1890’h yılların oluşturduğu onyıl içinde Rus en d ü strisi çok bü
yük ilerlem eler gösterdi. Rus ekonom isi b u onyılda, 1880’li yıllar
da girdiği açıkça görülen kalkınm a yolunda daha ileri n o ktalara ulaştı; öyle ki, birçok yazar bu yolda R usya’nın «kalkış» (take-off) noktasına 1880’li yılların o rtaların d a ulaştığını kabul etm ektedir.
G erschenkron’a göre, R usya’nın 1890’lı yıllarda end üstrid e yap
tığı atılım da en önemli ro lü devlet çynadı. R usya'da ortaya çıkan endüstrinin yapısını, hüküm etin izlediği politika belirledi; örne
ğin hüküm et, en büyük hızla gelişmesi gereken en d ü stri dalının, tüketici endüstrilerinde değil, kapital m a lla n en d ü strilerind e ger
çekleştirilm esi ve yabancı kapitalin Rus endüstrisinin gelişmesinde gittikçe daha büyük b ir rol alm ası gerektiğini dikte etti.
1890’lı yıllarda en düstride görülen «patlarcasına ekonom ik ge
lişme» (boom) 1893’ten 1903'e dek görev başında kalan güçlü ve yetenekli b ir maliye bakanı olan Sergei W itte’n in izlediği politika
larla sım sıkı ilişkilidir. Von Laue’nun ve öteki y azarlan n (bak.
örneğin [73]) gösterdikleri gibi, W itte endüstrileşm eyi R usya’nın en büyük am açlarından biri durum una çıkardı; öyle ki, b u yıllarda izlediği p olitikalar bazen «W itte sistem i» olarak anılır. Ancak, ek açıklam alarda bulunm aksızın böyle b ir terim i kullanm ak güvenli değildir. W itte’nin ateşli b ir endüstrileşm e yanlısı olduğu ve [bu yoldaki] am açlarını gerçekleştirm ek için öncellerinde [seleflerin
de] bulunm ayan b ir çaba gösterdiği doğrudur; am a aynı zam anda izlediği ekonom ik p olitikalard a bazı tutarsızlıkların ve izlenen yo
lun adalete uygun olup olm adığına bakılm aksızın am aca kestir
m eden u laşm a girişim lerinin bulunduğu da doğrudur. A maçlarına ulaşm asında şansın da rolü oldu. Örneğin 1890'lı yıllarda yabancı kapitalin R usya’ya akışında, W itte’n in izlediği maliye politikaları
nın k u ş k u la n ılm a y a c a k ro lü kadar, b u so nu çta o dönem de ulus
lara rası faiz oranlarının çok düşük olm asm ın ve Rusya’n ın yeni edindiği bağdaşığı (m üttefiki) F ran sa’da Rusya’daki en d ü stri giri
şim lerinin geleceğinin övgüyle halka duyurulm asının da rolü ol
m uştu.
W itte’n in rehberliği altın d a Maliye Bakanlığı, Rusya’da hızlı endüstriyel gelişme am acını gerçekleştirm enin b ir aracı oldu.
1890'lı yıllarda bütçe gelirleri yaklaşık olarak b ir kat artm ış b ulu
nuyordu ve devlet çok çeşitli ekonom ik projelere, hepsinden çok da dem iryollarına büyük fon lar dökm üştü; öteki en d üstrileri de desteklem ekten geri kalm am ıştı. W itte’nin izlediği b u ekonom i po
litikalarının altında yatan am açlar, büyük ölçüde siyasaldı; ve bu olgu ileride Rusya'nın endüstrileşm esinin alacağı biçim i belirledi.
Rusya dünyanın büyük devletlerinin [en güçsüzü ve] en gerikalm ışı idi. K ırım S av aşın d an so n ra görülen, çağdaşlaşm a yolunda elde edilen b irço k b aşarılara, örneğin serilere Azatlık verilm esine, de
m iryollarının yapılm asına karşın, Rusya, güçlerini gittikçe artıran rakiplerinin bulunduğu b ir çevrede, ekonom ik bakım dan, dolayı
sıyla askeri bak ım dan zayıf b ir ülke durum unda kaldı. 1878’den sonra Rusya ile A lm anya'nın arası açılınca, R usya’nın hiç de sağ
lam b ir konum da olm adığı ortaya çıktı. Dolayısıyla, W itte için endüstrileşm e, zam ana k arşı verilm esi gereken b ir yarış idi; Rus
ya'nın büyük güç [büyük devlet] o larak konum unu sürdürebilm e
si için ekonom ik ku dretin i hızla artırm ası gerekiyordu.
