Yetki Kurallarının Niteliğ

İş Mahkemeleri Kanunu iş davalarında yetkili iki yer mahkemesini gösterdikten sonra, bunlara aykırı sözleşmelerin geçerli olmadığını belirtmiştir (m. 5). Bu yetki kuralının niteliği hakkında görüş ayrılıkları bulunmaktadır:

Bir görüşe göre, iş mahkemelerinin yetkisi, kamu düzenine ilişkin olmadığından, mutlaka iptidaî (ilk) itiraz olarak ilk celsede esasa girilmeden önce ileri sürülmesi gerekir. Hakim tarafından re’sen dikkate alınamaz. Taraflar bu iki yer mahkemesinin yetkisini kaldırmamak kaydıyla, başka bir mahkemenin de yetkisini yetki sözleşmesiyle kararlaştırabilirler.126 Karşıt görüş ise, 5. maddedeki yetkinin, kamu düzeniyle ilgili, emredici kural olduğunu kabul etmektedir. Dolayısıyla, yetki

124

Bölge Çalışma Müdürlükleri tüm illerde değil, Adana, Ankara, Antalya, Aydın, Bursa, Diyarbakır, Edirne, Elazığ, Erzurum, Eskişehir, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kocaeli, Konya, Kütahya, Malatya, Samsun, Sivas, Trabzon, Van, Zonguldak’ta kuruludur.

125

“Davada sözkonusu edilen işyerlerinin muhtelif il sınırları içinde kaldığı anlaşılmakta ise de, BÇM yönünden birden fazla Bölge Çalışma Müdürlüğü alanına girdikleri dosyadan belli olmamaktadır. O halde, bu konuda gerekli araştırma yapılarak işyerlerinin tamamının Trabzon Bölge Çalışma Müdürlüğü’nün yetki alanına girdiği anlaşılırsa, karşı tarafın ileri sürdüğü gibi itirazın Trabzon İş Mahkemesi’ne yapılması gerekeceğinden yetkisizlik kararı verilmesi gerekir. Bu konuda noksan tahkikat ve yanlış değerlendirme ile itirazın Ankara İş Mahkemesi’nce incelenerek karar verilmiş olması usûl ve yasaya aykırıdır”. 9. HD. 3.2.1986 T., 1194/1026. (Berksun/Eşmelioğlu, TSGLK Şerhi, s. 347-348).

126

Erol, N., Türk İş Hukukunda Mahkemelerin Yer İtibariyle Yetkisi (Selahiyeti) ve Selahiyet Anlaşmaları, İBD., C. 42, 1968/5-6, s. 336-337; Çenberci, s. 67 vd.; Serim, s. 13; Sazak, Ö. G., Bireysel Hak İlişkilerinden Doğan Uyuşmazlıklarda İş Mahkemelerinin ve İş Yargılamasının Önemi ve Değerlendirilmesi, İstanbul 1989, s. 67 (Yüksek Lisans Tezi).

itirazı ilk itiraz değildir. Kanunda yetkili kılınan iki mahkemenin dışında, başka bir yer mahkemesi sözleşmeyle yetkilendirilemez127. Madde gerekçesinde de “...kamu

intizamı bakımından konulan bu yetki hükmünün hilafına mukavele olunamayacağı”

ndan söz edilmektedir128.

Yargıtay ise, yetki itirazının ancak ilk itiraz şeklinde ileri sürülmesi gerektiği yönünde kararlar vermektedir. “...5521 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu’ nun 7 nci

maddesine göre İş Mahkemelerinde şifahi yargılama usûlü uygulanır. Hukuk Usûlü Muhakemeleri Kanunu’nun 478 nci maddesine göre ise yetkisizlik ilk itirazının ilk oturumda ve esas davaya girişmezden önce ileri sürülmesi gerekir. Bu yasal süre emredici nitelikte olup hakim tarafından dahi uzatılamaz...”129. Buna karşılık Yargıtay, özellikle yetki sözleşmesi yasağıyla ilgili kararlarında, İş Mahkemeleri Kanunu m. 5 hükmünün kamu düzeniyle ilgili olduğu tespitine de yer vermektedir: “...5521 sayılı İş Mahkemeleri Kanununun 5 nci maddesinde...bunlara aykırı

sözleşme muteber sayılmaz hükmü öngörülmüştür. Kamu düzeni düşüncesiyle kanuna konulan bu hükmün başka bir şekilde yorumlanması ve uygulanması mümkün değildir. Zira, anılan maddede (bunlara aykırı sözleşme muteber sayılmaz) denilmek suretiyle yetki konusunda, madde hükmü dışında sözleşme yapma serbestisi ortadan kaldırılmıştır...”130.

Bu içtihatların değerlendirilmesi sonucunda, Yargıtay’ın iki hususa ayrı yaklaştığını söylemek mümkündür. Yargıtay, İş Mahkemeleri Kanunu 5. maddenin ilk cümlesindeki hükümle yetkili kılınan iki ayrı yer iş mahkemesiyle ilgili yetki

127

Kuru, B., İş Mahkemeleri, TBB’nin Düzenlediği 1.Türk Hukuk Kongresinde Sunulan Tebliğ, Ankara 1971, s. 19. Ancak Yazar, yetki incelemesinin ancak ilk oturumun sonuna kadar yapılmasını önermektedir (aynı yer). Sarısözen de bu öneriye katılmaktadır (Sarısözen, İ., İş Mahkemelerinde Uygulanan Yargılama Usulü Hakkında Karşılaştırmalı Bir İnceleme, Akif Erginay’a Armağan, Ankara 1981, s. 213); Tunçomağ, K., İş Hukuku, C. II, Kırklareli – Vize 1980, s. 476; Canbolat, s. 51; Sancar, s. 34; Kuru, C.V., s. 5632- 5633; Erdönmez, G., İş Mahkemeleri ve İş Mahkemelerinde Yargılama Usulü, Eskişehir 1998 (YL Tezi), s. 66; Şahlanan, F., İş Mahkemeleri ve İş Yargısı, III. Uluslararası Endüstri İlişkileri Kongresi, 14-16 Ekim 1998, s. 121-122; Başterzi, s. 113; Günay, İş Mahkemeleri, s. 209; Birben/Öktem, s. 1122.

