Yolsuzlukların Tasarruflar, Yatırımlar ve Büyümeye Etkileri

Yolsuzlukların tasarruflar, yatırımlar ve büyüme üzerindeki negatif etkisi kaynak dağılımındaki bozucu yansımaları ile birlikte düşünülmesi gerekmektedir. Yolsuzlukların etkili olduğu yatırım kararlarının verimliliğinden söz etmek yanlış olacaktır. Yolsuzluklar, daha fazla girdi kullanılarak daha sınırlı çıktı meydana getirilmesine sebebiyet vermektedir. Bundan dolayı yatırım maliyetleri ile hacmi artsa bile kapasite yaratıcı ve büyüme sağlayıcı rolü sınırlı kalmaktadır. Yolsuzluğun

55

sermaye verimliliğini azaltması, sermaye birikim süreçlerini de azaltmaktadır. Bu durumda sermaye birikim düzeyinin bir tür tükenme payına (amortismana) tabi tutulması söz konusu olmaktadır (Lambsdorff, 1999: 7).

2.3.1.1. Yolsuzlukların Tasarruflar Üzerine Etkisi

Bir ekonomide toplam tasarruf düzeyi; özel tasarruflar, kamu tasarrufu ve yabancı tasarrufların toplamından meydana gelmektedir. Tasarrufu belirleyen faktörler açısından, tasarrufu pozitif etkileyen faktörler kişi başına milli gelir, büyüme, gelir dağılımı, genç nüfus, şehirleşme oranı iken negatif etkileyen faktörler ise yolsuzluk, enflasyon, büyüme oranı, faiz oranı, finansal derinlik ile yaşlı nüfus gibi konular olmaktadır (Yurdakul, 2013: 100).

Yolsuzluk düzeyi ile tasarruflar arasında hem doğrudan hem de dolaylı ilişkinin varlığından söz edilebilir. Yolsuzlukların tasarrufları doğrudan etkilemesi anlamında, yolsuzluk düzeyinin ülkeden sermaye kaçışına sebep olduğu ve bu durumda ulusal tasarruf düzeyini iki yönlü olarak düşürdüğü bilinmektedir. Örneğin, yolsuzluğun bir hayli yüksek olduğu geri kalmış ülkelerdeki sermaye, gelişmiş ülke bankalarına kaçmaktadır. Yolsuzluğun, kamu tasarruf düzeyinin ana belirleyicisi olan kamu gelirlerini düşürmesi ve kamu harcamalarını beklenilenin dışında artırması kamu tasarruf düzeyini azaltmaktadır. Yolsuzlukların çok yüksek olduğu ülkelere yabancı tasarrufların çekilmesi güçleşmekte daha da fazlası olarak yabancı tasarrufların geldikleri yerlere tekrar dönmesi bile görülebilmektedir (Çelen, 2007: 95).

Yolsuzluklar ile tasarruflar arasındaki dolaylı ilişkinin en kuvvetli olduğu alanlar Gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) ve kişi başına düşen milli gelirdeki büyüme, gelir dağılımındaki adaletsizlik, gelecekteki beklentilerin karamsarlaşması sebebiyle risk algılamasının artması ile enflasyondur. Yolsuzluk seviyesinin artması GSYİH ile kişi başına düşen milli gelir artış hızını düşmektedir. Yani ters yönlü bir ilişkiden söz edilebilir. Bilindiği gibi kişi başına düşen milli gelir, tasarruf düzeyinin ana belirleyicisidir. Bu kapsamda yolsuzlukların artması kişi başına düşen gelir hızını azaltacak bu durumda tasarrufların büyüme hızını azaltacaktır (Çelen, 2007: 95).

56

Teknolojik gelişmelerle birlikte ihtiyaçların giderek artıyor olması ve yüksek enflasyonun da satın alma gücünü düşürmesiyle birlikte yasal olmayan yöntemlere başvurma oranı da artmaktadır. Enflasyon’un yüksek olması, fiyatlar hakkında belirsizliğe neden olduğundan yolsuzlukları artırmaktadır. Bu anlamda da enflasyonun yükselmesiyle beraber artan belirsizlik ortamı çerçevesinde tasarruflar da azaltacaktır (Topkaya, 2014: 95).

