Onsekizinci yüzyıl için yapıldığı gibi, ondokuzuncu yüzyılın b i
rinci yarısı için de, Rusya’nın b u tarih lerd e gerikalm ış ve durağan b ir ülke olduğunu vurgulayan eski görüşlere k arşı b ir tepki doğdu.
Ondokuzuncu yüzyılın birinci çeyreğinde ancak düşük düzeyde b ir ekonom ik etkinliğin bulunduğu ve endüstrideki gelişm elerin çok yavaş olduğu yolunda genel b ir görüş birliği vardır. Bu dönem, N apoleon Savaşları sırasında ve b u savaşların ertesinde Rus eko
nom isinin ister istemez sarsıntı geçirdiği, oldukça büyük ekonom ik güçlüklerle karşılaşılan yıllardı. Ayrıca, 1816-1821 arası yıllar, Rus
ya'da düşük güm rük vergilerinin uygulandığı, dolayısıyla Rus en
düstrilerinin Batı Avrupa’nın gelişen endüstri uluslarının şiddetli rekabeti karşısında kaldığı b ir dönem oldu.
Ancak, Rus endüstrisinin Serflerin Azatlığına [1861'e] dek b ir durgunluk içinde bulunduğu görüşü, Sovyet bilginlerinin yaptıkları araştırm alar sonucunda, oldukça büyük değişikliklere uğradı. Ba
tılı b ir tarihçi olan Florinsky, ünlü [d ers] kitabında [10] Rus eko
nom isinin gelişmesinin 1860’dan önce bazı sınırlılıklarının b ulun
duğu görüşü üzerinde d urarak, bu konuda geleneksel görüşe k atı
lır.9 Strum ilin, Y atsupski, Rozhkova ve öteki bazı yazarlar ise, Rus
9 Florinsky, onsekizinci yüzyılda, 1725’ten sonra önemli ekonomik geliş
melerin görüldüğünü de kabul etmemektedir. Bu konuda ([11], s. 228’de)
«... Petro’dan hemen sonra tahta geçen yöneticilerin yönetimleri sıra
sında görülen ekonomik durgunluk durumu, yüzyılın ikinci yansı bo
yunca varlığını sürdürdü» diye yazmaktadır.
ya'da Azatlık’tan önceki, otuz yıl kadarlık b ir süreyi kapsayan dö
nem içinde b ir «endüstri devrimi» görüldüğünü yazarlar. B ir en
d ü stri devrim i geçirildiğini ileri süren görüş, daha çok, belli bazı end üstri dallarının hızlı b ir gelişme gösterm esine, tüm üyle yeni b a
zı en dü strilerin doğup gelişmesine, fab rik alard a m akineleşm e (me- kanizasyon) h areketlerinin başlangıçlarının görülm esine ve kapita
list girişim cilerin «özgür» em ek kullanm alarında belirgin b ir hız
lanm anın oluşm asına dayanır. İşletm e serfleri çalıştırılan kuruluş
larla m alikâne (votçina) serilerinin çalıştırıldığı kuruluşlar, ondo- kuzuncu yüzyılın ikinci çeyreği boyunca, özellikle 1840’lı yıllardan başlam ak üzere, m u tlak b ir gerilem e gösterirler.
Ekonom ik etkinliklerin, özellikle 1830’lu yıllardan başlayarak, genel b ir hızlanm a içine girdiği gerçeğini ortaya koym ak güç değil.
