1. ORTAÇAĞ’DAN MODERN DÖNEME AVRUPA’DA HARİTACILIĞIN
1.3.4. Fransa
Ortaçağ’da Fransa’da haritacılık faaliyetleri portolan harita geleneği üzerine bina edilmiştir. 1600’lü yıllar itibarı ile önce mühendislik alanında büyük gelişmeler yaşanmış, bu gelişmeler haritacılığa da yansıyarak kısa bir süre içinde Fransız haritacılığında muazzam bir dönüşüm gerçekleştirmiştir.118 Fransız haritacılığındaki
bu dönüşümün temel motivasyonu ordunun ihtiyaçlarıdır. Savaş alanlarındaki yapıların yahut surların tahkimatı önemli bir hizmet alanı olmuş, Fransa, İtalyan mühendisleri getirterek tahkimat işlerini bir müddet İtalyanlar aracılığı ile yürütmüştür. Toplam sayıları bilinmemekle birlikte 1589 yılında IV. Henry tahta oturana kadar geçen süreçte, kaynaklar otuz İtalyan, birkaç da Fransız mühendisten bahsetmektedir. IV. Henry ile birlikte bu sayı tedrici olarak artmış, çok sayıda Fransız mühendis yetişmiş, bunlara IV. Henry’nin Mühendisleri adı verilmiştir. Böylelikle
115 Peter H. Meurer, a.g.m., s.1236. 116 Peter H. Meurer, a.g.m., s. 1245.
117 Roger Baynton-Williams, a.g.e., s.87-88. 118 Erwin Raisz, a.g.e., s. 28.
haritacılık alanına olan ilgi de artmış, Fransa’da harita yapımı devlet tarafından desteklenmiştir. Bu dönemde Fransa’da çizilen haritaların birçoğunun askerî amaçlar için üretildiği görülür. Ayrıca IV. Henry’nin mühendisler, mimarlar ve topoğraflara sivil haritalar çizdirdiği bilinmektedir. Şehir planları ve şehir manzaraları bu süreçte en çok üretilen harita türleri olmuştur. IV. Henry’den sonra XIII. Louis döneminde de harita üretimi oldukça önemli bir yeri haizdir ki Fransa’nın haritacılık alanındaki asıl başarısı bu dönem itibarıyla başlamıştır.119
XIV. Louis dönemine gelindiğinde ise Fransa’da büyük kurumsal dönüşümler yaşanmıştır. XIV. Louis 1661 yılında Jean- Baptiste Colbert’a denizcilik, ekonomi ve kültürel meselelerde geniş yetkiler vermiş, Colbert kralın adına kullandığı geniş yetkilerle ülkeyi her alanda büyük bir değişime tabi tutmuştur. Hali hazırda önemli bir alanı teşkil eden haritacılık da Colbert ile birlikte gelişmiş, Fransız kartografyasının babası olarak bilinen Nicolas Sanson Fransız hükümetinin ilk resmî kartografı olarak atanmıştır. Nicolas Sanson, Flemenk kökenli bir haritacıdır ve hazırladığı çalışmalarda Hollanda harita üretim tekniklerinin etkisi görülmektedir. Kendisinden sonra çocukları ve torunları da haritacılık ile uğraşmış, Sanson ailesi bu hususta bir ekol haline gelmiştir.120 Bu dönemde kurumsallaşmış okullar aracılığıyla eğitim oluşmadığından
haritacılık da aile mesleği olarak gelişme göstermektedir. 17. yüzyılın ikinci yarısından sonra, eski kaynakların okunmasından ve onları taklit ederek yeni haritalar oluşturulmasından ziyade yeryüzünün doğrudan gözlemlenmesi ve ölçülmesi yöntemi kullanılmış böylece teknik-bilimsel standartlar oluşturulmaya başlanmıştır. Colbert’ın bu dönemde oluşturduğu en önemli kurumlardan biri de Academy Royale des Sciences (Kraliyet Bilim Akademisi)’dır.121 Bu kurum özel olarak haritacılığın geliştirilmesi
için kurulmuş olmasa da Akademi’nin ilk faaliyetleri haritacılık alanında olmuş ve sonraki dönemde de en meşhur çalışmalarını yine bu alanda vermiştir. Haritacılık artık bir okul tarafından öğretilen, kendi bürokrasisi, hesapları ve sembolojisi olan bir meslek haline gelmeye başlamıştır.
119 David Buisseret, “French Cartography: The ingenieurs du roi, 1500-1650”, History of Cartography, Vol. 3, University of Chicago Press, 2007, s.1504-1521.
120 Erwin Raisz, a.g.e., s. 28. 121 Josef W. Konvits, a.g.e., s.2.
Harita 1-17: Nicolas Sanson’ın dünya haritası (1651).
