyle yapılanlar

 Ol şaòã ne didise evvel āòir òaber virdi (4b/1-2).  Her kim ol aàaçlaruñ yemişinden yediyise öldi (8b/5).  Nerr divler bunda gelürse şaşar (8b/16).

 äıàın boynuzın dökicek ḳanda gerekse bıraàur (9b/78).  Úanda dirseñ senüñ ile giderüz (13a/14).

 Geldük bu sudan ısra birḳaç gün daòı gitsevüz gerekdük (13b/7).  Ne naãióat virdilerse uymaduñ (20a/10).

 Kim işidürse begenmez bu işi (20a/17).

 Şāh-ı cihān óükm ol on beş kez yüz biñ er ḳondılar ve leşkerde ne ḳadar çadır ve otaḳ, òayma ve òargāh barunıgāh eyvān seyvān var ise cümlesin ḳurdılar (29a/9-10-11).

 Tā kim size müşkül iş düşerse óal idiverem didi (32b/4-5).

 Yā Õü’l-ḳarneyn her ne kim óükm iderseñ fermānuña durmuşuz didi 35a/4-5).  Her ne kim şāh didiyse ol vechle Mihrāc Óana nāme yazdı (34a/14).

 Türk ilinde şāh ideyin ben seni

Sen daòı ger şāh idünürseñ beni (38a/5).  Ger döneriseñ girü şöyle ki var

Arduñı sürdürmeyem iy şehriyār (38a/8).  Yoà eger didüklerim itmeziseñ

2.5.12. –mAdAn, mEdİn ekiyle yapılanlar

 Neler söylermiş yaèni kendü benüm elümden cān ḳurtardı mı kim beni ḳorḳmadan kendüye òiõmete ḳıàırur didi (37a/8-9).

 Ben ölmeden ḳorḳmazın (13a/7).

Ekin -mAdIn biçimi de vardır.

 Bu canavar bize hücum úılmadın biz bunuñ üzerine varalum (7b/15-16).  äabaó olmadın ol ḳavmi baãadüşüñ (30a/10).

 Güneş bir süñü boyı ḳalḳmadın bir èacāyib ıssı oldı kim leşker cebe ve cevşen içinde şöyle ḳızdı kim ḳırılmaàa yaḳın oldılar (18b/2-3).

 Cümle iş maèlum aña işlenmedin

Hem bilür loḳma n’olur dişlenmedin (52a/3).  Velì maúãudlarına irmedin düşeler (72a/7).

2.5.13. -U ekiyle yapılanlar

Genellikle yuvarlak ünlülü şekilleri kullanılan ekin, cümleye çoğunlukla –ArAk, nadiren de –mAk için anlamını verdiği görülür.

 Giceye ḳarşu göç ḳılup ol yüce ùaàı gözleyü gitdiler (18b/7).  Yarındası göc ḳılup Mihrāc Òanı isteyü gitdiler (48b/4).  Úalḳan altından Dilşād gözleyü gitdi (56a/9).

 İskender ḳanḳı ùaraftan gele diyü göz ḳulaḳ yola dutdılar (46b/6).  Yöriyü birinüñ úatına geldi (154b/17).

 Áciz u bì-çāre ḳalduḳ nidelüm

Yā daòı yalvaru kime gidelüm (11a/11).

Bu ekin ikileme biçiminde zarf göreviyle kullanılan şekli de vardır

2.5.14. -AII ekiyle yapılanlar

 Görmedi dünya duralı iy dede

Ancılayın çeyş-i ekber dünyede (53a/4).  İncileyin ictimaè iy pìş-bìn

Görmedi kimse döşeneli zemìn (40b/13).

2.5.15 –IcAàUz ekiyle yapılanlar

 Buña daòı biliñüz ermez kim Tengriliú mı idebilür zer ile sìm Altunıla òam gümüşden düzülen Eskiyicegüz uvanup bozılan (182a/3-4)

2.5.16. –a ekiyle yapılanlar

 Úaçanın ferseng ferseng yol ḳodılar. Úurtulanı ḳaça şehre girdiler. Andan Behram daòı ol ḳaçan çerinüñ ãoñın yaġma ḳıldılar(131a/16-17).

 Òüsrev oàlanları òaúan şahnan ãÿret degşürüp úaça şehre düşdiler. (131a/12-13).  Òüsrevüñ oàlanları daòı úaça Şehr-i GehvÀra dirlermiş (132b/3).

 Taòtuñ öñine tÿde tÿde yıàa ḳodılar (29a/1).

2.5.17. –A … -A ekiyle yapılanlar

 Düşmeni gāfil yaturken giceye dek küyeyin. Gice şebòÿn mı ḳılayun yoḳsa şöyle aşikār sancaḳ çözüp alay düzüp naḳareler çala çala varayın mı dedi (81b/8-9-10).

 Úova ḳova Mihrāc Òan üzerine iletdiler. (61a/10).

 Eyyamile yeye içe úona göçe Cihān Òanuñ taòtgāhı şehr-i cÿşana geldiler (194b/1-2).

 Gice şebòÿn mı ḳılayun yoḳsa şöyle aşikār sancaḳ çözüp alay düzüp naḳareler çala çala varayın mı dedi (81b/9-10).