W itte’nin istediği ekonom ik gücün temeli, dem iryolları ağının b ir an önce gerçekleştirilm esiyle ve ağır en d ü strin in yayılıp büyü
mesiyle atılacaktı. Bu am aca ulaştıracak yollar, «sistem» olarak ad
landırılan şeyin kurulm ası, yani, sistem li ve tu ta rlı b ir korum acı güm rük politikası, p arasal (mali) k ararlılık (istikrar), m aliye re
form u, ağır vergiler ve yabancı yatırım ların teşvik edilm esi idi.
Kısaca «sistem» denen şey, R usya'nın yerli kapitalinin kıtlığının yarattığ ı b ir düşünceden doğdu. Rus halkına [ağ ır] vergiler yükle
nerek, hü küm et yatırım ların a olanak verecek fo n lar yaratılırken, sık sık büyük çaplı iç borçlan m alara da başvuruldu. Ama yabancı 82
yatırım lara da gereksinim vardı. Y abancıların Rus hisse senetlerine yeterli yatırım ı yapabilm eleri için, Rus ekonom isinin yapısm m güç
lülüğü, istik rarlı b ir ruble ile ve ondokuzuncu yüzyılın son onyıl- larınm ulu slararası ekonom isinin koşullarına uygun olarak, altm stan d ardının benim senm esiyle gösterilm eliydi (ki altm stan dard ına sonunda, 1897’de gidilebildi). Bu am açlara ulaşılm ası ise, büyük altm rezervlerinin b irik tirilm esi ve lehte b ir ticaret dengesinin ku
ru lu p sürdürülm esi dem ekti.
W itte, 1880’lerde sağlanan lehte ticaret dengesini, oldukça yük
sek b ir koruyucu güm rük tarifeleri (bak. Tablo 17) politikası uy
gulam asını sü rd ü rerek sağladı. Aynı zam anda, hüküm etin Rus en
d ü strisin e yaptığı dolaysız desteklerle en d ü strin in «ithal ikamesi»
yoluna girm esi teşvik edildi. B u yolda, devlet yatırım ları yanısıra, cöm ert devlet sözleşm elerini ve dem iryollanyla yük taşım a ücretle
rinin [hüküm etçe] düzenlenm esi gibi yöntem leri kullandı. W itte’- nin bu yönde izlediği p olitikaların başarısı, örneğin 1870’li yıllarda ülke tüketim inin ancak beşte ikisini karşılayabilen yerli pik demiı' üretim inin, 1890’lı yıllarda iç tüketim in d ö rtte üçünü karşılayabil
m esinde görüldü. B ununla birlikte, koruyucu güm rük tarifelerine ve Rus end üstrilerind e görülen genel gelişmelere karşın, dışalım ların düzeyi 1890’lı yıllarda da yükselm eyi sü rd ü rd ü . Bu durum , kuşkusuz b ir dereceye dek doğrudan doğruya endüstrileşm e süre
ciyle, birliğinde b irçok ham m adde, m akine ve Rusya’nın üretem e- cüği öteki ü rü n lere olan talebi getiren süreçle açıklanabilir.
TABLO 17
1861-1913 Yılları Arasında Rusya'nın Dış Ticareti
(milyon ruble olarak)
Yıllar D ışsatım lar Içalım lar Ticaret Dengesi
1861-1870 222,7 225,9 - 3,2
1871-1880 454,8 488,2 — 33,4
1881-1890 622,2 471,8 + 150,4
1891-1900 659,8 535,4 + 124,4
1901-1910 1.073,1 887,4 + 185,7
K ayn ak: [26], s. 301.