Iç ticaretteki canlanm a, b u dönem de ülke içi ticaretin atard am arın ı oluşturan çok sayıda panayırda yapılan alışverişlerin gittikçe a rt
m asından anlaşılır. Bu panayırların en önem lisi, R usya'nın h e r ye
rinden gelen tacirlerin toplandığı yer olan Nizhni-Novgorod’da h er yıl k u rulan pazardı. Nizhni-Novgorod panayırında yapılan alışve
rişlerin, 1863 yılında, Rusya’daki altı bini aşkın panayırın toplam cirosunun d ö rtte birini oluşturduğu hesaplandı; öyle ki, N izhni- N ovgorod’u n gönenci (refahı) R usya'da iç ticaretin gelişmesinin oldukça inandırıcı b ir göstergesi olarak alınabilir. 1829’da N izhni- Novgorod panayırına 28,2 milyon güm üş ruble değerinde m al geti
rildi; getirilen m allar, 1834’te 39,2 m ilyon gümüş ruble tu tacak m ik
ta ra u laştı ve b u rakam 1859'da, 103,3 n rly o n a vardı. Dış ticaret eğrisinde de hızlı b ir yükselm e görüldü. 1820’de 63 milyon gümüş ruble tu ta n dışsatım lar (ihracat) Azatlık yılında [1861’de] 181 m il
yona yükselirken, aynı dönem de içalım lar (ithalat) 70 m ilyondan 159 milyon gümüş rubleye çıktı. Strum ilin, artan ekonom ik etk in liklerin b ir göstergesi olarak, kentlerdeki tacir loncalarının üye sayılarındaki artış üzerinde d urur. 1816’dan sonraki liberal güm rü k vergileri dönem inde, üye sayıları önem li ölçüde azaldı ve 1820'li onyılın sonlarına doğru üye sayılarında yeni b ir düşüş görüldü. Bu
na karşılık, 1830 ile 1855 y ılla n arasında, loncalara üye olan tacir
lerin sayısı b ir k atını aştı ve 1850’li yıllar üye sayısında oldukça hızlı b ir artışa tan ık oldu. Bu dönemde, u laştırm a alanında da ge
lişm eler görüldü. O ndokuzuncu yüzyılın başların da B altık illerinde bazı önem li kanallar açıldı ve 1850’li yıllarda, R usya’nın içsularm- da, hepsinden önem lisi Volga üzerinde b u h ar gücüyle çalışan tek
nelerle yapılan su ulaştırm acılığı hızla gelişmekteydi. 1830’lu yıl
la r ise, dem iryolları yapım ının başlayışına tan ık oldu.
İç ticaretteki gelişmeyle bağlantılı olarak, kuzeyin en d ü stri m erkezleri ve B altık'm yiyecek ü retim i kendine yetm eyen bölge
leri ile, «kara-toprak» bölgelerinin ve güney illerinin yiyecek artısı ü reten to p ra k la n arasında, gittikçe a rta n b ir farklılaşm a görüldü.
M alikâne «fabrika»lanna sahip olan kendine yeterli m ülklerin öne
m i azaldı. Obrok sistemiyle* ödem eler, to p rak ları o k ad ar ve
rim li olm ayan, elzanaatları endüstrilerinin serpilip geliştiği kuzey bölgelerinde yaygınlaştı. Bunun tersine olarak, tahıl yetiştirilen bölgelerdeki, özellikle kara-topraklı illerdeki ve U krayna bozkırla- n n d a k i soylu m ülklerinde [özgür] işçi çalıştırm a ağır bastı. Böy- lece, Avrupa R usya'sında [end ü strid e] em ekçi olarak çalıştm lan serilerin oranı, ondokuzuncu yüzyılın ilk yarısında yüzde 70’i aşan b ir o rana ulaştı. O rta R usya'nın kara-toprak bölgesi olm ayan ku
şağında ise, serilerin neredeyse yüzde 60’ı obrok sistem iyle çalış
tırılm aktaydı.
E n dü strid eki genel gelişme, m alyapım fabrik aların ın sayısını ve işgücü sayısındaki artışı veren resm i istatistiklerde de görül
m ektedir (bak. Tablo 4). 1804’te 2.400 dolaylarında kuruluş var-TABLO 4
Seçilen Bazı E ndüstri Dallarında
1804-1860 Yılları Arasında Girişim Sayısı ve İşgücü Miktarı Girişim Sayısı İşçi M iktarı
Üretilen Malın Türü 1804 1830 1860 1804 1830 1860
1. Yünlü dokumalar 157 389 706 28.689 67241 120.025
2. Pamuklu dokumalar 199 538 1200 8.181 76228 152236
3. Keten dokumalar 285 190 117 23.711 26.845 17284
4. îpek imalâtı 365 234 393 9.161 14.019 14.287
5. Kağıt 64 111 207 5.957 10.260 12.804
6. Deri 843 1.619 2.515 6.304 10.547 14.151
7. Mumyağı, sabun, aydınlanma
mumu, balmumu 269 1.031 1.827 687 6252 12.122
8. Şeker 10 57 467 108 1.687 64.763
9. Demir çelik 28 198 693 4.121 19.889 54.832
10. Bakır 37 113 161 546 3.103 8.504
Kaynak: [13], s. 31-32.
* Obrok sistemi için bak. s. 40.
