Sanayi Yapılarının Mimari Tasarım Süreci

Sanayi yapıları, üretim özelliklerine göre birbirinden ayrıldığı gibi üretim kapasitelerine göre de büyük ayrımlar göstermektedir. Bu nedenle, sanayi etkinliklerinin gerçekleştirildiği yerler olan sanayi yapıları, küçük bir atölyeden geniş alanlar üzerinde kurulu kompleks yapı gruplarına kadar değişik tür ve boyutta tasarlanabilmektedir. Kapasiteleri ne olursa olsun sanayi yapılarının mimari tasarım süreci;

• Yapı programının oluşturulması, • İş yeri düzeninin oluşturulması ve • Tasarım aşaması

başlıkları altında ele alınabilir.

3.2.1 Yapı programının oluşturulması

Sanayi yapılarının tasarımında temel işlevler arasındaki ilişkilerin doğru bir biçimde programlanması gerekmektedir. Bu ilişkilerin programlanmasında, günün önemli bir bölümünü üretim hacminde geçiren işçilerin türlü gereksinimlerini karşılayabilecekleri sosyal hacimlere kolay ulaşımlarının sağlanması önem taşımaktadır. Yönetim alanlarının da benzer biçimde üretimin ilgili alanları ile ilişkisinin kurulması gerekmektedir.

Sanayi yapılarının programı içinde yer alan birimler sanayi yapısının türüne, üretim özelliklerine ve üretim kapasitesine göre değişiklik göstermekle birlikte, bu birimler ilkesel olarak üretim, yönetim ve sosyal alanlar gibi temel işlevler altında gruplanabilir.

Şekil 3.2Bir sanayi yapısında temel ilişkiler.

3.2.2 İş yeri düzeninin oluşturulması

Sanayi yapılarında işyeri düzeninin oluşturulması, üretim sürecinin planlanması işidir. Üretim hacminin planlanmasında gerek duyulan planlama verileri, üretim alanındaki makine yerleşimini tanımlayan işyeri düzeni ile elde edilir. İşyeri düzeni; ürünün en az işgücü ile en kısa sürede ve en ekonomik şekilde ortaya çıkabilmesi için işgücü - makine - malzeme arasındaki ilişkileri doğru biçimde düzenlemelidir. Bu bakımdan, işyeri düzeninin üretim alanının planlanmasında temel verileri içeren bir altyapı oluşturması gerekir. Sanayi yapısında, işyeri düzeninin oluşturulması süreci, iş akışının programlanması, üretim sisteminin belirlenmesi ve makine yerleşim düzeninin oluşturulması işlerini kapsamaktadır. (Altay, 1979)

İşyeri düzenini etkileyen etmenler; Ürün tipi ve üretim hacmi,

• Makine – araç ve donatının özellikleri ( kullanım özellikleri, çevreye yaydıkları ısı, titreşim, gürültü, atık maddeler vb.),

Üretim alanı

Sosyal alan Yönetim alanı

• Malzeme dolaşımının en kısa yoldan en kolay biçimde sağlanması,

• İleride gerekebilecek değişikliklere ve / ya da gelişmelere olanak sağlaması olarak sıralanabilir.

Sanayi yapılarında iş yeri düzeninin oluşturulması; üretim tipine ve üretimin kapasitesine bağlı olarak iş akışının programlanması, üretim sisteminin belirlenmesi ve makine yerleşim düzeninin oluşturulması aşamalarını içermektedir.

İş Akışının Programlanması: Sanayide ürünün ortaya çıkması için gereksinim duyulan üretim sürecinin tanımlanması, iş akışının programlanmasını gerekli kılmaktadır. İş akışının programlanması, ürün haline getirilecek ana maddenin, depolardan üretim bölgelerine dağılımı, üretim işlemlerinin birbirleri ile ilişkileri, ardışık sıralanma durumu ve ürünün depolara ulaştırılması süreçlerinin kroki olarak anlatılmasıdır. Bu krokide malzeme akışı ile üretim işlemleri arasındaki ilişkiler tanımlanmaktadır. Bu krokiden yararlanarak değişik üretim sistemleri arasından, üretimin verimliliği açısından amaca en uygun üretim sisteminin belirlenmesi gerekmektedir. Üretim sistemine karar verilirken, iş akışının gerektirdiği yerleşim düzenini sağlayabilecek üretim sisteminin belirlenmesi amaçlanmalıdır. (Altay, 1979)

Üretim Sisteminin Belirlenmesi: Üretim sisteminin belirlenmesinde, iş akışının gerektirdiği yerleşim düzenini sağlayabilecek yerleşim düzeni amaçlanmalıdır.

