Bir mahkeme kararı ile yabancı hakem kararının, cebri icraya yol açmadan millî hukuk bakımından kesin hüküm veya kesin delil teşkil ettiğini kabul edilmesi veya bu karara dayanılarak Türkiye’de bir idarî işlem yaptırılmak istenmesi, yabancı hakem kararının tanınmasıdır585.
Yabancı hakem kararlarının tanınması iki şekilde olabilir. İlk olarak, yabancı hakem kararı tenfiz nedeniyle tanınabilir. Bu durumda, yabancı hakem kararının tenfizinin gerçekleşebilmesi için öncelikle tanınması gerekmektedir. Başka bir deyişle hakem kararının tenfiz edilmesine izin verilmesi o kararın tanındığını göstermektedir ki bu, geniş anlamda tanımadır. Dar anlamda tanıma ise, yabancı hakem kararının tenfizine karar verilmeden, kesin hüküm ya da kesin delil olarak tanınmasıdır586.
Yabancı hakem kararlarının tanınması ve tenfizi hükümlerinin düzenlendiği MÖHUK’ta tanımanın tenfizden ayrı olarak düzenlenmesine gerek duyulmamıştır. Kanun koyucu, tanıma ve tenfizin aynı müessese olduğu görüşünden hareketle, yabancı hakem kararlarının tanınmasını ayrı olarak düzenlemek ihtiyacı hissetmemiştir. Kanunun II. Kısmının, II. Bölümünün başlığı “Yabancı Mahkeme ve Hakem Kararlarının Tenfizi ve Tanınması” şeklinde olmasından hareketle, tanımanın, hem yabancı mahkeme kararları hem de yabancı hakem kararları bakımından söz konusu olduğu anlaşılır587. Kanun, “Tanıma” başlıklı 42. maddesi ile yabancı mahkeme kararlarının tanınması şartını bu kararların tenfizi şartlarına bağlamıştır. Aynı şekilde yabancı hakem kararlarının tenfizini düzenleyen 43-45. maddelerinin kıyas yoluyla, bu kararların tanınması bakımından da uygulanması gerektiği ifade edilmektedir588.
585 Kuru/Yılmaz s. 191; Şit s. 89; Kuru/Arslan/Yılmaz s. 947; Akıncı-Milletlerarası Tahkim s. 244; Çelikel s.
410; Kuru-Usul VI s. 6213.
586 Arat, Tuğrul: Yabancı İlamların Tanınması ve Tenfizi (AÜHFD 1964/1-4, s. 421-525), s. 437-438;
Kuru/Arslan/Yılmaz s. 947; Çelikel s. 410; Ertekin/Karataş s. 515.
587 Kuru/Yılmaz s. 193-194; Şanlı-Uluslararası Ticarî Akitler s. 355.
II- TANIMANIN ŞARTLARI
Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizi Hakkındaki New York Sözleşmesi’nin 5. maddesinde, belirli hallerin ortaya çıkması halinde bir yabancı hakem kararının tanıma ve tenfize konu olamayacağı öngörülmüştür. Söz konusu hükme göre, tahkim sözleşmesi taraflarının ehliyetsizliği, sözleşmenin tâbi kılındığı hukuka, uygulanacak hukukun tespit edilmemiş olduğu hallerde kararın verildiği yer hukukuna göre geçersizliği, hakem kararı aleyhine olan tarafın savunma haklarının ihlal edilmiş olması, tanınması istenilen hakem kararında tahkim sözleşmesinde tahkim yolu ile çözüleceği belirtilmemiş olan bir konuda ya da hakem yetkilerinin aşılarak karar verilmiş olması, hakem kurulunun oluşturulması ve tahkim usûlünün, tahkimin tâbi olduğu usûl kurallarına, böyle bir hukuk yoksa kararın verildiği yer usûl hukukuna aykırı olması ve hakem kararının taraflar bakımından bağlayıcılık kazanmamış ya da iptal edilmiş olması halinde kural olarak yabancı hakem kararı tanınmaz. Ancak, sözleşme hükmünün uygulama alanı bulabilmesi, yukarıda belirttiğimiz durumların varlığının aleyhine karar verilen tarafça ispat edilmiş olmasına bağlıdır.