45
ken, bu rakam 1830’da 5.306'ya, 1860’da 15.338’e ulaşm ıştır. Bu
nunla o rantılı olarak, işgücü 1804’teki 95.000 sayısından 1830’da 252.253’e ve daha sonra, 1860 yılında 565.100'e çıkm ıştır. Malya- pım (imalat) en dü strisinde dokum acılık ağır basan kesim olm a durum unu sürdürm üşse de, m etalürjinin ve öteki en d ü strilerin önem i arttıkça, dokum acılıkta çalıştırılan işçilerin toplam işçilere oranı, biraz düşm üştür, işçi başına endüstriyel verim lilikte, özel
likle 1845’ten sonra, önem li artış görülm üş olmalı; ve bu olgu, H rom ov’a göre m alyapım alanında m ekanizasyonun benim senm esi yanısıra, gönüllü emek gücünün artm asıyla ilişkiliydi. 1850’li yıl
ların sonlarında, anonim ortak lık ların sayısında hızlı b ir artış gö
rüldü. 1822 ile 1855 yılları arasında böyle 32 ortaklık kurulm uştu;
1856’dan 1859’a k ad ar 79 yeni o rtaklık daha kuruldu. M akineleşme
nin gösterdiği gelişmenin ipuçları, içindeki rak am lar endüstride- kiler k ad ar tarım d a kullanılan m akineleri de içerm ekle birlikte, Tablo 5’deki istatistiklerden de yakalanabilir.
TABLO 5
Rusya’da 1831-1860 Yılları Arasında Makine Sayısı
(gümüş ruble olarak toplam değerleri bine yuvarlanmış rakamlarla) Yıllar Dışalım Malı Makineler Yerli Üretim Toplam
1831-1840 4.111.000 2.750.000 6.861.000
1841-1850 11.747.000 4.860.000 16.607.000
1851-1860 48.080.000 36.433.000 84.513.000
K ayn ak: [16], s. 27.
E n d ü stri d allarında görülen gelişme ve ticaret ağında görülen genişleme, kendini a rta n kentleşm eye yansıttı. R aşin'e göre kentli nüfus, 1811 - 1863 y ıllan arasındaki dönem de, b ir k atını aştı ve Av
rup a R usya'sında (Polonya ve Finlandiya dışarıda bırakılarak) kent
lerde yaşayanların toplam nüfusa oranları, bu dönem de, yüzde 6,6’d an yüzde 10’a yükseldi (bak. Tablo 6). Moskova, St. P etersburg ve Kiev hızla büyüdü, am a en göze çarpan genişleme K ara Deniz 46
TABLO 6
Avrupa R usya’smtn E lli İlinde
1811-1913 Yılları Arasında K entli Nüfusta Görülen Artış K entli Nüfusun Yıllar Toplanı Nüfus K entli Nüfus Toplam Nüfusa Oram
(milyon olarak) (milyon olarak) (yüzde olarak)
1811 41,8 2,8 6,6
1838 48,8 4,5 9,3
1863 61,2 6,1 10,0
1885 81,7 10,0 12,2
1897 93,4 12,1 12,9
1913 121,8 18,6 15,3
K aynak: [58], s. 98.
tahıl ticaretinin gelişmesine dayanan Odessa’da görüldü (bak. Tab
lo 7).
Rusya'nın en d üstri üretim inin büyük b ir bölüm ü, Polonya dı
şında, dö rt bölgede yoğunlaşm ıştı. U rallar madenciliğin ve m eta
lü rjin in ana m erkezi olm a durum unu sürdürdü. «Orta [R usya]
En-TABLO 7 Bazı Rus Kentlerinin
1811-1914 Y ıllan Arasında Gösterdikleri Gelişme
K entler 1811
St. Petersburg 335.600
Moskova 270.200
Riga 32.000
Kiev 23.300
Odessa 11.(XX)
Bakü —
Ekaterinoslav 8.600
K ayn ak: [58], s. 93.
1863 1897 1914*
589.500 1.264.900 2.118.500 462.500 1.038.600 1.762.700 77.500 282.200 558.000 68.400 247.700 520.500 119.000 403.800 499.500 13.900 111.900 232.200 19.900 112.800 211.100
* 1 Ocak 1914 tarihindeki nüfusu göstermektedir.
d ü stri Bölgesi» denen Moskova ve V ladim ir illerinde, önem li doku
m a m erkezleri vardı. B u ralard an kuzeye doğru çıkıldığında, St.