83
Devlet aynı zam anda, tarım ü rü n leri dışsatım ını hareketlendi
recek ve böylece lehte b ir dış ticaret dengesini sürdürecek önlem ler de aldı. D ışsatım m alları sağlayan bölgelere dem iryollarının döşenmesi, dış satışlard a b ir genişlemeye yolaçtı. B unun yanısıra, von Laue’nun ileri sürdüğüne göre, köylülerin sırtın a ağır vergile
rin yüklenm esi (bunların bilinçli olarak tarım ürü nlerin in fiyatla
rının en düşük olduğu zam an, h asattan [hem en] sonra toplanm a
sı) köylüleri tarım ürü nlerin i satm aya zorladı. Böyle b ir vergilen
dirm e, çifte am aca hizm et etm iş oldu. H em devlet y atırım ları için gerekli fonları sağladı, hem de yiyecek ü rünlerinin dünya fiyatla
rının düştüğü b ir zam anda, bunların dışsatım ını hızlandırdı. H ükü
m etin bütçe politikası, b u tü r yöntem lerle, Rus köylüsünden ta rım sal b ir a rtı «sıkıp çıkarm anın» yolunu bulm uş oluyordu.
G erschenkron, devletin endüstrileşm e sürecinde oynadığı başat rolü, daha çok ekonom ik gerikalm ışlık koşullarına gösterdiği tep
kiyle açıklar. Devlet, bilindiği gibi, bütçe politikalarıyla, yeterli ol
m ayan iç talebi ve Rusya’da kıt olan yerli özel kapital kaynakları
nın yetersizliğini gidermeye çalışm ıştır. Ne var ki bu bütçe politi
kaları, Rusya’da b ir kitle tüketim i iç pazarının doğm ası şansını da azaltm ış oldu. W itte’nin kendisi de, tarım d aki bu durum un y arat
tığı ikilem in tüm üyle bilincindeydi; am a endüstrileşm enin başa
rıya ulaşm asının, sonunda R usya’ya, tarım ın da payını alacağı b ir gönenci (refahı) getireceğini um uyordu.
Von Laue, 1890’lı yıllarda ekonom ide görülen «yön değişikli
ğim in derecesini olasılıkla ab artm ak tad ır. W itte’nin sistem inin sa
hip olduğu özelliklerin birçoğu, b ir dereceye dek, daha önceki on- yıllarda da vardı. Üç güçlü maliye bakanı, yani (1862- 1876 y ıllan arasında görev yapan) R eutern ve (1881 - 1886 yılları arasında gö
rev yapan) Bunge ile (1887 - 1892 y ıllan arasında görev yapan) V işnegradski yönetim i zam anında, devletin m ali durum unu güç
lendirm ek, rubleyi kararlılığa kavuşturm ak ve yabancı kapitalin ülkeye akışını hızlandırm ak için birçok önlem alınm ıştı. Viş
negradski zam anında votka, kerosen [gazyağı] ve şeker gibi kitle tüketim i kalem lerinden sağlanan vergilerden gelen azımsanamaya- cak m iktarlard aki devlet paylarıyla, dolaylı (vasıtalı) vergi yükü artırılm ıştı. Ve gene, daha önce de gördüğüm üz gibi, koruyucu güm rü k tarifeleri 1880’li yıllarda Rusya’nın endüstrileşm esinin önemli b ir etm eni durum una gelmişti ve R usya'nın 1890’lı yıllar boyunca,
birk aç küçük değişiklikle süren ve 1914’e k ad ar kalan güm rük ya
pısının tem eli olarak kalan yasa, V işnegradski’nin 1891 güm rük yasasıydı. Bu tü r önlemlerle, 1880’li yıllarda lehte b ir ticaret den
gesine ulaşılm ıştı; bu na karşılık, 1890’lı onyılda endüstrileşm e dışalım larda artışa yolaçmca, ticaret dengesinde görülen lehte fark lılık b ir p arça geriledi.
W itte’nin, öncellerinde bulunm ayan b ir tutum la, endüstrileş
meyi tek am aç olarak görüp bu yolda çaba gösterdiği kuşkusuz.