MÖHUK’un düzenlenmesine bakıldığında ise Kanun’un yabancı mahkeme kararına ilişkin kısmında, tenfize ilişkin hükümlerinin (m. 34-40) yanı sıra, bu kararın tanınmasına dair tenfize oranla yumuşatılmış hükümler de mevcutken (m. 42), Kanun’un yabancı hakem kararını düzenlediği hükümler arasında (m. 43-45), tanımaya ilişkin düzenlemeler bulunmamaktadır. Bu nedenle, MÖHUK’un uygulama alanına giren tanıma talepleri bakımından, yabancı hakem kararlarının tenfizine ilişkin hükümler kıyasen uygulanacaktır589.
Buna göre, tanınması istenen bir hakem kararı MÖHUK m. 43/I’e kıyasen, kesinleşmiş ve icra kabiliyetini kazanmış olmalıdır. Kesinleşme ve icra kabiliyeti kazanmanın hangi hukuka göre belirleneceği konusunda MÖHUK m. 45 (i), tanınması istenen hakem kararının, tâbi olduğu hukuka göre veya verildiği yer hukukuna göre kesinleşmiş ve icra kabiliyeti kazanmış olması şartını aramaktadır590.
589 Kuru/Yılmaz s. 194 vd.
MÖHUK m. 44’ün son fıkrası ile m. 38 (a)’ya yapılan atıf gereği, tanınması istenen yabancı hakem kararının tanınması bakımından bir karşılıklılığının olması gereği ifade edilmiştir591. Görüldüğü gibi yabancı mahkeme kararının tanınması bakımından karşılıklılık şartı MÖHUK m. 42/I düzenlemesi ile kaldırılırken, hakem kararının tanınması bakımından aranmaktadır592.
MÖHUK m. 45 (a)’ya kıyasen, tanınması istenen yabancı hakem kararının bir tahkim sözleşmesine veya şartına dayanması, aynı maddenin (f) bendi uyarınca, bu sözleşme veya şartın, tâbi olduğu hukuka veya kararın verildiği yer hukukuna göre geçerli olması gereklidir.
MÖHUK m. 45 (b)’ye göre, tanınması istenen karar, genel ahlaka ve kamu düzeni anlayışına aykırı olmamalıdır ve aynı maddenin (c) bendine göre, tanınması istenen yabancı hakem kararının, tanıma ülkesi hukukuna göre tahkim edilebilir konulardan olması gereklidir.
Tahkim yargılanmasında aleyhine karar verilen tarafın savunma haklarının ihlal edilmiş olması (MÖHUK m. 45 (d) ve (e)), hakemlerin seçimini ve uygulanan usûlün, tarafların anlaşmasına (MÖHUK m. 45 (f)) böyle bir anlaşma olmaması halinde ise, kararın verildiği yer hukukuna uygun olması gereklidir (MÖHUK m. 45 (g)).
MÖHUK m. 45 (h) ve (i) bentlerine göre, tanınması istenen hakem kararı, tahkim anlaşması ya da şartında yer alan hususlara ilişkin olarak verilmiş olmalı veya hakemler yetkilerini aşmamış ve yabancı hakem kararı verildiği yerin yetkili merciince iptal edilmemiş olmalıdır.
591 Kuru/Yılmaz s. 196.
592 Ansay, Tuğrul: Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizine İlişkin New York Anlaşması
(Yabancı Hakem Kararlarının Türkiye’de Tanınması ve Tenfizi, II.Tahkim Haftası, Bildiriler-Tartışmalar, Ankara 1984, s. 119-136), s. 126; Nomer/Ekşi/Öztekin s. 128 vd.; Çelikel s. 410.
C) YABANCI HAKEM KARARLARININ TENFİZİ