P etersburg bölgesinde, ülkenin en büyük m etalü rji ve pam uklu do
kum a fab rikalarm d an bazıları bulunm aktaydı. Kuzeydeki b u en
dü striler, dışalım la sağlanan köm ür, pam uk ve m akine gibi m al
lara yakın olm alarının y ararını gördüler; St. P etersbürg’da aynı zam anda, içlerinde R usya'nın ilk bu h arlı m akinelerini ve dem iryo
lu donanım ını yapan Aleksandrovsk fabrikalarının da bulunduğu, devlete ait bazı büyük m alyapım kuruluşları vardı. Tegoborski’nin 1850’li yılların o rtalarıyla ilgili kestirim ine (tahm inine) göre, Rus m alyapım girişim lerinin çıktılarının toplam değerinin y an sm d an epey fazlası, Moskova, St. Petersburg, V ladim ir ve Perm illerinde (eyaletlerinde) toplanm ış olan k u ruluşlarca üretilm işti. Güneyde de, daha çok şeker kam ışından şeker arıtm a (rafineleştirm e) işine da
yanan önem li sayılabilecek bazı en d ü stri bölgeleri gelişmişti. Dar anlam ıyla Rusya ülkesinin ötesindeki Polonya illerinde birçok mal- yapım [en d ü stri] m erkezi vardı. Lodz büyük b ir dokum a üretim i m erkezi d urum una gelirken, Varşova, dokum a yanısıra önemli b ir m etalü rji en d üstrisi bölgesi oldu.
Çarlık istatistik lerin in yetersizliklerine karşın, m alyapım en
dü strisinin 1861’den önceki onyıllarda azım sanam ayacak derecede geliştiği d u raksanm adan söylenebilir; bununla birlikte, b u alanda elde edilen söz konusu b aşarıların önem derecesi ve çapı tartışm alı b ir konudur. Sağlanan artışların nedenleri tam olarak anlaşılam a
m ıştır; çünkü, konuyla ilgili geniş b ir Sovyet yazınının bulunm ası
n a karşm , söz konusu gelişmenin dinam ikleri h akkında pek az çö
zümleme girişim inde bulunulm uştur. B ununla birlikte, endüstrinin ondokuzuncu yüzyılın b irinci yarısındaki gelişmesinin, devlet giri
şim inin ya da devlet zorlam asının b ir sonucu olm adığı söylenebi
lir; dolayısıyla b u dönem in, hem onsekizinci yüzyılda görülen en
düstrileşm eden, hem de [ondokuzuncu] yüzyılın sonlarına doğru Sergei W itte’nin maliye bakanlığı sırasında elde edilen başarılard an çok farklı b ir nitelik gösterdiği açıktır. I. N ikola’ya (tah tta bulun
duğu 1825 - 1855 yılları arasında) hizm et etm iş olan öndegelen m e
m u rların birçoğu, endüstrinin gelişmesini desteklem e yolunda, ya ılımlı b ir tu tu m takınm ış, ya da getirebileceği toplum sal huzursuz
luk lardan korkm aları nedeniyle, endüstrileşm eye düşm an b ir dav
ranış içine girm iş kim selerdi. 1820’li yılların o rtaların d an 1840’lı yılların başlarına k ad ar uzanan dönem de izlenen ekonom i politi-48
k alarm a ağırlığını koyan güçlü maliye bakanı K ont K ankrin, tu tu cu doğalı biri olup, daha çok mali (parasal) sorunlarla ilgilen
m işti. K ont K ankrin devlet destekli en d ü stri projelerini kuşkuyla karşılarken, 1830’lu yıllarda U laştırm a Genel M ü d ürlü ğ ü n ü n b a
şında bulu nan Tol’ ülkeye dem iryolu sokulm asına karşı çıkmıştı.
