Yaşam Döngüsü Değerlendirmesinin Standardizasyonu ve Metodolojisi

ISO (International Organization for Standardization), 1946’da İsviçre’nin Cenova kentinde standart grupların birleşmesi amacıyla 111 ülkenin katılımıyla kurulan ve

yaptığı standardizasyon çalışmaları sonucu sanayiye, ticarete ve tüketicilere katkılar sağlayan Uluslararası Standartlar Teşkilatı’dır.

Standartlar ISO’da teknik komiteler yoluyla geliştirilmektedir. Teknik komiteler bu standarda ihtiyaç duyup onu talep eden sektörlerdeki uzmanlardan oluşmaktadır. Bunun yanında hükümet kuruluşları, tüketici örgütleri, çevreciler, vb. örgütlerden uzmanlar da teknik komitelere katılabilmektedirler. Bu uzmanlar, ulusal delegasyon olarak ISO’nun üyesi olan ulusal enstitü tarafından seçilirler. Teknik komiteler çoğunlukla alt gruplara, alt gruplar da standardın yazılımının gerçekleştiği çalışma gruplarına ayrılmaktadır (Turhan, 2010).

ISO 14000, 1996’da çevre yönetim sistemi oluşturmak isteyen gönüllü işletmelerin benimseyebileceği bir küresel standartlar serisi olarak ortaya koyulmuştur (Benito and Benito, 2008). ISO 14000 çevresel bilince sahip politikaların ve uygulamaların en iyisinin geliştirilmesinde yöneticilere rehberlik yapan standartlar bütünüdür. ISO 14000 standartları ailesi bir kuruluşun karşılaşacağı çevresel zorunlulukları yerine getirme sürecinde yardımcı olur ve işletmenin çevreye etkisini kontrol etmekte kullanılacak proseslerin tasarlanmasını sağlar (Turhan, 2010).

ISO, Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi üzerine ISO 14040 serisini yayımlamıştır (Çizelge 4.1).Bu standartlardan bazıları Türkçeye çevrilerek Türk Standartları Enstitüsü Standartlarında (TSE) yer almış, bazılarının da Türkçe çevirileri henüz tamamlanmamıştır. Tamamlanan çevirilerde ise önemli ölçüde kavram kargaşası bulunmaktadır (Gültekin, 2006).

Çizelge 4.1. ISO 14040 ve TSE EN ISO 14040 Standartları Serisi (Kılıç, 2010)

ISO 14040 Serisi Environmental Management

Life Cycle Assessment

TSE EN ISO 14040 Serisi Çevre Yönetimi Hayat Boyu Değerlendirme

ISO 14040:2006 Principles and Framework TS EN ISO 14040:2007 Prensipler ve Çerçeve

ISO14041:1998a Goal and Scope Definition and Inventory Analysis

TS EN ISO 14041:2003b Amaç ve Kapsam Tarifi ile Envanter Analizi

ISO 14042:2000a Life Cycle Impact Assessment TS EN ISO 14042:2002 b Hayat Boyu Etki Değerlendirmesi

ISO 14043:2000 a Life Cycle Interpretation TS EN ISO 14043:2003 bHayat Boyu Yorumu

ISO 14044:2006 Requirements and Guidelines TS EN ISO 14044:2007 Gerekler ve Kılavuz

ISO 14047:2003 Examples of Application of

ISO 14042

ISO/TS 14048:2002 Data Documentation Format

ISO/TR 14049:2000 Examples of Application of

ISO14041 to Goal and Scope Definition and Inventory

Analysis

a 2006’da yürürlükten kaldırılmış yerini ISO 14040:2006, ISO 14044:2006 almıştır.

b 2007’de yürürlükten kaldırılmış yerini TSE EN ISO 14040:2007, TSE EN ISO 14044:2007 almıştır.

ISO 14040 Standardın’da YDD’nin dört aşaması vardır.Bunlar;

 Amaç ve kapsam aşaması  Envanter analizi aşaması  Etki değerlendirmesi aşaması

 Yorumlama aşaması https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:14040:ed-2:v1:en, 26.08.2016.

