1. ORTAÇAĞ’DAN MODERN DÖNEME AVRUPA’DA HARİTACILIĞIN
1.4. YÜZYILDA AVRUPA’DA HARİTACILIK
Yeni Dünya’nın keşfedilmesi ile birlikte uzun bir dönem boyunca Amerika kıtasını sömürgeleştirerek zenginleşen Avrupa, bağımsızlık savaşı sonucunda Amerika’yı kaybedince 19. yüzyıla yeni sömürgeler arayışı ile girmiştir. Bilginin güç, kontrol ve refah anlamına geldiği bir dönemde haritalar, bu yeni dünyada, sömürge yerlerini tanıma, işgal etme ve yönetme açısından hayati bir önem arz etmiştir.126
Bu hususta Napoléon’un 1798 yılında gerçekleştirdiği Mısır seferi dikkat çekici bir örnektir. Mısır’ı işgal etmek üzere Fransa’dan ayrılan Napoléon 150 bilim insanı, tarihçi ve mühendisi yanında götürmüş; Mısır hakkında detaylı bir araştırma yapılması emrini vermiştir. Bu araştırmaların içerisinde Mısır’ın haritaları da üretilmiştir. Pierre Jacotin liderliğinde çalışan 37 mühendis Mısır’ın tüm bölgelerini içeren ve olağanüstü bir gerçeklikle çizilen haritalarını hazırlamışlardır.127 Bu çalışma
içinde Filistin bölgesinin de ilk ölçekli haritaları yapılmış ve 19. yüzyıl boyunca yapılacak diğer Filistin haritaları, Jacotin ve ekibinin hazırladığı bu haritalar baz
126 Beau Riffenburgh, a.g.e., s. 58. 127 Beau Riffenburgh, a.g.e., s. 62.
alınarak üretilmiştir.128 Napoléon’un hazırlattığı bu haritalar, ölçekli topoğrafik
haritalara olan ihtiyacı daha belirgin bir hale getirmiş ve diğer Avrupa ülkeleri de benzer çalışmalara girişerek ayrıntılı topoğrafik harita çalışmaları hız kazanmıştır. Böylece birkaç büyük devlet dünyanın işgal altındaki tüm coğrafyasının haritalarını çıkarmak için işe koyulmuşlardır.129
İngiltere, 1802 yılında Hindistan’ın ölçekli haritalarını çıkarmak için büyük bir organizasyon gerçekleştirmiş; 1802 yılında başlayan çalışmalar 1823 yılında tamamlanmıştır. Bu haritalar da tıpkı Fransızların Mısır haritaları gibi gerçeklikle tamamen örtüşen ayrıntılı haritalardır ve Hindistan’ın sömürgeleştirilmesinde büyük bir rol oynamışlardır. Aynı zamanda Afrika kıtasının haritalandırılması için de benzer bir çalışma yapılmıştır. İngiliz ve Fransız haritacıların 19. yüzyılda Avustralya kıtasının haritalandırılmasında da yer aldığı görülmektedir.130
Alman haritacılığı İngiliz ve Fransız haritacılığından daha farklı bir gelişme göstermiştir. Siyasi birliğini 1870 yılında tamamlayan Almanya, sömürge yarışına da geç dahil olmuş, bu durum üretilen haritalarda da kendini göstermiştir. Almanya, öncelikle ulusal haritaların yapımına önem vermiş, 1870 yılından itibaren Alman topraklarında büyük bir haritalama faaliyeti başlamıştır.131 1884 yılında Almanya’nın
Güneybatı Afrika’da bir bölgeyi sömürgeleştirerek kendi kolonyal ağlarını oluşturması ile birlikte Alman haritacılığı Afrika’da varlık göstermiştir. Bu dönemde çok sayıda yetenekli Alman mühendisin Osmanlı topraklarında da gerek Osmanlı ordusu içinde gerekse sivil bir şekilde haritacılık çalışmaları yaptığı bilinmektedir.
Bu yüzyılda Avrupa’nın tamamında, sömürgecilik faaliyetleri amacı güden haritaların dışında ulusal haritaların yapılmasına da devam edilmiş, nirengi sistemi ile Avrupa ülkeleri baştan sona ölçülerek yeniden çizilmiştir. İskoçya’nın detaylı haritalarını çıkaran William Roy, bütün Britanya’nın ölçekli haritalarının yapılmasını istemiş ve Londra’da bir nirengi ağı kurulması için Hounslow Heath bölgesini baz
128 Y. Karmon, “An Analysis of Jacotin’s Map of Palestine”, Israel Exploration Journal, Vol. 10, No: 3, s. 155.
129 George M. Wheeler, Report upon the Third International Geographical Congress and Exhibition at Venice, Italy, 1881, accompanied by data concerning the principal government land and marine surveys of the world, Government Printing Office, Washington, 1883. s. 78.