Devletin pasif b ir rol takındığı gözönüne alınırsa, Azatlık’tan [1861'den] önceki onyıllarda endüstride görülen gelişmelerin daha çok tüketici m a lla n alanında göze çarpm asm a şaşm am ak gerek; ki bu özellik de, Büyük Petro dönemiyle W itte yönetim i zam anındaki endüstrileşm e biçim ine zıtlık gösterm ektedir. Bu dönem de çeşitli end üstrilerde görülen gelişm elerin altında üç genel etm enin yat
tığı söylenebilir. B unlardan birincisi, ta rım alanlarının genişleme
si ve ta rım ürü nlerin in ticaret k anallarına yöneltilişi (tarım ın ti
carileştirilm esi) idi. Bu dönem, Yeni R usya’nın* güneydoğu illerin
de, ekilip biçilen to prak ların hızla genişlemesine ve tahıl, özellikle buğday dışsatım ının hızla artm asın a tan ık oldu. Öyle ki, 1820’de buğday dışsatım larının değeri 7 milyon gümüş rubleyi buldu;
1840’da 11 m ilyona vardı, 1860’da 37 m ilyonu aştı. Tahıl dışsatım larının m ik tan , 1845- 1855 yılları arasındaki onyılda, 1835- 1845 arasındaki onyılm toplam ının b ir katını aşarken; 1846'dan önceki yıllarda tahıl dışsatım ının toplam dışsatım a yüzde 15 olan oranı, 1846- 1860 yılları arasında, kabaca üçte bire [yüzde 30’a] ulaşm ıştı.
Böylesine b ir gelişme, ister istemez, iç pazarda en d ü stri ü rü nleri
nin talebine de yansıyacaktır; öte yandan güney ve güneydoğu bölgelerinin R usya'nın «tahıl am barı» d urum una gelişi, gördüğü
müz gibi, bölgelerarası uzm anlaşm ayı kışk ırtm ıştır. Dahası, bu işbölüm ünün, R usya’nm o rta ve kuzey bölgelerinde, serfler arasın da [efendilerine yılın belli günlerinde belli sayıda günde] çalışarak hizm et etm e borçları yerine obrok [b u borcu m alla ya da parayla ödem e] sistem inin gelişmesini desteklemesi, R usya’nın malyapım en d ü strilerinin kullanabileceği b ir potansiyel işgücü yarattı. İnce
lediğimiz dönem de end üstrinin gelişmesini destekleyen b ir ikinci etm en, güm rük korum asıydı. 1822’de getirilen yüksek güm rük ver
gilerinin ard ından gelen ithal ikam esi, R usya’da hızla gelişen b ir
çok endüstri dalında görülen b ir özellikti. B ununla b irlik te em ek
leme aşam asındaki en d ü strilerin korunm ası, h ü küm etin bilinçli olarak izlediği b ir po litika değildi. Yüksek güm rük vergilerinin asıl am acı, devletin gelirlerinin artırılm asıydı ve güm rük vergile
* Rusya'ya yeni katılan toprakların oluşturduğu bölgeler amaçlanıyor (ç.n.).
rinin fitilini tu tu ştu rd u ğ u endüstriyel patlam a, izlenen mali poli
tik aların daha çok b ir yanürünüydü.
Üçüncü etm en, B atı A vrupa'da endüstrileşm enin yayılmasıydı.
Rus endüstrileri, A vrupa’nın gelişmiş tekniklerinden ve m akinele
rinden yararlanabilirlerken; endüstrileşm iş ülkelerin yiyecek ve ham m adde taleplerinin artm ası, Rus dışsatım cılarına pazar olanak
ları sağladı. Rusya'nın İngiltere’ye olan tahıl dışsatım ında, İngil
te re ’de 1846’da çıkarılacak Tahıl Y asaları öncesinde, belirgin b ir artış görüldü. S trum ilin'in ulu slararası ticaret çem berinin 1830’lu yıllardan başlayarak Rusya’nın gönenci üzerindeki etkisini araştı
ran çalışm asında açıkça gösterildiği gibi, 1861’den önceki b u yıl
larda, Rusya genişleyen u lu slararası ekonomiye, gittikçe daha bü
yük çapta katıldı.10
R usya’nın büyüyen en düstrileri arasında pam uklu dokum acı
lığı en önce geliyordu. 1830’lu yıllarda, pam uk dokumacılığı, en çok en dü stri işçisi çalıştıran endüstri dalı olarak öncülüğü yünlü dokum a kuruluşların ın elinden adlı; yaygınlık kazanm ış ve köylüye [köylü em eğine] dayanan keten dokum a endüstrisi ise, pam uklu m alların rekabeti karşısında gerilemeye başladı. Rusya’nın en
düstriyel işgücü alanında 1825 -1834 yılları arasın d a gösterdiği gelişmenin neredeyse yarısının, pam uklu dokum a kuruluşlarının ü rü n ü olduğu hesaplandı.