Her bölüm kendinden bir önceki bölümü izlemekte ve gerektiği durumlarda çalışılan bölümde yapılan eklemeler ve sonuçlar doğrultusunda geçmiş bölümlerde düzeltmeler

yapılabilmektedir. Şekil 4.3’teverilen çift yönlü oklar YDD’nin etkileşimli yapısını göstermektedir (Sünbül, 2006).

4.2.1 Amaç ve kapsam

Amaç ve kapsam aşaması, çalışmanın konusunu ve sınırlamalarını içerir. Bu aşama çalışmanın kimin için ve neden yapıldığına cevap vermelidir. Kapsam yeterince açıkça anlatılmalı ve çalışmanın derinliği, detayları amaçla uyumlu olmalıdır. Kapsam, çalışılan ürün sistemini, ürün sisteminin fonksiyonunu, fonksiyonel birimi, sistem sınırlarını, ayırma yöntemlerini, seçilen etki kategorilerini ve etki değerlendirmesi yöntemlerini, veri gereksinimlerini, tahminleri, sınırlamaları, ilk veri kalitesi gereksinimlerini, çalışma için gereken raporun tip ve formatını içermelidir (Tanacan, 2003; Tanacan 2010 ; Spiegel and Meadows, 2002).

Şekil 4.3. YDD’nin yapısı ve bölümleri (Metodolojisi) (Taşkın ve Güney, 2014)

Amaç ve kapsam bazı alt başlıklarda incelenebilir:

 Fonksiyon: Bir sistem, birtakım fonksiyonlara sahiptir ve bu fonksiyonlardan bir ya da birkaçı YDD’ nin amaç ve kapsamına bağlı olarak seçilir

 Fonksiyonel Birim: Ürünlerin geliştirdiği fonksiyonların nicel ölçüsü “fonksiyonel birim” olarak tanımlanır (Finnveden vd., 2009).

 Referans Akışları: Fonksiyonel birimin esas amacı, girdi ya da çıktıların ilgili olduğu bir referans belirlemektir. Bu referans YDD sonuçlarını karşılaştırabilmek için gereklidir. YDD sonuçlarını karşılaştırmak, değişik sistemler değerlendirildiğinde doğru sonuç vermeyebilir; bu nedenle emin olmak için benzer öğeler karşılaştırılmalıdır. Her ürün sisteminde tasarlanan fonksiyonu tamamlamak için referans akışını belirlemek önemlidir. Örneğin;fonksiyonu tamamlamak için ürünün miktarı gereklidir (Tanacan, 2003; Tanacan 2010).

 Sistem Sınırlamaları: Sistemdeki birim süreçleri tanımlar. YDD, fiziksel sistemlerin anahtar öğelerini tanımlayan modeller gibi ürün sistemlerini tanımlayarak yürütülür. Birçok yaşam döngüsü aşamasında birim süreçler ve akışlar dikkate alınmalıdır.

Bunlar:

o Hammadde temini

o Ana süreçlerdeki girdiler çıktılar o Dağıtım, taşıma

o Yakıt, ısı ve elektriğin üretim ve kullanımı o Ürünlerin kullanım ve bakımı

o Ürünlerin ve süreç atıklarının yok edilişi o Ürünlerin yeniden kullanılması

o İkincil malzemelerin yeniden üretilmesi

o Ana ünitelerin üretimi, bakımı ve devreden çıkarılması o Aydınlatma ve ısıtma gibi ilâve işlemler

 Veri Niteliği Gereksinimleri: Veri niteliği çalışmanın güvenilirliği içinönemlidir (Bayraktar, 2010).

4.2.2 Envanter analizi

Yaşam döngüsü envanter analizinde (YDEA) çalışılan ürünün ve ürün alternatiflerinin yaşam döngüsü evreleri önce nitel olarak sonra da nicel olarak belirlenmektedir. Bu aşamada ürünün üretimi, ulaştırılması, kullanımı ve nihai bertarafı için kullanılan teknik sistemi simgeleyen bir akış şeması çizilerek evrelerin tanımı yapılmaktadır. Bu akış

şemasında yaşam döngüsü içindeki tüm birim prosesler ve kaynak akışlarına ait girdi ve çıktılar nicel olarak ölçülerek, kaynak kullanımı, insan sağlığı ve ekoloji üzerindeki olumsuz etkileriyle ilgili farklı çevresel kategorilerde sınıflandırılmaktadırlar (Kılıç,2010).