Öncellerinin görev başında olduğu yıllarda, devletin en düstrinin ge
lişm esini hızlandıran etkinlikleri dem iryolu politikalarının b ir yanürünü olarak doğm uştu. W itte’nin elindeki baş endüstrileşm e silahı da dem iryolu yapımıydı; am a W itte dem iryolu politikasını, öncellerininkinden çok daha güçlü b ir endüstrileşm e am acının b ir parçası [ve b ir aracı] olarak kullandı. B ununla birlikte, W itte’nin izlediği politika, büyük ölçüde, daha önce izlenen politikaların b ir uzantısıydı ve b aşarıları da bu yolda daha önce atılan tem eller üze
rinde yükselm elerinden kaynaklanıyordu.
Öyleyse, 1890'lı yıllarda, Rus endüstrisinin hızlı b ir gelişme gösterdiği söylenebilir. E n d ü strid e yüzde 8’i biraz aşan yıllık ge
lişme oranı, kuşkusuz gözalıcı b ir başarıydı. Bu gelişmenin dayan
dığı temel, ağır endüstrinin, özellikle U krayna’da gösterdiği geliş
meydi. 1897 end üstri sayımı, 1887 ve 1897 yılları için (kustar’ları*
ve küçük ölçekli zanaatçı işletm elerini dışarıda b ırak arak ) fabrika kuruluşlarının sayısı hakkında oldukça güvenilir rak am lar sağladı (bak. Tablo 18). Bu sayım, 1890’lı yıllarda sağlanan gelişmeleri o r
taya koydu. Tüm endüstrilerdeki çıktıların değeri, on yılda b ir k atından fazla artarken , dem iryolu işçilerini de içine alarak, en
düstride çalışan toplam işgücü, 1890’lı yılların sonunda 3 m ilyona yaklaşm aktaydı. Ne çıktıların bu parasal değeri ne de çalışan işçi
lerin sayısı (istihdam ) gelişmenin tam anlam ıyla doyurucu ölçü
leri olarak alınam az. F iyatlardaki değişm eler birörnek değildi. Ağır güm rük vergileri, dünya fiyatlarının gerilediği b ir zam anda, birçok en d üstri ü rü n ü n d e Rus fiyatlarının tam tersine b ir hareketle yük
seldiği anlam ına gelir. Gene, verim lilikte görülen, özellikle m aden
cilik ve m etalü rji alanlarındaki verim lilikte görülen, çalışan işçi sayısını (istihdam ı) artıran yükselişler, kuşkulu b ir göstergedir. Öte
* Daha önce s. 19'da belirtildiği gibi, kustar'lar köyevi endüstrileridir (Ç.n.).
yandan, b u sayım da, o rm an ürünleri, kağıt, seram ik ve m etal eşya endüstrisi gibi en d üstrilerde görülen gözalıcı artışlar, b ir dereceye dek, işliklerde (atölyelerde) yapılan ü retim in o rtad a n kalkm ası pa
hasına, fab rika üretim i yapan girişim lerin b u alanlara yayılm asını yansıtm aktadır.
TABLO 18 Rus Endüstrisinin
1887’deki ve 1897’deki Durumunun Karşılaştırılm ası
Mallar
Üretilen Malların Toplam Değeri (ruble olarak*)
1887 1897
Endüstride Çalıştırılan îşç i Sayısı (istihdam ) 1887 1897
Dokumalar 463.044.(XX) 946.296.000 399.178 642.520
Yiyecek maddeleri 375286.000 648.116.000 205223 255.357
Hayvan ürünleri 79.495.000 132.058.000 38.876 64.418
Orman ürünleri 25.688.000 102.897.000 30.703 86273
Kağıt 21.030.000 45.490.000 19.491 46490
Kimya endüstrisi ürünleri 21.509.000 59.555.000 21.134 35.320
Seramik 28.965.000 82.590.000 67.346 143291
Madencilik ve metalürji 156.012.000 393.749.000 390.915 544333 Metal (madeni) eşya 112.618.000 310.626.000 103.300 214311
ö tek i mallar 50.852.000 117i767.000 41.882 66249
Toplam 1.334.499.000 2.839.144.000 1.318.048 2.098262
Kaynak : [27], s. 291.
