Ön terbiye ve boyama

“Terbiye işlemleri” genellikle, tekstil ürünün üretimi esnasında kullanıcının isteklerine bağlı olarak uygulanan farklı proseslerin bileşimidir.

Pamuk ön terbiyesi çeşitli yaş işlemleri içermektedir (Gontek vd., 2012) :

Haşıl sökme:Haşıl sökme prosesi, daha önce çözgü işlemi sonrası uygulanmış olan haşıl maddelerinin dokunmuş kumaşlardan temizlenmesi için yapılmaktadır.Haşıl

sökme yöntemleri, uzaklaştırılacak olan haşıl maddesinin türüne bağlı olarak değişiklik gösterir.

Yıkama:Yıkama prosesi ile ham liflerin doğasında bulunan veya daha sonraki bir proseste liflere bulaşmış olan pektinler, yağ ve mumlar, proteinler; alkali metal tuzları, kalsiyum ve magnezyum fosfatlar, alüminyum ve demiroksitler gibi inorganik maddeler, haşıl maddeleri gibi yabancı maddelerin uzaklaştırılması hedeflenmiştir.

Merserizasyon (veya kostikleme):Merserizasyon, pamuğun kopma mukavemetini, boyut stabilitesini ve parlaklığını arttırmak amacıyla yapılmaktadır.

Ağartma: Liflerin açık tonlara boyanması gerekiyorsa, veya ardından bir baskı işlemi uygulanacaksa ağartma mecburi bir adımdır. Kumaşın koyu renklere boyanması gerekiyorsa ağartmaya yapılmadan doğrudan boyanabilir.

Bu işlemlerin bazıları sadece belirli kumaş tipleri için zorunlu adımlardır (örneğin haşıl sökme sadece dokuma kumaşlara uygulanmaktadır). Ayrıca üretim süresinin ve üretim alanının mümkün olduğunca azaltılmasıyla ilgili ihtiyaçları karşılayabilmek amacıyla, bu işlemlerden bazıları birçok durumda birleştirilerek tek bir adımda uygulanmaktadır.

Pamuk ön terbiyesiyle ilgili başlıca çevresel sorunlar, atıksu yükünden kaynaklanmaktadır. Emisyonların özellikleri bir dizi etmene göre değişebilmektedir: materyalin formu, uygulanan işlem sırası, bazı işlemlerin tek adımda başka işlemlerle birleştirilerek uygulanması, vb etmenlere bağlı olarak farklılık göstermektedir.

Haşıl sökme genel proses içindeki en büyük atıksu kaynağını oluşturmaktadır. Daha öncede belirtildiği üzere özellikle doğal haşıl maddelerinin söküldüğü durumlarda, haşıl sökmeden gelen yıkama suları, nihai atık sulardaki toplam KOİ’nın %70’ini oluşturabilmektedirler.

Merserizasyon atık suya geçen ve nötralize edilmesi gereken büyük miktardaki kuvvetli alkaliden sorumludur. Nötralizasyon sonucu buna tekabül eden bir tuz oluşmaktadır. Merserizasyon banyoları genellikle geri kazanılmakta ve tekrar kullanılmaktadır. Bu mümkün olmadığında da diğer ön terbiye işlemlerinde alkali olarak kullanılmaktadır.

Ağartma(kasar), kullanılan kimyasal maddeye bağlı olarak, atık su içerisinde çeşitli maddelerin çeşitli deşarjlarına sebep olabilir. Ağartma sırasında hidrojenperoksitin parçalanması yalnızca su ve oksijen oluşumuna neden olur.

Boyama, tekstil materyallerinde düzgün bir görünüm ile nihai kullanıma uygun performans ve dayanıklılığı sağlamak için, boyanın materyale yeknesak biçimde aplike edildiği bir renklendirme yöntemidir. Tekstil boyamacılığı, boyama prosesini destekleyen çok sayıda farklı kimyasal maddelerin ve yardımcı maddelerin kullanımını gerektirmektedir.