Bu bölümde izlenen adımlar şöyledir (Jensen vd., 1997):

1) Veri toplama

2) Sistem sınırlarının değerlendirilmesi 3) Hesaplama

4) Verinin geçerliliği

5) Verilerin fonksiyonel birimle bütünselliği 6) Paylaştırma

Bir YDD çalışması envanter kısmı için çok fazla veri gereklidir. Envanter verilerini ayarlamak bir YDD çalışmasında en çok emek ve zaman alan aşamalardan biridir diyebiliriz. Çalışmanın temel sistemini oluşturduğu için ürüne uygun verilerin eksikliği genellikle kullanıcıyı zor durumda bırakır. YDD çalışmalarını kolaylaştırmak ve veri derleme tekrarından kaçınmak için son yıllarda birçok veri tabanları geliştirilmiştir. Ulusal, bölgesel yada sanayi veri tabanları sık sık YDD yazılım araçları ile birlikte danışmanlar aracılığıyla sunulmaktadır (Finnveden vd., 2009).

Envanter analizi, çalışmanın amacını ve kapsamını karşılayacak nitelikte olmalıdır. Bu nedenle gerektiğinde başa dönüp yapılan işlemlerin tekrar gözden geçirilmesi gerekebilir (Sünbül, 2006; Sucu, 2006).

4.2.3 Etki değerlendirmesi

Yaşam döngüsü değerlendirmesinin üçüncü aşaması olan bu bölümde, elde edilen verilerin değerlendirilmesine ilişkin esaslar bulunmaktadır. Envanter analizi sonucu oluşturulan verilerin kullanılması sonucunda ürünün amaç ve kapsam tanımı bölümünde tanımlanan çevresel etki kategorilerinin (iklim değişikliği, asidifikasyon, ötrofikasyon, kanserojen etki, vb.) belirlendiği ve tartışıldığı bölümdür ( ISO, 2006; Çil, 2013).

Etki değerlendirme aşamasında gerçekleştirilen çalışma evreleri sırasıyla şöyle ifade edilebilir: (a) Etki kategorilerinin seçilmesi, (b) Karakterizasyon yöntemlerinin seçilmesi: Kategori göstergeleri, karakterizasyon modelleri ve faktörleri; (c) Sınıflandırma: Envanter sonuçlarının asitleştirme, ozon tabakasının incelmesi, küresel ısınma, ötrofikasyon, v.b. gibi etki kategorilerine dağıtımı; (d) Karakterizasyon; (e) Normalizasyon: Etki kategorilerinin karşılaştırılmasını kolaylaştırmak için sınıf gösterge sonuçlarının belirlenen katsayılarla çarpılarak büyüklüklerinin hesaplanması (f) Gruplandırma: Etki sınıflarının niteliklerine göre sınıflandırılması veya derecelendirilmesi (g) Ağırlıklandırma: Değer ölçütlerine dayanan sayısal katsayılar kullanılarak etki sınıflarının sonuçlarının tek boyutlu bir değere dönüştürülmesi şeklinde tanımlanabilir (Kılıç, 2010). Yaşam Döngüsü Etki Değerlendirmesi (YDED) evresinde gerçekleştirilen sınıflandırma, karakterizasyon ve ağırlıklandırma aşamaları Şekil 4.4’de şematize edilmiştir.

Şekil 4.4. Yaşam döngüsü etki değerlendirmesi adımları (Taygun, 2005)

ISO standardına göre etki değerlendirmesi aşamasında sınıflandırma ve karakterizasyon olması zorunlu olan adımlardır. Diğer evrelerin olması zorunlu değildir.

4.2.4 Yorumlama

Yaşam Döngüsü Yorumlama (YDY) aşamasının amacı çalışmanın belirlenen amaç ve kapsamına uygun olarak sonuç ve önerilere ulaşmaktır. Yaşam döngüsü yorumlama aşaması YDEA ve YDED fazların sonuçlarına göre önemli konuların tanımlanmasını

içermektedir; bütünlük, hassasiyet ve uygunluk açısından kontrollerinin yapılmasında, yorumlanmasında, bu sonuçlara dayalı önerilerin sunulmasında ve raporun hazırlanmasında uyulması gerekli hususlar bu kısımda açıklanmalıdır (Zbicinski vd., 2006).