1890’lı y ıllard a ekonom ide görülen atılım da, dem iryolu yapım ı en önde görünür. 1890 ile 1900 y ılla n arasınd a döşenmiş dem iryol
larının uzunluğu 30.596 kilom etreden 53.234 kilom etreye çıktı. Bu onyılm son ü ç yılında, yılda o rtalam a 3.883 kilom etre dem iryolu
nun işletmeye açıldığı g örülür ki bu, 1867 - 1875 yılları arasındaki ekonom ik p atlam a dönem inin yıllık ortalam asının b ir k atın ı aşan b ir rakam dır. Demiryolu yapım ındaki b u p atlam ada en büyük ro lü h ü kü m et oynadı; öyle ki, devletin dem iryollarına yaptığı yatırım , b u onyılda (garanti ettiği b o rçları da içine alarak) toplam 3.500.000.000 rubleyi buldu. Bu yıllarda, Avrupa Rusya’sındaki de
* Bine yuvarlanmış rakamlarla.
m iryolu ağı, azım sanam ayacak ölçüde genişletildi ve geliştirildi.
U rallar'da, Aşağı Volga ve K afkas bölgelerinde bazı önem li dem ir
yolları h atları kuruldu. Ama en tu tk u lu girişim ler, Asya illerinde devletçe finanse edilen projelerdi; hepsinden önem lisi, 1891’de baş
layan ve on yıl sonra tam am lanan, Sibirya'yı b ir u çtan b ir uca aşan Trans-Sibirya dem iryoluydu. M oskova ve St. Petersburg, de- m iryoluyla Pasifik O kyanusu kıyısındaki V iladivostok'a bağlandı ve böylece yeni to p rak ların ekonom ik olarak işletilm esi işi başla
tılm ış oldu. 1890’lı yıllar boyunca B atı S ibirya’ya büyük çaplı b ir göç hareketi görüldü ve T ü rk istan ’da pam uk ü retim inin gelişmesi, dokum a endüstrilerine yeni b ir ham m adde kaynağı sağlam ış oldu;
1913’te Rusya’nın pam uk tüketim inin yarısından fazlası artık ülke içinde üretiliyordu.
1890 yılında, dem iryolları ağının genişliği bakım ından Rusya, dünyada beşinci sırayı aldı; 1900’de ise, B irleşik Devletler’den son
ra gelerek, ikinci d u rum a yükseldi. T opraklarının genişliği gözönü- ne alınırsa, Rusya'nın bu dem iryolu ağının yetersiz olduğu anlaşı
lır; gene de rak am lara bakıldığında, b u alanda ulu b ir endüstrinin varlığını gösterir. Demiryolu yapım ı, kapital donanım ı talepleriyle, endüstrileşm eyi büyük ölçüde hızlandırdı. Özellikle U krayna en
düstrileri, onun yarattığı talebin etkisini duydu. 1890’lı yıllar için
de, Rusya’nın dem ir çıktısının olasılıkla üçte biri, doğrudan doğ
ruya dem iryolu endüstrisi tarafınd an tüketilirken; dem iryolları ay
n ı zam anda, büyük lokom otif fab rikalarının kurulm asına yolaçmış bulunuyordu. D em iryolları, öte yandan, Rus köm ürü için büyük b ir pazar [alıcı] olm a d urum larını sürdürdüler.
Dokumacılık, 1890’lı yıllarda [d a] en öndegelen end üstri dalı olm a niteliğini korudu. Bu onyılda, makineleşm e, end ü strin in tü m dallarında en göze çarpan h areket durum un a gelirken, pam uk do
kum acılığında, Moskova ve V ladim ir illerinde önemli b ir genişleme görüldü. B una karşın, ağır en düstrinin ekonom i içindeki ağırlığı büyük ölçüde arttı. E konom inin çeşitli kesim lerinde elde edilen çıktıların p arasal değerinde görülen yıllık artış o ranları şö y ley d i:
m adencilikte yüzde 11,2; kim ya endüstrisinde yüzde 10,7; keres
tede yüzde 9,3; m etalürjide yüzde 8,4; seram ikte yüzde 8,0; doku
m acılıkta yüzde 7,8 ve yiyecek m addeleri işlemede yüzde 1,7.