128

Adalet Komisyonu Raporu, m.5’ e dair açıklama ( TBMM Tutanak Dergisi, S.Sayısı. 131, s. 8).

129

10. HD. 8.7.1976 T., 5334 E., 5475 K. (Uygur, s. 439). Aynı yönde 10. HD. 8.2.1977 T., 1048 E., 820 K. (Uygur, s. 440, 441); 9. HD. 24.12.1966 T., 12472 E., 11863 K. (Çenberci, s. 194); HGK., 8.1.1964 T., 4/729 E., 30 K. (İş ve Sigorta, Nisan 1963., S. 13., s. 33 vd.).

130

HGK., 27.3.1968 T., 1968/9-198 E., 197 K. (Egemen, E., İş Mevzuatı ile İlgili Örnek Kararlar, İstanbul 1968, s. 224). Aynı yönde 9. HD. 29.4.1974 T., 24172/7987 K. (Uygur, s. 446); 9. HD. 10.9.1998 T.,12751/ 12724 (özel arşiv).

itirazlarının, ilk itiraz olduğunu kabul etmekte ve bu noktada kamu düzenine ilişkin yetkiden söz etmemektedir. Buna karşılık, yetki sözleşmesinin ele alındığı içtihatlarda, aynı maddenin son cümlesinde yer alan yetki sözleşmesi yasağını kamu düzeniyle ilgili bir hüküm olarak değerlendirmekte ve bu iki yer mahkemesi dışında bir mahkemenin yetki sözleşmesi ile yetkili kılınamayacağına işaret etmektedir.

Buna göre iş mahkemelerinin yetkisini belirleyen kurallar, kamu düzenine ilişkin ancak kesin olmayan özel yetki kurallarıdır131. İş mahkemelerinin yetkisine benzer yetki kuralları, boşanma davaları ve hayat sigortası sözleşmelerinden doğan davalar bakımından da düzenlenmiştir. Hayat sigortalarında; dava, sigorta şirketinin bulunduğu yer mahkemesinde açılabileceği gibi, sigorta olunan kişinin ikâmetgahında da açılabilir (m. 19/1). Sigorta sözleşmesine bu düzenlemeye aykırı olarak konan şartların hükmü yoktur (m. 19/3). Aynı şekilde boşanma davalarında; davacı kendi ikâmetgahındaki asliye hukuk mahkemesinde dava açabileceği gibi, davanın eşlerin son altı aydan beri ikamet ettikleri yer mahkemesinde de açılması mümkündür (HUMK m. 9/3, MK. m. 136). Davacı bu davalar bakımından da, seçme hakkına sahiptir. Kanunla yetkili kılınmış iki yer mahkemesinden dilediği birinde davasını açabilir.

Bir yetki kuralı kamu düzenine ilişkin olmasına rağmen, Yargıtay’ın kabul ettiği üzere, yetki itirazının ilk itiraz olduğuna karar vermek çelişkidir ve Hukuk Usûlü Muhakemeleri Kanunu’ na gerekse İş Mahkemeleri Kanunu’ na aykırıdır. Esasen Yargıtay, iş mahkemelerinde yetki itirazının ilk itirazlardan olduğunu kabul ederek, üzerinde hassasiyetle durduğu ve kanunun mutlak hükmüyle getirilen yetki sözleşmesi yasağının, bir bakıma fiilen ve zımnen ihlal edilmesine yol açmaktadır. Öyle ki dava yetkisiz mahkemede açıldığında, davalının ilk oturumda yetki itirazında bulunmaması üzerine hakim de bu hususu re’sen araştırmayacağından, esasen 5. maddeye aykırı zımnî bir yetki sözleşmesine geçerlik tanınmış olacaktır. Bu

131

Burada yetkinin kesin yetki olmayışının sebebi, biri genel yetkili mahkeme olmak üzere, iki yetki kuralı getirilmesine ve davacının -mutlaka bu iki yetkili mahkemeden birinde- dava açmak için seçim hakkına sahip olmasına dayandırılmaktadır (Kuru, C. I, s. 551-553; Kuru, B./Arslan, R.,/Yılmaz, E., Medenî Usul Hukuku, Ankara 1999, s. 161; Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 118 vd). Yargıtay da davacının yetki bakımından seçim hakkına işaret etmektedir. Bkz. 9. HD. 10.4.1967 T., 2807 E., 3075 K. (İplikçioğlu, İ. H., Tatbikatta İş Davaları, İstanbul 1980. s. 355).

sebeplerle, biz de iş mahkemelerinin kamu düzenine ilişkin yetkisinin kabulü ile yetki itirazının davanın her aşamasında ileri sürülebileceği, hakimin de re’sen yetkisizlik kararı verebileceği görüşüne katılmaktayız.

Bundan başka, sadece işyerinin bağlı olduğu bölge müdürlüğünün, işletme merkezinin bulunduğu yerdeki iş mahkemesinin ve Ankara İş Mahkemesi’nin yetkili olduğuna dair hükümlerdeki yetki kuralları ise kesin yetki kurallarıdır132.