130 Beau Riffenburgh, a.g.e., s. 64-69. 131 George M. Wheeler, a.g.e., s.198.
noktası olarak belirlemiştir. Roy’un 1790 yılında ölmesi çalışmaları durdurmamış, 1791 yılında “Ordnance Survey” adı altında nirengileme çalışmalarına başlanılmıştır. Bu çalışmalar elli yıl sürmüş ve İrlanda, İskoçya ve İngiltere’yi kapsayan ulusal harita çalışması tamamlanmıştır.132
19. yüzyılda bilhassa mülkiyet kavramının gelişmesi ile birlikte ölçekli haritacılığın varyantlarından biri olan kadastro haritalarında önemli bir aşama kaydedilmiştir. Bu hususta Fransa İhtilal’den sonra yeni bir ölçüm işine girerek 1807- 1860 yılları arasında kadastro haritalarını üretmiştir.133 Nitekim Almanya’nın kadastro
çalışmaları da önce 1858, sonra da 1861 yılında başlamış ve ülkenin büyük bir bölümünün kadastral planları bu çalışmalar dahilinde tamamlanmıştır.134
19. yüzyıl Avrupa haritacılığında, arazi ölçüm merkezli detaylı karasal harita yapım süreci artık kurumsallaşmıştır. Projeksiyon sistemlerinin oturması, detaylı nirengi ağlarının kurularak arazi ölçümlerinin koordinatlandırılması ve bu koordinat sistemlerinin farklı ülkelerle birleştirilmesi tamamlanmıştır. Harita bilgi ve ölçme tekniğinin gelişmesi aynı zamanda mühendislik ölçüm aletlerinin gelişimini de beraberinde getirmiştir. 19. yüzyılda Avrupa haritacılığında ülkeler arasında farklılıklar bulunsa bile, bu haritacılık deneyimi askerî strateji ve teknikler için uyumlu bir bilgi sistemi üretmiştir. Üretilen bu bilgi sistemi ile ateşli silahların kullanımı, koordinatlı ateşleme sistemlerinin savaş alanına girişi gerçekleşmiştir. Barutun bulunması sonrası askerî alandaki en büyük devrimlerden biri de ateşli silahların menzillerinin geliştirilerek ordular karşılaşmadan metal parçalarının savaş unsuru olarak kullanılmasıdır. Bu yeni savaş teknolojinin gelişiminde matematik ve geometri artık askerliğin ayrılma parçası haline gelmiştir. Modern orduların eğitim sisteminde bilimsel bilgi artık eğitimin başat unsuru haline gelmiştir. Asker olmak bu modern bilgiye sahip olmaktır. Bu nedenle haritacılık faaliyetlerinin motivasyon ve finansmanını askerî arzu ve stratejiler sağlamıştır.
19. yüzyıl Avrupa haritacılığının ikinci temel motivasyonu toprak mülkiyetinin tasvir merkezli değil ölçü merkezli tanımlanarak vergi sisteminin
132 Edward Lynam, a.g.e., s. 44.
133 Halit Ziya Türkkan, Fransa, Almanya, İsviçre Kadastroları ve Arazi Kıymetleriyle İratları Hakkında İncelemeler, Damga Matbaası,1936, s.20.
rasyonalizasyonudur. Artık arazi vergileri yaklaşık değerler üzerinden değil, koordinatlı bir şekilde ölçülmüş alan ölçüleri üzerinden toplanmaktadır. Arazilerin vergi esaslı ölçülerek kayıt altına alınması işlemi olan kadastro bu dönemde dünya tarihinde olmadığı bir rasyonalizasyonu yakalamıştır. Artık devlet, hükmü altında bulunan topraklara sayılarla numara vermiş, hepsini kendi bürokratik kayıt mekanizması içine almıştır. Sanayi devrimi sonrası tarımsal araziler kent parçaları haline geldiğinde yeni kentsel rant bu kadastro çalışmaları ile ölçülmüş ve parsellenmiştir.
Avrupa haritacılığı 19. yüzyılda kullanılan sistemlerin kurumsallaşması ve teknik eleman yetiştirilmesi ile gelişimini sürdürmüştür. Artık yeni harita bilgisi bir uzmanlık alanı olarak ortaya çıkmıştır. Mühendislik mesleki bir faaliyet olarak kendi disiplini içerisinde devlet, asker ve sivil hayatı ilgilendiren bir formasyon halini almıştır.
Harita 1-20: : Pierre Jacotin ve ekibinin 1799 yılında hazırladığı Mısır ve Filistin haritası.
İKİNCİ BÖLÜM
2. MODERN HARİTACILIK BİLGİSİNİN OSMANLI’YA TRANSFERİ