Ağır endüstrinin 1880'li yıllarda büyüm esini destekleyen, de
m iryolu yapım ındaki gelişmeler, koruyucu güm rük tarifeleri, doğ
87
ru d an hüküm et y atırım ları ve yabancı kapitalin akışı gibi etm en
ler, çok daha büyük çaplarda olm ak üzere, 1890’lı yıllarda ağır endüstrinin gelişmesini de. desteklemeyi sü rd ürdüler. Toplam kö
m ü r üretim i 1890’daki 367,2 milyon pud'd an 1900’de 995,2 milyon p u d düzeyine çıkarken, dem ir cevheri çıktısı aynı dönemde, 106,3 milyon p u d ’dan 367,2 milyon p u d ’a yükseldi. Bu onyılda petrol çık
tısı, 241 milyon p u d ’dan 632 milyon p ud 'a ulaştı; ve 1900 yılm a varıldığında, Rusya dünyanın en büyük petrol üreticisi konum una ulaşm ış bulunuyordu (bu konum unu iki yıldan fazla sürdürem edi o başka). E n dü stri üretim inin, 1880’li yıllarda bile belirgin b ir gö
lü n ü m kazanan eğilimle, belli bölgelerde toplanm ası hareketi [1890'lı yıllarda da] sürdü. 1890’da Donetz Havzası Rusya’nın kö
m ü r çıktısının yarısını [yüzde 50’sini] üretirken, 1900’de b u oran neredeyse yüzde 70'e ulaştı. Aynı biçim de, 1890’larm başında gü
neyin dem ir cevheri yatakları, Rusya’nın toplam çıktısının yüzde 21,6’sm ı oluştururken, 1900’de yüzde 57,Tini sağlar olm uştu. Gü
neydeki m etalü rji endüstrileri son derece büyük b ir hızla büyüdü.
1890’da Donetz bölgesinde yalnızca beş m etalü rji ku ruluşu vardı ve bunlar, tahm inen toplam 13,7 milyon ruble kapitale sahiptiler.
1895’te firm aların sayısı dokuz, toplam y atırım ları 38 milyon ruble oldu; 1900’de ise, yirm i b ir firm anın toplam 144 milyon rublelik yatırım a sahip olduklarını görüyoruz.
Sovyet yazarları Rus endüstrisinin çeşitli dallarında görülen ge
lişm elerin aynı düzeyde olmayışı (eşitsiz gelişim) üzerinde önemle d u ru rlar. «Üretim a ra ç la rım a yatırım , elimize, kapitalizm in ulaş
tığı gelişmenin derecesini bildiren b ir ölçek verm iş olur. Bu alana yatırım , yeni tekniklerin ve endüstride yeni örgütlenm e yöntem lerinin benim senm esini teşvik ederken; uzun vadeli kapitalin bu tü r girişim lerde kullanılm ak yolunda harekete geçirilmesi, yatırım bankacılığı gibi önemli kurum sal değişiklikleri getirdi. B ir b ütün olarak ağır endüstrinin önem ini gittikçe artırm ası, Yakolev’in he
saplam alarında görülebilir. Yakolev, 1887’de, «ağır» endüstrinin
* hafif» endüstriye oranının yaklaşık 30’a 70 (30: 70) iken b u o ra
nın 1900’de 46,5’e 53,5 olacak biçim de değiştiğini gösterdi.
