ve çocuk bakımı işlerinin çoğunlukla kadınların üzerinde olması sebebiyle kadınların daha fazla çatışma yaşadıkları ifade edilir (Bozkurt, 2012: 88).
Kadınlar için aile ve çocukların işten önce gelmesi, bundan dolayı aile hayatındaki aşırı iş yükü sebebiyle kariyerinde terfi olanaklarından yoksun bırakılması, kadınlarda evlilik ve çocuk sahibi olunmasının kariyer durumunu etkilemesi gibi etkenler de kadınların aile-iş çatışması yaşama sebepleri arasında gösterilebilir (Arslan, 2012: 100). Çalışan erkeklerde de kendi çalışma saati, çocukların yaşı ve sayısı; kadınlarda hem kendisinin hem de eşinin çalışma saati ve çocukların sayısı ve yaşı gibi faktörler aile iş çatışmasında ağırlıklı rol oynamaktadır (Voydanoff, 2009: 141).
1.3. İş Aile Yaşam Çatışması Kuramları
Geniş bir literatür taraması sonucunda literatürde farklı farklı ele alınan iş aile yaşam çatışması teorilerini, iş aile yaşam çatışmasının yapısal farklılıklarıyla çatışmaya sebep olan faktörler ve çatışmanın ortaya çıkma biçimi bakımından 4 grupta ele almak yerinde olacaktır.
1.3.1. Telafi Kuramı
İnsanlar iş ya da aile hayatlarındaki doyumu ve mutluluğu sağlamak amacıyla yaşamlarındaki zayıf olan tarafı düzeltme çabasındadırlar. Telafi kuramı iş ve aile yaşamları arasında ters bir ilişkinin olduğu iddiasına dayanır. Buna göre bireylerin aile ya da iş hayatındaki rolleri arasında olumsuzluk olduğunda, bu alanlardan birine daha fazla ilgi duyup, bu alanda doyuma ulaşmaya çalışacaktır (Xu, 2009: 230-239). Yani birey yaşam alanlarından birinde yaşadığı doyumsuzluğu diğer yaşam alanında doyum sağlayarak telafi etmeye gayret eder (Zedeck ve Moiser, 1990). Örneğin çalışma hayatında tatminsizliği olan birey, aile hayatına yönlenecek ve buradaki tatmini arttırma çabasına girecektir. Ya da aile yaşamında sorunları olan birey, işine daha çok bağlanıp bu alanda tatmin olmaya uğraşacaktır.
1.3.2. Taşma Kuramı
Staines tarafından ortaya konulan taşma teorisi, bireylerin iş ya da aile hayatlarının birinde yaşanan değişimin diğer alana taşınarak benzer bir etki gösterdiğini ifade etmektedir (Staines, 1980). Rol taleplerinin aynı anda karşılanması gerektiğinde bireyin
17
strese gireceği ve bunun iki rol arasında taşıma etkisi yarattığı iddia edilir (Xu, 2009: 230). Bu etkiler hem pozitif hem de negatif sonuçlar doğurabilir. Zedeck ve Moiser’e (1990: 247) göre bireyin iş ya da aile hayatındaki mutluluğun ve iyilik halinin diğer yaşamında da aynı duygulara sebep olması pozitif taşma, tam tersi, bir yaşam alanındaki mutsuzluk ve stres gibi unsurların diğer alana taşınması da negatif taşma olarak değerlendirilir. Örneğin kişi iş hayatındaki rolünde başarısız ya da mutsuzsa bu aile hayatındaki rolüne yansıyacak ve o rolde de mutsuz olacaktır. Ya da aile hayatında sıkıntıları olan bir birey, bunu iş hayatına taşıyacak ve başarısız olacaktır.
Bireyin yaşam alanlarından birinde yaşadığı tecrübe, duygu ve tutumların diğer yaşam alanına yansıması genel olarak taşma teorisini ifade etmektedir (Keser, 2006: 213).