Gelir dağılımı da benzer bir ilişki göstermektedir. Yolsuzluk seviyesinin artması, gelir dağılımındaki adaletsizliği de arttıracaktır. Gelir dağılımı adaletsizliğinin varlığı ile tasarruf seviyesine etkisi konusunda iki yaklaşım söz konusudur. Birinci yaklaşım çerçevesinde gelir düzeyi düşük olan ülkelerde, gelir dağılımındaki adaletsizliğin artması toplam tasarrufu arttırıcı etkide bulunacaktır. Düşük gelirli kesimlerin marjinal tüketim eğilimi yüksek, marjinal tasarruf eğilimi ise düşüktür. Buna karşın yüksek gelirli kesimlerin nispi tüketim eğilimleri düşük, marjinal tasarruf eğilimleri ise yüksektir. Bu durumda gelir dağılımı adaletsizliğinin artmasıyla beraber marjinal tasarruf eğilimi düşük olan düşük gelirli kesimlerden, marjinal tasarruf eğilimi yüksek olan yüksek gelirli kesimlere kaynak aktarımı olacak bu da ülkede toplam tüketim miktarını düşürerek toplam tasarruf miktarını arttıracaktır. İkinci yaklaşımda ise gelir seviyesi düşük grupların ihtiyatlı duruşları ve gelecek kaygılarından dolayı marjinal tasarruf eğilimleri daha yüksektir. Gelir seviyesi yüksek kesimlerde ise geleceğe yönelik duyulan güven ve gösteriş tüketimi tasarruf eğilimlerini düşürmektedir. Burada da gelir dağılımı adaletsizliğinin artması durumunda düşük gelirli gruplardan yüksek gelirli gruplara kaynak aktarımı söz konusu olacak ve ülkedeki toplam tasarruf seviyesi düşecektir (Çelen, 2007: 96).

Yolsuzluklar aynı zamanda beklentileri kötüleştirerek risk algılamasını arttırmaktadır. Tasarruflar, tüketimlerin ertelenmiş hali olarak düşünüldüğünde, beklentilerin kötüye gitmesi kişilerin yapacakları tüketimi ertelemek için daha fazla getiri talep etmelerine neden olacaktır. Bu talep ise faiz oranlarını arttıracaktır. Faiz oranlarının artması da yatırım miktarının azalmasına sebep olacaktır. Bu şekilde yolsuzluk ve tasarruflar arasında dolaylı bir ilişki ortaya çıkmaktadır. Yolsuzluklar ile tasarruf seviyesi arasındaki ilişkinin diğer bir boyutu ise başta rüşvet olmak üzere yapılan çeşitli yolsuzluklar neticesinde elde edilen gelirlerdir. Herhangi bir yakalanma riski ve yakalandıktan sonra ispat edilme riskine karşı veya yasal olmayan kazanç kapsamında değerlendirilerek el konması ihtimaline karşı bu gelirler bir an önce

57

tüketilmek istenilecektir. Dolayısıyla tüketim artacağı için tasarruflar azalacaktır (Çelen, 2007: 96-97).

2.3.1.2. Yolsuzlukların Yatırımlar Üzerine Etkisi

Yolsuzlukların yatırımlar üzerinde olumsuz etkileri söz konusudur. Bunun temelinde yolsuzlukların, girişimciler açısından bir maliyet unsuru taşıması yatmaktadır. Yatırım yapmak için izinlerin alınma sürecinde yapılması gereken yasadışı ödemeler, yatırım arzusunu azaltarak müteşebbislerin hevesini kırmakta, yüksek miktarlarda rüşvet ödenmesi verimli yatırımlar üzerinde dışlama etkisi yaratmaktadır. Bunun sonucu olarak da girişimciler rant kollama fırsatları bulunan çeşitli yatırımlara yönelmektedir (Başar, 2004: 46).

Yolsuzlukların maliyeti arttırıcı özelliği, küçük çaplı işletmeler ile özelliklede piyasaya henüz yeni girmiş girişimciler için zorlayıcı bir nitelik arz etmektedir. Yolsuzluklar özellikle büyük çaplı işletmelerden ziyade küçük işletmeler üzerinde daha fazla olumsuz etkiye sahiptir. Bu küçük işletmeler piyasaya girdiklerinde kamu görevlileri tarafından büyük miktarlarda ödemeler yapmak için zorlanmaktadırlar. Ayrıca yasal olan veya yasal olmayan baskılar söz konusu olarak rüşvet şeklinde paralarda talep edilmektedir. Zaman maliyeti açısından ise küçük çaplı işletmeler zorunlu kılınan şartlara uyum sağlamak için uzunca süre beklemektedir. Ayrıca küçük işletmeler büyük işletmelere göre daha rekabetçi bir ortamda faaliyetlerini yürütmek zorundadırlar. Bu da maliyetlerini müşterilerine yansıtamamalarına neden olmaktadır. Büyük işletmeler kendilerini tüm bu sorunlar karşısında koruyabilmektedir. Büyük çaplı işletmelerin bünyesinde firmayı zorlayacak bürokratlarla mücadele edebilecek ve yasal olmayan düzenlemeler konusunda uzman olan birimleri vardır. Ayrıca ilgili bürokratları etkileyebilme gücüne sahip politik güçleri vardır. Bu da çeşitli rant fırsatlarından önceden haberdar olma fırsatı sağlamaktadır (Tanzi, 1998/2001: 132-133).

Literatürdeki bazı çalışmalar yolsuzlukların yatırım verimliliğini arttırdığını savunmuşlardır. Nitekim rüşvetin, ihaleleri en verimli firmaların kazanmasına olanak sağladığı değerlendirilmiştir. İhale tekliflerinde en fazla verim sağlayacak olan

58

firmaların en fazla rüşveti teklif eden firma olduğu savunulmaktadır. Söz konusu düşünce kapsamında rüşvet unsuru, ihalenin en verimli firmalara verilmesini sağlayarak toplam verimliliği artıran bir eylem olduğu iddia edilmektedir.