1890’lı yılların endüstri atılım m a koşut (paralel) olarak, en
düstrin in büyük üretim birim lerinde yoğunlaşm ası yönünde b ir eğilim de görüldü. Çok büyük [ölçekli] girişim lerin sayısı hızla a rttı ve bu nlar, büyük ölçekli endüstrilerin, endüstri sektörünün toplam çıktısındaki payının artm asına ve endüstride çalışan top
lam işgücü içindeki paylarının yükselm esine neden oldular. 1900’de, Rus endüstrisi, b u bakım dan, hem B irleşik Devletler hem Almanya endüstrilerinden çok daha fazla yoğunlaşm ış görünüyordu. Büyük girişim ler öteden beri, Rus endüstrisinin b ir özelliğiydi; ve b u yo
ğunlaşm a eğilimi A zatlık’tan sonra daha da artm ıştı. B ununla b ir
likte, end üstrin in büyük ü retim birim lerinde yoğunlaşm ası süreci, 1890’lı yıllarda hız kazandı. 1880’de R usya’nın 100’ün ü stünde işçi çalıştıran kuruluşlarındaki toplam işgücünün kabaca üçte b iri [yüz
de 33’ü ] 1000’in üzerinde işçi çalıştıran işletm elerdeydi. Bu oran 1890’da neredeyse beşte ikiye [yüzde 40’a] çıktı ve 1902’de y arı ya
rıya [yüzde 50’ye] ulaştı. Yoğunlaşma, U krayna’nın m adencilik ve m etalü rji end üstrileri ile B akü petrol endüstrilerinde en yüksek derecedeydi. 1890’lı yılların sonunda, R usya’da bulunan köm ür ocaklarının yüzde dördü, toplam çıktının yüzde 43'ünü ü retiy o r
lardı; petrol endüstrisindeki firm aların yüzde 10'u ise, toplam p et
rol üretim inin yüzde 70’i dolaylarındaki b ir bölünüm ü sağlıyordu.
Tüketici m alları endüstrilerinde, örneğin pan car şekeri ve doku
m a end üstrilerinde de benzeri b ir yoğunlaşm a süreci görüldü.
1880’de pam uklu dokum aların kabaca yarısı 100’ün üzerinde işçi çalıştıran k urulu şlard a üretilm işti; 1894’te b u oran, neredeyse d ö rt
te üçe çıktı.
Rusya'nın endüstrileşm esinin bu k arak teristik özellikleri, yani, kapital m alları [ü retim araçları] endüstrilerinin önem inin gittikçe artm ası ve büyük ölçekli üretim birim lerinin gelişmesi, M arksist tarihsel çözüm lem elerde önem li b ir rol oynadı. Bu olgular, G erschenkron’un R usya’nın görece gerikalm ışlığının b u ülkenin en
düstrileşm esi üzerindeki etkilerini araştıran çalışm asında da ta r
tışm a konusu edilir. Geri Rus ekonom isinin en düstride hızlı b ir kalkınm ayı gerçekleştirebilm esi için, gerekli altyapının geliştiril
mesi yolunda çok büyük y atırım lara gidilmesi zorunluluğu vardı.
Bu, herşeyden önce, dem iryollarının döşenm esi dem ekti. B una ek olarak, çarlık yönetim inin ondokuzuncu yüzyılda gerçekleştirm ek istediği belli bazı am açları, özellikle dem iryollarını k u rm a ve b ü yük güç [büyük devlet] konum una uygun b ir end üstrin in temelle
rini atm a isteği, kapital m a lla n endüstrilerine önem verilmesini gerektirdi.
G erschenkron endüstride görülen [belli bölgelerde ve büyük iş
letm elerde] yoğunlaşm ayı da Rusya'nın gerikalm ışlığına bağlar. îş yönetim i becerisine sahip kim selerin ve k apitalin görece
kıtlığı-89
m n, büyük üretim birim lerine gidilmesine yolaçtığım ileri sürer.
İş yönetim i yeteneklerinden, büyük k u ruluşlarda, o n lardan elde edi
lebilecek en yüksek etkililik düzeyinde yararlanılabilecektir; Rus işçisinin verim lilik düzeyinin düşüklüğü gözönüne alınırsa, ileri teknolojinin benim senm esi, Rus endüstricilerinin söz konusu ko
şullara ekonom ik bakım dan rasyonel (akıllı) b ir tepkisi olarak gö
rülebilir. Daha büyük b oy u tlarda en d ü stri kuruluşlarının, kuşku
suz m akineleşm eyi (mekanizasyonu) artıracağı, kapital yatırım la
rının büyüm e eğilim ini hızlandıracağı ve aynı zam anda, 1890’larda görülen o rtak lık biçim inde iş örgütlenm esinin hızla gelişmesine yolaçacağı bellidir. İleri teknolojinin ve büyük ölçeğin birçok Rus en dü strisin in niteliğini oluşturduğu, örneğin St. P etersburg’daki p a
m uklu fab rikalarının ve U krayna’daki m etalü rji girişim lerinin b ir
m uklu fab rikalarının ve U krayna’daki m etalü rji girişim lerinin b ir