1.3.3. Araçsallık Kuramı
Araçsallık kuramına göre kişiler bir yaşam alanındaki rolü, diğer yaşam alanının amaçlarına ulaşmak için kaynak olarak kullanabilmektedir (Barling, 1999: 76). Bu teoriye göre bireyler bir alanı, başka alanda istenilenleri elde etmek için bir yol olarak görmektedirler. Örneğin birey başarılı bir aile kurmak ve ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için iş yaşamına öncelik gösterip onu bir araç olarak kullanabilir (Evans ve Bartolome, 1984).
1.3.4. Çatışma Kuramı
Çatışma kuramı, kişilerin iş ve aile hayatlarındaki rol beklentilerinin birbirini karşılamamasıyla meydana gelen rol çatışması olarak ifade edilir ( Frone ve Rice, 1987: 46). Bu kuram bireyin yaşam alanlarının birinde oluşan tatmininin diğer yaşam alanında yaptığı fedakârlığa bağlı olduğu varsayımına dayandırılır.
Bireylerin iş aile yaşam çatışması yaşamasının sebebi, birbirinden farklı roller üstlenmeleriyle beraber, bu rollerin gereklerinin yaşamlarında zorluklara sebep olması ve birbiriyle uyuşamamasıdır (Efeoğlu ve Özgen, 2007: 239). Çalışan bireyler kıt zaman ve enerjiye sahip olduğu için rolleri arasındaki zaman ve enerji paylaşımı üzerinde uzlaşı sağlanamaz ve çatışma meydana gelir. Örneğin, iş yoğunluğu sebebiyle ailesine verdiği sözleri tutamayan birey, aile rolüne dair talepleri yerine getiremeyerek ailesini tatmin edemeyecek, dolayısıyla ailesiyle sorunlar yaşayacak ve çatışma kaçınılmaz olacaktır (Keser, 2006: 219-220).
18 1.4. İş Aile Yaşam Çatışmasının Türleri
İş ve aile yaşamına dair roller arasındaki uyumsuzluk sebebiyle meydana gelen iş aile yaşam çatışması farklı nedenlerle ortaya çıkmaktadır. Greenhaus ve Beutell (1985: 77) nedenleri itibariyle üç tip iş aile yaşam çatışması olduğunu ifade etmişlerdir. Buna göre, zaman esaslı çatışma, gerilim esaslı çatışma ve davranış esaslı çatışma, iş aile yaşam çatışması nedenleri şeklinde belirtilmektedir.
Tablo 1. İş Aile Yaşam Çatışmasının Çatışmanın Boyutuna Göre Çeşitleri İş Esasları
Zaman Esaslı Çatışma -Çalışma saatleri
-Esnek olmayan çalışma programı
-Vardiyalı Çalışma Gerginlik Esaslı Çatışma -Rol çatışması
-Rol belirsizliği -Sınırlı faaliyetler Davranış Esaslı Çatışma -Gizlilik ve tarafsızlık beklentileri
Rol Baskısı
Bir role ayrılan zamanın diğer rolün gereklerini yerine getirme zorluğu.
Bir rolün neden olduğu gerginliğin diğer rolün gerekliliklerinin
karşılanmasını engellemesi Bir rolün gerektirdiği davranışların diğer rolün gereklerini yerine getirme zorluğu
Aile Esasları
Zaman Esaslı Çatışma -Küçük çocuklar -Eşin çalışması -Aile yapısı
Gerginlik Esaslı Çatışma -Aile içi anlaşmazlıklar -Yetersiz eş desteği Davranış Esaslı Çatışma -Yakınlık ve açıklık beklentileri
Uyumsuzluğun Olumsuz Sonuçları Rolün Etkisi
Kaynak: Greenhaus ve Beutell 1985: 78 1.4.1. Zaman Esaslı Çatışma
Bireylerin yaşam alanlarındaki her bir rol daha fazla zaman ihtiyacını doğurur. Sahip olunan roller yerine getirilirken genellikle rollerden biri için harcanılan zaman başka bir rol için gerekli olan zamandan tahsis edilmektedir. Bir rolün gerektirdiği zaman talebiyle başka bir rolün zaman talebi arasında uyumsuzluk oluşup rollerden birinin diğer rolün gerekliliklerinin yerine getirilmesini zorlaştırması noktasında zaman esaslı çatışma meydana gelir. (Greenhaus ve Beutell,1985: 77-78) Greenhaus ve Beutell’ e göre zamana dayalı çatışma iki şekilde ortaya çıkar:
19
- Bir rolü üstlenirken oluşan zaman baskısının diğer rolün taleplerini yerine getirmeyi fiziksel olarak olanaksız kılması,
- Rol talepleri fiziksel olarak karşılansa bile baskıların diğer rollerde zihinsel meşguliyet yaratması.