«P atiska ve am erikan bezi»* basm a ve boyam acılığı onseki- zincı yüzyılda bazı gelişm eler gösterm işti; am a 1820’ye varıldığın
da, b u alandaki etkinliklerin hâlâ öğünülecek b ir düzeyde olmadığı görülür. İplik ü retim i pek fazla gelişme gösterm edi ve 1830’lu yıl
lara dek, bükülm üş iplik dışalım ları hep işlenmem iş (ham) pam uk dışalım larından daha fazla idi. Bu tarih lere dek Rusya’nın pam uklu endüstrisi, tem elde İn giltere’den dışalım la getirtilen bükülm üş ip
liği dokuyan ve işleyen b ir endüstriydi ve pam uk ipliğini işleme iş
lemleri, daha çok köy evlerinde ve küçük elzanaatları d ükkânların
da yürütüldü. Pam uklu dokum a üretim inde görülen gelişmenin hızı, 1830’lardan başlayarak, artm a eğilimine girdi ve bu endüstri
10 Strulimin’in 1847-1907 yıllan arasındaki dönemi kapsayan çalışması yeni
den basıldı [bak. 19 numaralı kaynak, s. 414-458]; bu çalışmanın (1847- 1867 arasını kapsayan) birinci kesiminin İngilizce çevirisi de [bak. 68 kaynak] bulunmaktadır.
* İngilizcesi calico (ç.n.).
dalında çalıştırılan «fabrika» işçilerinin oranı, 1836'da [toplam fab rika işçilerine oranla] yüzde 32’ye çıktı. 1840’lı yıllardan başla
yarak, bükülm üş pam uk ipliği üretim i hızla gelişti; yapılan ü reti
m in çoğunun ise, m akinelerle donatılm ış (m akineleştirilm iş) fab
rik alard a gerçekleştirildiği görüldü. Pam uk ipliği bükücülüğünde kullanılan iğ sayısındaki artış hakkında b ir k estirim (tahm in), iğ sayısının, 1830’da 100.000’in altındaki b ir rakam dan, 1863’te 1.750.000’e yükseldiğini ve Azatlık yılında [1861’de] R usya'nın pa
m uk ipliği tüketim inin yüzde doksanını aşan b ir bölüm ünün ülke içinde üretildiğini (bak. Tablo 8) gösterm ektedir. M akineleşme do
kum acılık alanında çok daha ağır b ir gelişme gösterdi ve m otorlu dokum a m akinelerinin 1860'lı ve 1870’li yıllara dek yaygın biçim de kullanıldığı görülm edi.
TABLO 8
Rusya’nın 1812-1860 Yılları Arasındaki Pamuk Dışalımları (pud olarak)
Yıllar Pamuk İpliği İşlem nem iş Pamuk
1812-1820 165.000 55.000
1821-1830 334.000 87.000
1831 -1840 574.0)0 235.000
1841 -1850 471.000 821.000
1851 - 1860 167.000 2.145.000
K a y n a k : [1], cilt 1, s. 527.
Moskova ve St. Petersburg, iplik (bükme) fab rik aların ın m er
kezleriydi. E n büyük iplik fab rik aları St. P etersburg’daydı ve 1860’da, bu n ların birçoğu, anonim şirketler biçim inde örgütlenm iş bulunuyorlardı. Büyük ağartm a ve [ren k ve desen] basm a fab rik a
ları, Moskova bölgesine ve V ladim ir ilindeki îvanovo ve Şuya kent
lerine yerleşm işlerdi. İvanovo’nun b ir endüstri kenti olarak yükse
lişi Y atsunski’nin yapıtında [84] anlatılm ıştır. Burada, çoğu serf olan bazı girişim ciler, 1740’lı yıllardan başlayarak, keten bezi do
kum a işletm eleri kurdular. Yüzyılın sonunda, bu girişim lerden ba
zıları, pam uklu basm a fab rikaların a dönüştürüldü. Böylece, p atis
ka ve am erikan bezi üretim i, bu kentte dev adım larla ilerlemeye 51
başladı; öyle ki, 1828'e gelindiğinde, çoğu son derece küçük ölçek
lerle çalışm akla birlikte, yüzü aşkın bağım sız kuruluş bulunm ak
taydı. Gene de üretim in belirli m erkezlerde toplanm ası (yoğunlaş
ması) eğilimi artm ıştı ve, 1849’da, yalnızca b ir girişim cinin 2.459 işçi çalıştırır durum a geldiğinin görüldüğü yılda, Ivanovo’da yirm i iki büyük kuruluş, bu kentteki toplam patisk a ve am erikan bezi işçilerinin altıda beşini çalıştırm aktaydı.