Boyama, kesikli veya kesiksiz/yarı kesiksiz şekilde yapılabilmektedir. Bu iki proses arasındaki seçim, mamulün bileşimine, seçilen boya sınıfına, makine donanımının uygunluğuna ve maliyet durumuna bağlıdır. Kesiksiz ve kesikli boyamaların her ikisi de aşağıdaki adımlardan oluşmaktadır:

- Boya flottesinin hazırlanması - Boyama

- Fiksaj

- Yıkama ve kurutma

Kesikli (çektirme) boyama yöntemi belirli miktarda tekstil materyali boyama makinesine yüklenmekte ve boya ve yardımcı maddeler içeren bir çözelti ile dakikalardan saatlere kadar varan bir süre içerisinde dengeye getirilmektedir.

Kesiksiz ve yarı kesikli boyama işlemlerinde, boyama flotteleri materyale ya emdirme ile (fulard vasıtasıyla), ya da diğer aplikasyon sistemleriyle aktarılmaktadırlar. En yaygın olan çalışma şeklinde, açık en formundaki materyal kesiksiz olarak boyama flottesiyle dolu banyo teknesi içinden geçirilmektedir. Kesiksiz ve yarı kesikli işlemler arasındaki tek fark, yarı kesikli boyamada boyanın emdirme yöntemiyle kesiksiz olarak uygulanması, fiksaj ve yıkamanın ise kesikli olarak yapılmasıdır.

Boyama işlemlerinde oluşan atıksu yükleri ve olası kaynakları Çizelge 3.1’de özetlenmektedir.

Boya banyosundaki maddelerin buhar basınçlarının düşük olmasından dolayı, havaya verilen emisyonların oluşumu önemli değildir ve bu yüzden de çoğu kirletici atıksu yükü oluşturur (Gontek vd., 2012).

Boyanan kumaşların üzerinde kalmış olan fazla boyarmadde ve diğer kimyasallardan arındırılmak için bir yıkama işlemine tabi tutulurlar. Kumaş üzerine uygulanacak bitimişleminin çeşidine göre gerekli kimyasallar ile işlem gören kumaş daha sonra kurutma işlemine tabi tutulur (Güngör vd., 2007).

Yıkama işlemi atıksu yükü oluştururken kurutma işlemi sırasında hava emisyonları oluşmaktadır. Aynı zamanda bu işlemler sırasında elektrik enerjisi tüketimi de oldukça fazladır.

Çizelge 3.1. Boyama işlemlerinde oluşan atıksu ve olası kaynaklar (Gontek vd., 2012)

İşlemler Emisyon kaynakları Emisyon türleri

Boya mutfağı işlemleri

Boya hazırlama Her parti sonunda, kesikli, düşük konsantrasyonlu atıksu (temizleme

adımı) Yardımcı kimyasal maddelerin

hazırlanması konsantrasyonlu atıksu (temizleme ^{Her parti sonunda, kesikli, düşük} adımı)

Boya ve yardımcı kimyasal

maddelerin dozajlanması (manuel) ^{Hatalı kimyasal madde hazırlama ve} dozajından kaynaklanan dolaylı kirlilik (dökülme, zor repete renkler,

vs.) Boya ve yardımcı kimyasal

maddelerin dozajlanması (otomatik)

Düzenli kalibrasyonu yapılan ve doğruluğu kanıtlanmış sistemlerde

emisyon oluşmaz

Kesikli boyamalar Boyama Her parti sonunda, kesikli, düşük konsantrasyonluatıksu Boyama sonrası yıkama ve

durulama işlemleri

Her parti sonunda kesikli, düşük konsantrasyonluatıksu Makine temizliği Kesikli, düşük konsantrasyonlu

atıksu

Yarı kesiksiz ve kesiksiz boyamalar

Boyar maddenin aplikasyonu Boya banyosu boşaltılmadığı sürece, işlemde atıksu oluşmaz Kuru ısı veya buharla fiksaj Havaya kesiksiz emisyon (örneğin,

termosolleme yöntemi, carrier ile boyanmış kumaşların kurutulması

vb. gibi özel durumlar dışında genellikle önemli değildir) Boyama sonrası yıkama ve

durulama işlemleri konsantrasyonluatıksu ^{Kesiksiz, düşük} Tekneler ve besleme

konteynırlarındaki flotte artıklarının boşaltılması

Her parti sonunda, kesikli, konsantre atıksu

Makine temizliği Kesikli, düşük konsantrasyonlu atıksu (indirgen maddeler ve hipoklorit kullanıldığında zararlı

maddeler içerebilir)