Haritaların topoğrafik gerçekliği yansıtma sürecinde astronomi bilgisi de oldukça önemlidir. Bilhassa denizcilerin yön bulmaları için üretilen haritalarda astronomi bilgisi hayati bir önem arz etmektedir. Kraliyet Bilim Akademisi ilk açıldığında bu konularda boşluk olduğu anlaşılmış, özellikle iki nokta arasındaki boylamın belirlenememesi haritaların istenilen hassasiyeti vermesine engel olmuştur. İtalyan bir matematikçi olan Dominique Cassini 1665 yılında Fransa Kralı’na bu konu hakkındaki çalışmasını sunmuş, Colbert kendisini Akademi’ye davet etmiştir. Bu süreçte Fransız vatandaşı olan Cassini 1671 yılında Paris Gözlemevi’ni kurmuş, astronomi alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Onun boylam belirleme yöntemi Fransız haritacılığında önemli bir boşluğu doldurmuştur. Cassini ailesi de tıpkı Sanson ailesi gibi haritacılık alanında uzun bir süre Fransa’da etkili olmuştur.122
1668 yılına gelindiğinde Akademi artık harita çiziminde yeni ölçüm ve hesap tekniklerinin test edilmesi gerektiğine karar vererek bu konuda çeşitli haritacılar
görevlendirmiştir. Bu dönemde Jean Picard’ın yoğun çalışmaları olmuş, diğer harita yöntemlerini öğrenebilmek için çeşitli seyahatlerde bulunmuş ve en nihayetinde o döneme kadar çizilen haritaların enlem ve boylam koordinatlarının çoğunun hatalı olduğuna dair bir gözlem yapmıştır. Picard ve Colbert 1679 yılında Fransa’nın mümkün olan en doğru haritasının çizilmesi için izin almışlardır. Fakat bu, o dönem için oldukça meşakkatli, maliyetli ve zaman alıcı bir iştir. Matematik ölçüm ve hesaplama tekniğinin gelişimi uzun zaman almış ve böyle bir haritanın yapılması ancak 1744 yılında mümkün olmuştur.123
Harita 1-18: Fransa’nın ana nirengi noktalarını içeren ölçekli haritası (1744).
123 Josef W. Konvits, a.g.e., s. 16.
Bu süreçte Fransa’da haritacılık alanında hummalı bir çalışma yapılmış, 1740 ile 1744 yılları arasında ise bu uğraşılar zirve noktasına ulaşmıştır. Dört yıllık süreçte kat edilen yol Fransa’yı karasal haritacılıkta dönemin dünyasında önemli bir otorite haline getirmiştir. Örneğin, 1740 yılına gelindiğinde Fransa coğrafyasında 18 nirengi noktası ve 400 üçgen şeklinde ölçülebilecek matematiksel ağ kurulmuşken, 1744 yılına gelindiğinde nirengi sayısı 19 olmuş; coğrafi doğruluğu artıracak üçgenlendirme ise 800’e ulaşmıştır. Ölçülecek coğrafya üzerinde matematiksel bir ağ kurmak büyük bir başarıdır. Karasal bir ortamda arazi ölçümleri kâğıt düzlemine ilk defa bu kadar detaylı aktarılmaktadır. Politik ve bilimsel olarak bu önemli bir başarıdır ki 1744 yılında tamamlanan bu harita ile birlikte; öncelikle Colbert, Picard ve I. Cassini’nin sonrasında ise; Colbert’ın yerini alan Philibert Orry ve haritacıları II. Cassini ve III. Cassini Fransa’nın bir ucundan diğer ucuna arazi üzerinden ölçmeyi başarmışlardır.124
Bu ölçüm dünya tarihinde karasal olarak yapılan ilk ülke ölçümü sayılabilir. Sonrasında çalışmalar devam etmiş ve Fransa coğrafyası için ikinci bir haritacılık çalışması başlatılmış, bu harita da 1788 yılında tamamlanmıştır. Fransa’nın ikinci ölçüm çalışmaları bireylere ve yeteneklerine bağlı olarak yapılan birinci ölçümlerin aksine, çok daha profesyonel bir organizasyon olarak yapılmıştır.125 Bu haritalarla
vergilendirmeden, idari kararlar almaya veya askerî süreçleri yönetmeye masa başından yönetsel kararlar verilebilir hale gelinmiştir. Böylelikle Fransa ihtilâlden önce harita biliminde muazzam bir aşama kaydetmiş ve on dokuzuncu yüzyıla girerken ölçekli haritacılık askerî ve sivil hayatta kurumsallaşmıştır.
124 Josef W. Konvits, a.g.e., s. 9. 125 Josef W. Konvits, a.g.e., s. 22.
Harita 1-19: Fransa’nın illere ve bölgelere ayrıldığı harita (1780).