Üretim sistemleri; • Sürekli üretim sistemi, • Oluşuma göre üretim sistemi, • Gruplar ile üretim sistemi olarak sıralanabilir. (Altay, 1979)

Sürekli üretim sistemi: Sürekli üretim sistemleri, malzemenin kesintisiz akışını ve değişik işlemlerden geçmesini gerekli kılan durumlarda kullanılan sistemlerdir (şeker, çimento, kimya sanayindeki gibi).

Sürekli üretim sistemlerinde, üretim işlemlerinin süreklilik taşıması bunların aynı hacim içinde toplanmasını gerektirmektedir. Bu nedenle, kesintisiz üretim akışının istendiği durumlarda genellikle sürekli üretim sistemi yeğlenmektedir. Böyle bir üretim sisteminde, üretimin süreklilik göstermesi nedeniyle tüm üretim işlemlerinin genellikle zemin kotunda planlanması gerekmektedir.

Oluşuma göre üretim sistemi: Oluşum, üretim sürecinde bir parçanın üretilmesi ya da bir ürünün montajı gibi belirli bir sonuca götüren üretim eylemlerinin sıralanışı biçiminde tanımlanmaktadır. Oluşuma göre üretim sisteminde aynı sonuca götüren üretim işlemlerinin bir yerde toplanması söz konusudur (motor ve makine sanayinde olduğu gibi). Oluşuma göre üretim sistemlerinde, birbirinden ayrı özellikler içeren üretim işlemlerinin ayrı hacimlerde planlanması olanaklıdır. Bu işlemlerin ardışık sıra izlemesi koşulu olmadığı gibi, oluş süreleri de birbirinden ayrı olabilir. Oluşuma göre üretim sistemi, işlemlerin ayrı planlanmasına izin verdiği için; toz, zararlı gazlar, değişik atıklar ya da gürültülü işlemler söz konusu olduğunda, bunların üretim alanından ayrılarak planlaması sağlanabilmektedir.

Gruplar ile üretim sistemi: Gruplar ile üretim sistemi, bir ürünün ortaya çıkabilmesi için birbirinden ayrı üretim süreçlerinin bir araya getirilmesini gerekli kılmaktadır. Bu nedenle, gruplar ile üretim sisteminde, ürünün elde edilmesi için birbiri ile ilişkisi fazla bölümler bir araya getirilmektedir. Bu şekilde üretilen bitmiş parçalar daha sonra bir araya getirilerek son ürün elde edilmektedir. (otomobil sanayindeki gibi)

Makine Yerleşim Düzeninin Oluşturulması : Makine yerleşim düzeni, üretim sürecinde yer alan her bir oluşum evresinin verimliliğini en üst düzeye çıkaracak şekilde bir arada organizasyonu gerekli kılmaktadır. Bu nedenle, makine yerleşim düzeninin oluşturulması, malzeme akışının planlanması, makine – insan ilişkilerinin tanımlanması ve dolaşım alanlarının belirlenmesini gerektirmektedir.

Makine yerleşim düzeninin, üretim akışı göz önüne alınarak; • Makine sıralaması,

• Makine aralıkları,

• Makine kullanım alanları, • Gerekli dolaşım alanları

gibi bilgilere göre oluşturulması önem taşımaktadır.

Makine yerleşim düzeni oluşturulurken makinelerin çalışma özelliklerinin yanında ısı ve gürültü emisyon değerleri de göz önünde bulundurulmalıdır (ALTAY, 1979).