Ancak literatürdeki çalışmaların birçoğu yolsuzlukların yatırımlar konusunda olumsuz yönlerinin bulunduğunu ele almışlardır. Mauro, yatırımlar ile yolsuzluk arasında ters yönlü ilişki tespit etmiştir. Yolsuzlukların yatırımları azalttığı sonucuna varmıştır. Ayrıca yapmış olduğu çalışmasında yolsuzluk endeksinde 6’dan 8’e yükselecek bir iyileşmenin yatırımları %4 seviyesinde arttıracağını ayrıca bunun da istihdam ve büyümeye de olumlu etkileri olacağını ortaya koymuştur (Yakar ve Cebeci, 2007: 22).

Yatırım ve yolsuzluk ilişkisinde tahmin edilebilirlik önemli bir faktördür. Ülkede yolsuzluk maliyetleri ve yolsuzluğun meydana geleceği alanlar tespit edilebiliyorsa, söz konusu yatırım kararları bu yolsuzluğun etkilerinden korunabilmektedir. Buna göre yatırımcılar tahmin edebildikleri kanallar ve maliyetler karşısında hareket tarzlarını şekillendirebilmektedir. Ancak ülkede önceden tahmin edilemeyen yolsuzluklar ile karşılaşabilme ihtimali yüksekse yatırımları azaltıcı etkisi daha da artabilmektedir (Çelen, 2007: 101).

2.3.1.3. Yolsuzlukların Büyüme Üzerine Etkisi

Yolsuzluğun büyüme üzerinde doğrudan ya da dolaylı olmak üzere olumsuz anlamda birçok etkisi bulunmaktadır. Öncelikle yolsuzluk kamu yatırımlarının etkinliğini azaltmakta, yatırımların kalitesini düşürmekte ve büyümeyi yavaşlatmaktadır. Aynı zamanda yolsuzluklar hali hazırda var olan altyapının kalitesini düşürmekte ve büyümeyi yavaşlatmaktadır. Ayrıca yine üretim harcamaları anlamında devletin ihtiyacı olan mali gelirleri düşürerek büyümeyi yavaşlatmaktadır (Göktan, 2009: 23).

Tanzi ve Davoodi yapmış oldukları analizlerde yolsuzluğun muhtemel kamu yatırımlarını arttırdığını ancak yatırımların verimliliğini düşüreceğini tespit etmişlerdir. Kamu yatırımlarının belirli güçlere sahip bürokratlarca kolaylıkla manipüle edilebileceğini belirtmişlerdir. Ayrıca diğer veriler sabitken yüksek

59

yolsuzluğun düşük işlem ve bakım maliyetleriyle ilişkisi bulunduğunu açıklamışlardır (Tanzi ve Davoodi, 2000: 3).

Kamu mali yönetimi çerçevesinde etkin bir kamu mali yönetimi ekonominin düzenli bir şekilde büyümesinin en önemli unsurlarının başında gelmektedir. Ekonominin en büyük üreticisi ve tüketicisi konumunda bulunan devletin, gelir ve giderler çerçevesinde etkin bir şekilde yönetilmesi ekonomik büyümeye ciddi faydalar sağlamaktadır. Vergi sistemi altyapısı iyi kurulmuş ve ciddi boyutlu gelirler getiren, ve bu gelirleri de verimli sektörlerde kullanan bir kamu yönetiminin daha fazla büyüme oranlarını gerçekleştirme ihtimali sistemsiz bir vergi ve harcama kalemlerine sahip yönetimlere nazaran daha yüksek olmaktadır (Yakar ve Cebeci, 2007: 20).

Yolsuzluğun yarattığı daha yüksek maliyetler ile belirsizliklerin, yatırımlarda azalmaya sebep olduğu düşünülmektedir. Büyüme, yatırımın bir fonksiyonu olarak ele alındığında yatırım oranlarındaki azalma doğrudan büyüme oranında düşmeye sebep olacaktır (Tanzi, 1998/2001: 133-134).

Tüm bunların dışında yolsuzluk, ekonomik büyüme oranını düşürdüğü gibi kaynakların dağıtımının da yanlış yapılmasına yol açacağından büyümenin kalitesinde de negatif bir etkiye sahip olacaktır (Göktan, 2009: 23). Örneğin, rüşvete konu olarak gerçekleşen bir yatırım sonrasında rüşvet isteyen bürokratlar söz konusu yatırımdan hak talep edecektir. Bu durumda rüşvet, ilave bir vergi gibi işleve dönüşecektir. Yolsuzluk neticesinde gerçekleşen bu faaliyetin gizli kalması karşılığında söz konusu bu rüşvet, uzun soluklu bir şekilde girişimci üzerinde bir yük olarak kalacaktır. Bu da yatırımcı için yatırım isteğini baltalamakta ve büyümeyi de ciddi bir şekilde sekteye uğratmaktadır (Ekodialog, agis, 2017).