R usya'nın pam uklu endüstrisinin gelişmesini hızlandıran en büyük iti, korum acı güm rüklerden, İngiltere'den alm an pam uk ip
liği fiyatlarının düşük olm asından ve 1842’den sonra, İngiltere'den daha kolaylıkla m akine getirilebilm esinden kaynaklanm ıştı. 1822’
deki ve 1826’daki yüksek güm rük tarifeleri, endüstriye gözle görü
lü r b ir hız kazandırdı; b u yolda b ir b aşka iti, 1830 yılında, o yıl p atlak veren Polonya ayaklanm ası ertesinde, Polonya m allarına k a r
şı yüksek [iç] güm rük duvarlarının dikilmesiyle sağlandı. Yüksek güm rük duvarları, 1830’lu, 1840’lı yıllar boyunca sürdü; ancak 1850’den başlayarak ılımlı b ir düzeye indirildi; bun u 1857 yılında oldukça önem li b ir indirim daha izledi. Bu tarih te artık [yerli] en
dü stri sarsılm ayacak b ir biçim de, sağlam b ir biçim de yerleşm iş b u lunuyordu. Bez dokum a endüstrisinin, İngiltere’den, ucuz pam uk ipliği getirm e olanaklarının doğmasıyla gösterdiği şahlanm a, en
dü strin in gelişmesinde, olasılıkla koruyucu güm rük tarifelerinden daha önemli b ir rol oynadı. İngiliz endüstrisinde m akineleşm enin m aliyetleri düşürm esiyle, İngiliz bükülm üş ipliğinin p u d başına fi
yatı, 1821 - 1825 yılları arasındaki o rtalam a olan 111 rubleden, 1826-1830 yıllarının ortalam ası olan 82 rubleye; 1830- 1835 yılları
nın ortalam ası olarak ise, 59 rubleye düştü. Bu fiyat indirim inin [R usya’daki] pam uk ipliği büküm cülüğünün gelişmesini engellediği kuşkusuz; iplikçilik alanında 1830’lu yıllarda bazı gelişmeler sağ
lanm ışsa da, asıl önemli gelişmeler, 1842 yılında İngiltere'nin do
kum a m akineleri dışsatım ına koyduğu yasağı kaldırm asından son
ra gerçekleşti. 1841’de dışalım la sağlanan bükülm üş pam uk ipliğine konan güm rük vergisi de, b u tarih i izleyen onyıllarda, pam uk ipliği büküeülüğünün İngiliz teknolojisine ve İngiliz araç gereçlerine da
yanılarak hızla gelişmesine yolaçan etm enlerden biri oldu. Söz ko
n usu gelişmede, b ir Alman - İngiliz girişim ci olan, b u dönem de bü
yük pam uklu dokum a fab rikalarının çoğunu kurm uş bulunan Ludwing K noop'un da önem li b ir payı vardı.
52
Pam uklu dokum a endüstrisinin belirtilm esi gereken önem li b ir özelliği, b u end üstrin in b aştan beri hem en tüm üyle «özgür» emeğe dayanm asıydı; yani, büyük ölçüde o brok serflerin emeğini kullan- masıydı. 1825 k ad ar erken b ir tarihte, genel olarak Rus endüstrisin
de çalışan işgücünün yüzde 54’ü n ü n b u yolla sağlanm asına k arşı
lık, pam uklu dokum a endüstrisinde kullanılan emeğin yüzde 95 ka
darını obrok seriler oluşturm aktaydı. Sovyet tarihçileri R eform [1861] öncesi R usya’sının «feodal» yapısı içinde k apitalist girişim biçim lerinin gelişmesinin b ir kanıtı olarak gördükleri kiralık emek
darını obrok seriler oluşturm aktaydı. Sovyet tarihçileri R eform [1861] öncesi R usya’sının «feodal» yapısı içinde k apitalist girişim biçim lerinin gelişmesinin b ir kanıtı olarak gördükleri kiralık emek