Aile rolü için ayrılan zamanın iş rolü için ayrılan zamandan ya da iş rolü için gereken zamanın aile rolü için ayrılan zamandan temin edilmesi durumunda zaman esaslı çatışma meydana gelmektedir (Öner, 2012: 20). Zaman esaslı çatışma aileye ilişkin ve işe ilişkin nedenler olmak üzere iki taraflıdır. Aileden kaynaklı nedenlerden bazıları; eşlerin çalışma durumu, hanede bakıma muhtaç yaşlı ya da engelli birey bulunması, çocuk sayısı ve yaşları olarak sıralanabilir (Elloy ve Smith, 2004). Kişinin aile yaşamındaki rolünün özellikleri ve aileyle ilgili aktivitelere ayırdığı zaman miktarı da bu nedenlere eklenebilir. İşten kaynaklanan nedenler ise fazla mesai, düzensiz, esnek olmayan çalışma saatleri, vardiyalı çalışma vb. olabilir (Greenhaus ve Beutell,1985: 78).
Bunların dışında bireylerin kişilik özellikleri de bu çatışma biçimini etkilemektedir. Örneğin, çalışma hayatı içindeki bireylerin işleriyle ilgili hırslı olmaları ya da görev odaklı olmaları durumunda iş rolü için ayrılan zaman miktarı artacaktır. Kişi bu durumda ailesine yeterli zaman ayıramayacak ve çatışma meydana gelecektir. Özellikle kadınlardan eve dair rol beklentileri yüksektir. Bir yandan çalışma hayatının rol taleplerini karşılamaya çalışan kadın diğer taraftan ev işleri, çocuk bakımı gibi işlerden sorumlu olduğu için erkeklere kıyasla daha fazla zaman esaslı çatışma yaşamaktadırlar (Koray ve diğ., 1999: 34).
1.4.2. Gerginlik Esaslı Çatışma
Bireyin iş veya aile rollerinden birinde yaşadığı yorgunluk, gerginlik, stres, kaygı gibi duygusal durumların diğer rolün yerine getirilmesini zorlaştırması gerginlik esaslı çatışma olarak ifade edilmektedir. Örneğin; aşırı iş yükü, yönetici veya çalışma arkadaşlarıyla kötü ilişkiler, uzun ve esnek olmayan çalışma saatleri vb. koşullarda çalışan birey üzerinde stres ve gerilim yaratarak aile rolünü olumsuz etkileyecektir (Greenhaus ve Beutell, 1985: 80-81). Aynı şekilde eşler arasındaki uyumsuzluk, yetersiz eş desteği vb. bireyin aile hayatında yaşadığı olumsuzluklar da iş rolü üzerinde gerilime sebep olacak ve gerginlik esaslı çatışma meydana gelecektir (Higgins ve Duxbury, 1992: 51).
20 1.4.3. Davranış Esaslı Çatışma
Bireylerin üstlendiği rollerin gerektirdiği davranışların birbirine uymaması, çelişkiye neden olması durumunda davranış esaslı çatışma ortaya çıkar. Daha çok yöneticiler için geçerli olmakla beraber örneğin çalışma hayatındaki bireyin iş rolü gereği otoriter, duygularını kontrol edebilen sert biri olması gerekebilir. Diğer taraftan aile hayatındaki rolünde ise daha duygusal, sevecen ve sıcakkanlı olması talep edilebilir. Bu durumda birey birbirinden farklı davranış gereklilikleri olan rollerine uyum sağlayamazsa davranış esaslı çatışma yaşaması kaçınılmaz olacaktır (Greenhaus ve Beutell, 1985: 82-83).